Tài liệu ALEXIS DE TOCQUEVILLE VÀ SỰ TRẦM TƯ VỀ NỀN DÂN TRỊ pdf


ALEXISDETOCQUEVILLE
VÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ
“Ilfautunesciencepolitiquenouvelleàunmonde
toutnouveau”
(Cầncómộtkhoahọcchínhtrịmớimẻchomộtthế
giớihoàntoànmới)
A.deTocqueville
1

1.TácgiảcủabộsáchđồsộNềndântrịMỹ(1835/40)–đượcPhạmToàn
dàycôngdịchsangtiếngViệt–làmộtkhuônmặtlạthường.ỞMỹ,từlâu,
ôngđãtrởthànhmộthuyền
thoại,mộtthầntượng,vìđượcxemlàđãhiểu
nướcMỹhơncảngườiMỹ,vàtácphẩmnàycủaông–bêncạnhbảnTuyên
ngônđộclậpvàHiếnphápHoaKỳ
–đượctônthờgầnnhưlàmộtthứ“tôn
giáochínhtrị”.VàođầuthếkỷXXI,vẫncòncórấtnhiềutríthứcMỹtựnhận
làmônđồcủaông:“WeareallTocquevilliansnow!”
2
ỞchâuÂu,tuytên
tuổivàtácphẩmcủaôngítphổbiếnhơnsovớiởMỹ,ôngvẫnthườngđược
khenlà“MontesquieucủathếkỷXIX”,vàtrongmọicuộcthảoluậnvềchính
trịhọchiệnđại,ôngvẫnđượcxemtrọngbêncạnhcáctêntuổilớncủathế
kỷXIXvàđầuthếkỷXX:JohnStuartMill,KarlMarx,AugusteComte,Max
Weber…Ngườitakhôngchỉkinhngạcvềtài
“tiêntri”địa‐chínhtrịcủaông:
mộttrămnămtrướckhibắtđầucuộcchiếntranhlạnh,ôngđãtiênđoánsự
đốiđầu “phâncực”giữahai siêucường Nga‐Mỹ
3
.Nhiềungười cònnhìn

ôngnhưmộthiện tượngkhánghịchlý:mộtnhàquýtộclạiđitánthànhdân
chủ;mộtngườiPháplạiquan tâmvàkhenngợingườiMỹ;m
ộttríthứctự

1
A.deTocquevilleNềndântrịMỹ(DelaDémocratieenAmérique),2tập,tậpI,Lờinói
đầu,1835,tr.62(nguyênbảntiếngPháp,G.F.Flammarion,Paris,1981). Chúngtôitheocách
dịchcủadịchgiảPhạm
Toàn:–démocratie:nềndântrị;–démocratique:dânchủ.
2
 “Tất cả chúng ta bây giờ đều theo phái Tocqueville cả!” Nhanđềcủađặc san về
Tocqueville do Journal of Democracyấn hành tháng 1/2000. Xem thêm:  Harvcy C.
Mansfield/DelbraWinthrop(chủbiên):AlexisdeTocqueville:DemocracyinAmerica;Lờidẫn
nhậpcủa
nhómchủbiên,Chicago2002,tr.XVIIvàtiếp.
3
XemcuốitậpI(vàchínhtìnhtrạnggiảmcăngthẳnghiệnnaygiữaNga‐Mỹcũnggiúp
chongườitacóthểđọclạiA.deTocquevillemộtcáchthanhthảnhơn).
24 NỀNDÂNTRỊMỸ

do,khôngcótínngưỡnglạinhấnmạnhsựcầnthiếtcủatôngiáo…Nhưng,
đóchỉmớilàcảmtưởngbanđầu.Đisâutìmhiểu,tacàngngạcnhiênvềtầm
nhìnxacủ
aông.Cóthểnói, vớiTocqueville,việcnghiêncứuvàtrầmtưvề
nềndântrịđãthựcsựbướcvàomộtgiaiđoạnmới.Trongbốicảnhrốiren
vàhoangmang củachâuÂu
đươngthời, ôngđềra mộtluậnđiểmdũng
cảm:“Lesjeuxsontfaits”(Vánbàiđãngãngũ),thắnglợicủanềndântrịlà
khôngcógìcóthểngăncảnđượcvàsớmmuộ
nsẽlàchungquyếtvàbấtkhả

vãnhồi.Vấnđềcònlạilàphảitìmhiểu,phântích,suytưởngvàdựbáovề
mọi khía cạnh tích cực lẫn tiêu cực của nó. Nhận
 thứcấy là kết quả thu
hoạchđượcsauchuyến“dukhảo”củaôngởMỹ,đượcôngtổngkếttrong
tácphẩmđầutaynày,mộttácphẩmđãnângônglênhàngngũcácnhàkinh
đi
ểncủakhoachínhtrịhọc.
2.SaumộtthờigianhầunhưbịlãngquênởnửađầuthếkỷXX,tưtưởng
củaTocquevillechứngkiếnsựhồisinhtừsauThếchiếnII,nhấtlàở
Mỹ,rồi
ởPháp, Đứcvànhiềuquốcgiakhác.Đặcbiệt,vớibiếnđộnglớnởthậpniên
cuốithếkỷXX,sự“lạcquan”dễdãicủakhôngítngườivề“sựkếtthúccủa
lịchsử”(FrancisFukuyama)trướclànsóngdânchủhóa,xâydựngnhànước
phápquyềnvàc ơchếkinhtếthịtrườngđãdầndầnnhườngchỗchosựtỉnh
táovàthậntrọng.Cáctháchth
ứcvàkhủnghoảngđadạnghiệnnaytrênthế
giớiđanglàmdịulạinhữngkỳvọngquácaođốivớinềndântrị;vàmặcdù
khôngcólựachọnnàokhác,mọ
ingườiđềuthấykhôngcólýdo gìchomột
sựbồngbộtvà tựmãn.CâunóinổitiếngcủacựuthủtướngAnhChurchill
rằngnềndântrịlà“hìnhthứcnhànướct
ồinhất…nếukhôngkểmọihình
thứckhác!”đãđượcTocquevilledựbáotừhơnmộttrămrưỡinămtrước!
ChàngcôngtửquýtộcTocqu ev i ll eđãpháthiệnrarằng:nềndân trịlà
hìnhthứcxãhội(étatsocial)duy nhấtkhảhữucủathờihiệnđại.Nếucác
nhàtưtưởngthếkỷXVIIIcònxemnềndântrịlà mộthìnhthứccaitrịbên
cạnhcáchìnhth
ứckháchoặcnhưmộthoàiniệmvềnềndântrịcổđại,thì
Tocquevillehiểun ềndântrịtrướchếtlà mộthiệntượngxãhộiphổbiến.
Đặcđiểmkhubiệtcủa

xãhộidâ n chủlàsựbìnhđẳngcủanhữngđiềukiện
(égalitédesconditions).Ônghiểuđólàmộttiếntrìnhbảođảmcươngvị
côngdânvàsựbìnhđẳngvềcơhộichomọing ườ
i.Mộtcá chlogic,chủ
quyềncủanhândânvàsựbìnhđẳngvềcácquy ềnchínhtrịlàthuộc về
“loạihìnhlýtưởng”củamột“étatpolit iqu e” (thểchếchínhtrị)dânchủ.
Từcáchtiếpc
ậnấy,nhấtlàvớisựphânbiệtgiữalĩnhvựcxãhộivàlĩnh
vựcchínhtrị(étatsocial/étatpoliti que ) , Tocquevillecócăncứđểnhậndiện
vàxácđịnhthu ộctính“dânchủ”cho cộ
ngđồngnàođảmbảođượcquyền
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 25


thamgiacôngkhai,khônghạnchếcủamọicô ngdânvàocácvịtríkinhtế
xãhộivà chínhtrị.Nhưthế,dântrịlà“kháini ệmgiớihạn”đểphân biệt
vớicáchì nh thứccaitr
ịkháctronglịchsử.
Tocquevillethuộcvềnhữngngườikhôngtinrằngb ảnthânnềndântrịcó
thểgiảiquyếtđượchếtmọivấnđề.Ởđây,theolốinóiquenthuộchiệnnay,
ôngthấycảmặtsánglẫnmặttối, thấytháchthức,nguycơlẫncơhội.Theo
ông,nềndântrịhứahẹnđượcnhữnggìchotươnglailàtùythuộcvàoyếu
t
ốquyếtđịnh:tinhthầntráchnhiệmcủacáccôngdânđốivớicộngđồng.Từ
đó,ôngđặtrahàngloạtvấnđềđangcònnóngbỏngtínhthời sự:
‐Nênmạnhdạnthựchiện
nềndântrịđếnđâu?
‐Làmsaohợpnhấtsựthamgiacủatoàndânvớithểchếchínhtrịđại

diện?
‐Xãhộihiệnđạiđứngtrướcnguycơnàokhisựthờơ,tínhphichínhtrị
vàxu
hướngquaytrởvềvớicuộcsốngriêngtư(ônggọilà“chủnghĩacá
nhân”)ngàycànggiatăngtrongnhândân?
‐Làmsaocânđốiđượcmốiquanhệgiữanhànướcvàkinhtế,giữa
cá
nhânvàxãhội;haynóicáchkhác,giữatựdovàbìnhđẳng?
Những câuhỏiđầytháchthứcấyđanglà  mối bận tâm hàngđầu của
nhiềunhàlýluậnchínhtrịhiệnnaytrênthếgiới,chẳnghạnởJohnRawls,
NorbertoBobbiovàJürgenHabermas…
Tocquevillecònlà kẻ“đồnghành”vớichúngtangàynaykhiôngsớm
nhậnrađiểmcốttửcủanền dântrị.Ôngphơibàytính
bấtđịnhvốnlàđặc
thùcủalýtưởngdânchủ.Nềndântrịkhôngthể“tựxáctín”vềchínhmình,
đólàđiểmyếulớnnhấtcủanó.Táchrờikhỏimọitrật
tự“siêuviệt”(chẳng
hạn:“mệnhtrời”v.v…)theoquanniệmtruyềnthống,nóthiếunhữngchuẩn
mực,nhữngthướcđođểphânbiệtđúngsai,tốtxấu.Địnhđềvềchủquyền
củ
anhândânvànguyêntắcvềđa sốkhôngđủđểmanglạithẩmquyềnvề
luânlý,đạođức.Vìthế,theoông,nềndântrịbuộcphảidựavàonhữnggiới
hạnvànhữngquy tắctừbênngoàiđưavào.Tấtnhiên,Tocquevillechưa
hìnhdungnhưchúngtangàynayrằngtínhbấtđịnh,sựbấtđồng,những
mâuthuẫn là“thânphận”tựnhiêncủamộtxãhộidânchủ.Như
ng,chính
từ cáchnhìnấyc ủa ôngmànhiềunhàtưtưởngngày nay – như Claude
Lefort
1
–xemsựbấtlựccủanềndântrịhiệnđạitrongviệc“tựkhẳngđịnh”


1
Xem ClaudeLefort: Die FragederDemokratie/Vấnđềdân chủ;trongUlrichRödel(chủ
biên): Automomie Gesellschaft und libertäre Demokratie/Xã hội tự trị và nền dân chủ tự do,
Frankfurt/M1990,tr.289vàtiếp.
26 NỀNDÂNTRỊMỸ

chínhmìnhlàmộttrongcácnguyênnhânchủyếucóthểkhiếnnềndântrị
bịtrượtdàivàonền độctài.Ngườilãnhđạođộctàivàmịdân,cáchệtư
tưởng toàn trị và toàn thống dễ dàng tự cho mình có sứ mệnh và thẩm
quyềnmanglại“lối thoát”chonềndântrịvớicáigiámànhândânphảitrả
trong“thờiđạicủanhữngcựcđoan”ởthếkỷXX(EricHobsbawm)vượtra
ngoàisứctưởngtượngcủaTocqueville!
Ôngcũnglàmộttácgiảđặcbiệtđángthamkhảo–nhấtlàvớicácquốc
giađangtrongtiếntrìnhchuyểnđổinhưcácnướcĐôngÂu,
cácnướcthuộc
thếgiớithứba–khiôngxéttiếntrìnhchuyểnđổisangnềndântrịtừcảhai
chiều.Trongtácphẩmcủaông,tath ấysựquyệnchặtgiữaquákhứ,
hiệntại
vàtươnglainhưmộtdòngliêntục,và theoông,nhậnthứcđầyđủvềđiều
ấylàti ềnđềchosựchuyểnđổithànhcông.Khôngmộtxãhộinàocóthểra 
đờitừkho
ảngkhông,cắt rời vớinguồncội.Vớiriêngông, nền dân trị ở
phươngTây,dùmuốnhaykhông,cũngphảikếthừa–vàphảibiếtkếthừa
mộtcáchthôngminh–
disảncủacácxãhộitrướcđó,thểhiệntrongcácđề
nghịcủaôngmàtasẽđềcậpđếnsau.Chínhởđâycầnphảihọctậplịchsử
đểtránhvàkhônglặplạinhững
sailầmcủaquákhứ.
Từkinhnghiệmlịchsửcủariêngmình,Tocquevillebiếtrằngsựthành

côngcủatiếntrìnhchuyểnđổichỉmớilàbướcđiđầutiên.Xãhộihiệnđại
ẩ
nchứatronglòngnómộttínhnướcđôi:cóthểpháttriểnlànhmạnh,tốt
đẹpmàcũngcóthểrơitrởlạivàochếđộchuyênchế.Ôngkhôngnhìnnguy
cơnàychủyếuởmặtđời
sốngvậtchất–cơchếdânchủdùsaocũngđảm
bảotốithiểuchosựthịnhvượngvàổnđịnh–,tráilại,ôngcócáinhìnkhálo
âu, thậm chí bi quan về bản thân
 sản phẩm của thờiđại: “homo
democraticus”/“hommedémocratique”:“conngườidânchủ”.Conngườiấy
dễdàngtrởthànhnôlệchosựphồnvinhvàsẵnsànghysinhcáclýtưởng
tựdocủamìnhcũng
nhưnhườnghếtmọicôngviệccôngcộngchosựquản
lýcủa nhànướcmiễnlàsựphồnvinhấyđượcđảmb ảo.Điềuônglongại
chotươnglaikhôngphảilàcơch
ếápbứcthôbạovàtrắngtrợnmàlànguy
cơtiềmtàngcủaviệctựnôlệhóa,của“chếđộchuyênchếmềm”.Yêusách
hưởngthụvậtchấtvôđộđiliềnvớisựbấ
tlựccủahànhđộngchínhtrịnơi
ngườicôngdântấtyếudẫnđếnmộtsự“quátải”củanhànướcmàsaunày
đượcNiklasLuhmanxemlàđặcđiểmbảnchấtcủa
nềndântrị.Dođó,đóng
góp lớn của “khoa học chính trị mới mẻ” của Tocqueville là không chỉ
nghiêncứunềndântrịnhưlà địnhchếmàcòncảnhưlàlốisốngđặcthù.
V
ấnđềkhôngchỉởthểthứcbầucửvàviệclậphiến,lậpphápmàcònởtư
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 27



tưởng, tình cảm, tập quán và thói quen của “homme démocratique”, nói
gọn,ở“lốisốngdânchủ”.Ngàynay,cácýkiếnvàquanniệmcủaôngcóthể
thugọnvàokháiniệm:xãhộidân
sự.Theoông,nhữngquyềnthamgiacủa
ngườidânmàmọihiếnphápdânchủđềucamkếtchỉcóthểtrởthànhhiện
thực trong một nền “văn hóa chính trị” sốngđộng.
Nền dân trị hiệnđại
khôngthểvậnhànhtốtmàkhôngcónhững“đứctínhcủangườicôngdân”.
Những“đứctính”nàykhôngđượchìnhthànhmộtcáchtrừutượngmàđòi
hỏithực
tiễncụthể.Dùcácđịnhchếquantrọngđếnmứcnàođinữa,thì
chínhcáctậptụcmớicóthểcủngcốvànuôidưỡnglâudàinềndântrị.Ở
nướcMỹ,ôngnhậ
nramộtcộngđồngtrongđótừcấpđịaphươngchođến
cấpliênbangluôncóthóiquengiảiquyếtcáccôngviệccủamìnhmộtcách
tựchủtrướckhicầnđếnvaitròphụtr
ợcủanhànước.Tuyôngbiếtrằng
khôngthểbênguyênximôhình“civicinvolvement”(sựdấnthândânsự)
từmộtnềndântrịpháttriểnmộtcách“tựnhiên”dođặcthùcủanướcMỹ
vàoxãhộihiệnđạiđầyxungđộtởchâuÂuvà vàonướcPháp củaông,
nhưng nhiều phát hiện và gợi ý của ông vẫn còn giữ nguyêngiá trị cho
nhiềunướckhácthamkhảo.Tr
ướckhi tìmhiểusâuhơnvềcáckinhnghiệm
“đi một ngàyđàng học một sàng khôn” của ôngđược kết tinh trong tác
phẩm,tathửlàmquenvớitácgiảcủanó,mộtmẫ
uđiểnhìnhcủangườitrí
thứctrungthực,luônbănkhoăn,thaothứctrênconđườnggiankhổđitìm
mộtquêhươngtinhthầngiữahaithếgiới.
3.A.deTocquevillesinhnăm1805,

vàothờigianNapoléonđangởtrên
đỉnhcaoquyềnlực.XuấtthântừmộtgiađìnhquýtộcvùngNormandie,ông 
trảinghiệmhếtnhữngbikịchvàsựbếtắccủanó.Chamẹôngsuýt
chếttrước
cơnbãotápcáchmạng;ông nộiôngbịlênđoạnđầuđàivàonăm1794.Do
chịuảnhhưởngbảothủcủagiađình,cậubéTocquevilleđãbiếtủng hộHiến
pháp
năm1814vìhyvọngvàomộtsựđiềuhòagiữatiếnbộvàtrậttự,giữadi
sảncáchmạngvànềncựuquânchủ.Nhưng,khithấycácnguyên tắcấych
ỉ
nằmtrên giấy,ôngthấtvọngvàtừđó,sớmxarờigiớilậppháp.
Trongđời sống riêng, ông cũng bị giằng co trướcảnh  hưởng của gia
đình.Chứcvụtrợlýth
ẩmphánvàonăm1827saukhitốtnghiệptrườngluật
khônglàmônghàilòng,trongkhithamvọngchínhtrịcủaôngkhóbềthực
hiện:theoluậtmới,ôngphảichờđến18năm
saumớicóhyvọngthamgia
hoạtđộngchínhtrị.Ôngcũngđànhphảichiatayvớimốitìnhđầuvìngười
bạngáixuấtthântừgiớibìnhdân,không“mônđănghộđối”vàđãph
ảigiữ
kínmốiquanhệvớingườitìnhthứhai.
28 NỀNDÂNTRỊMỸ

Nềnquânchủlậphiếnnăm1830dogiớitưsảnlãnhđạocũngkhônghứa
hẹnmanglạiđiềugìtốtđẹpchomộtngườixuấtthânquýtộcnhưông.Lối
thoát
rakhỏitìnhcảnhbếtắcấylàkhiông–cùngv ớingườibạnlàGustave
deBeaumont–được BộTưphápgiaonhiệmvụnghiêncứuhệthốngthi
hànhánởMỹ.Đốivớicảhai,
lýdo chínhthứccủachuyếnđisangMỹchỉlà

cáicớđểcódịptìmhiểutoàndiệnhệthốngchínhtrịvàxãhộiởđó.Ngaytừ
1825,ôngđãquantâmđếnnềndântrịnontrẻởMỹ.
Trongcácnăm1828/30,
ôngđãhăngsaythamdựcáckhóagiảngvềlịchsửhiệnđạicủaFrançois
GuizottạiđạihọcSorbonne.Trướckhilênđường,ôngđã tinchắcvàosự
thắnglợikhông
thểtránhkhỏicủanềndântrị,tứccủasựbìnhđẳng,ngay
cảởchâuÂu.Chuyếnđi Mỹchỉgiúpôngcóthêmcăncứthựctếđểchứng
minhlinhcảmchínhtrịvàtrựcgiáclýthuy
ếtrằng:tươnglaicủacựulụcđịa
sẽlànhữnggìđangdiễnraởbênkiabờđạidương!
ÔngtậphợpnhữngquansátấytrongtậpIcủabộsáchNềndântrị
Mỹ,
côngbốnăm1835;tậpIthànhcôngvangdộivàmanglạiuytínlẫnvinhdự
choôngtừgiớihọcthuậtchuyênnghiệp.Năm1838,ôngđượckếtnạpvào
ViệnHànlâm
cácKhoahọcNhânvănvàChínhtrị(AcadémiedesSciences
MoralesetPolitiques);năm1841,đượcbầuvàoViệnHànlâmPháptrứdanh
(Académiefrançaise).Vớiuytínđanglên,ôngmạnhdạnkếthônvớingười
bạntìnhlâunăm,bấtchấpsựphảnđốicủagiađìnhđểthựchiệnmộtcuộc
“cáchmạngdânchủ”nhonhỏtrongđờisốngriêngtư!
Năm1840,ôngcôngbốtậpIIc
ủabộsách.TậpIIđượcviếttrừutượng
hơn,khôngbànnhiềuvềxãhộiMỹnữamàvề“loạihìnhlýtưởng”củamột
nền dân trị nói chung. Trước không khíđầy khủ
ng hoảng của quê nhà,
giọngđiệu của tập IItrởnênbiquan hơn, mặc dùnơiđóônggóighém
nhiềusuytưởngtâmhuyếtnhấtcủamình.TậpIIkhônghợp“kh
ẩuvị”quen
thuộccủangườiđọcMỹ,vàcũngkhónuốtđốivớingườiđọcPháp;sách

bánkhôngchạyvàôngbắtđầuthấykhókhănkhicầmbút.
Việcôngquaytrở
lạivớithamvọngchínhtrịkhônghẳnvìlýdođó,bởi
ôngđãtheođuổinótừthờitrẻvàngaytrướckhiintậpII,ôngđãđượccử
trivùngValoguequêhươngcửvàoviện
dânbiểu.Thànhcônglớnhơnlàở
thờiĐệnhịCộnghòakhiôngđượcbầuvàoQuốchộivàthamgiatíchcực
vàoviệcsoạnthảoHiếnpháp1848.Nămsau,ôngđượccửlàm
Bộtrưởng
Ngoại giao của nội các Odilon‐Barrot. Nhưng, nội cácấy chỉ đứng vững
đượcvàitháng.SaucuộcđảochínhcủaLouisNapoléonvàotháng12.1851,
ôngrútluihẳnkhỏichínhtrịvàcương
quyếtkhôngủnghộhayhợptácvới
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 29


Đệnhịđếchế.TrongHồiký(côngbốnăm1893saukhimọinhânvậtcóliên
quanđãquađời),ôngkểrõvềnhữngsuynghĩcủamìnhtrongnhữngnăm
thángcăngthẳngấy.
Tocquevillelại
quaytrởvềvớicôngviệclýthuyết.Năm1852,ôngbắttay
vàocôngtrìnhlớnthứ hai: Chế độ cũ và cách mạng/L’AncienRégimeetla
révolution(côngbốnăm1856).Trongtácphẩmnày,ôngdùngmôhìnhlị
ch
sửđểphântíchhiệntại.Ôngcốchứngminhrằngcáchmạngkhôngphảilà
mộtsựcắtđứtvớiquákhứ,tráilại, chỉhoàntấtsựpháttriểnđãcósẵntrong
lòng“ch
ếđộcũ”,gâynêncuộctranhluậnlớnvềvaitròcủabảnthâncuộc

CáchmạngPháp1789.Ôngđịnhtriểnkhaicôngviệcnghiêncứunàyxahơn
nữa,nhưngcáichếtđộtngộ
tvàongày16.04.1859đãkhôngchophépông
hoàntấtdựđịnh.
4.Ngườiđọckhôngkhỏiđặtcâuhỏi:liệumộttríthứcquýtộcgắnbóvới
chếđộquânchủcóthểcómộtđánhgiákhách
quanvềnềndântrị?Bảnthân
ôngkhôngchegiấuvấnđềnày,tráilại,cònchorằngchínhvìnguồngốc
xuấtthânmàôngcàngphảikháchquanhơn.Trongthưgửichongười
bạn
vàđồng thời là người dịch tác phẩm của ông sang tiếng Anh là Henry
Reeve,ôngtâmsự:“Ngườitathườngtráchtôicóthànhkiếnquýtộchoặc
dânchủ.Tôiắtsẽlà
nhưthếnếutôiđượcsinhraởmộtthờiđạikháchay
trongmộtn ướckhác.Tuynhiên,chínhxuấtthânngẫunhiêncủatôikhiến
tôidễdàngtránhđượcc ảhai.Tôisinhravàolúckếtthúc
mộtcuộccách
mạnglâudài,khitrậttựcũđãđổvỡ,còntrậttựmớichưabềnvững.Nền
quýtộctrịđãchếtkhitôichàođời,cònnềndântrịchưa tồn
tại.Bảnnăng
củatôikhôngthểbuộctôigắnvớiảotưởngnàotrongcảhaicả”
1
.Tuynhiên,
ôngthúnhậnsựgiằngxénộitâm:khốiócchấpnhậnnềndântrịnhưngtrái
tim còn lưu luyến với quá khứ vàng sonđãsuy tàn. Dưới nhanđềMon
instinct,mesopinions/Lòng
tôivàýkiếncủatôi,ôngnóithẳng:“Vềtríóc,tôi
đánhgiácaocácđịnhchếdânchủ,nhưngtừcontim,tôilàmộtnhàquýtộc,
cónghĩalà: tôikhinhrẻ vàsợhãi quần
chúng.Tôiyêutự do,luậtpháp,

nhưngkhôngthíchdânchủ.Đólàđáylòngtôi”
2

Vìthế,Tocquevillephântíchlạnhlùngvàphêphánthẳngtaynềndântrị
mớimẻtưởngnhưmộttácgiả“phảnđộng”.Ôngbiếtrằngtácphẩmcủaông
cóthểbịhiểutheohướ
ngđó.Vìthế,trongLờinóiđầucủatậpII,ôngbànvề
“nhữnglờithườngquácứngrắn”củaôngkhimôtảhệthốngdânchủ.Khác

1
Toàntập(Oeuvrescomplètes),ÉditionGallimard,tậpVI,1,tr.37.
2
Sđd,tậpIII,2,tr.87.
30 NỀNDÂNTRỊMỸ

vớimộtkẻđịchthùkhônkhéogiữimlặng,hoặcmộtchiếnsĩcuồngnhiệtxiển
dươngnềndântrịthườngchỉthấymặttíchcực,ông–vớitưcáchlàngười

bạnchânchính–khôngmuốnchegiấusựthậtđốivớinềndântrị(tậpII,tr.6).
Khôngnhậnthứcrõưukhuyếtcủanềndântrịthìkhôngthểbảovệưu
điểmvà
khắcphụckhuyếtđiểmcủanó.Thếđứngcủaôngrấtrõràng:là
mộttríthứcquýtộc,ôngchấpnhậnnềndântrịnhưmộtthựctếlịchsửvà
tìmcách
tạoranhữnggìtốtđẹpnhấttừnó.Thếđứngấychophépôngtiếp
cậnvấnđềtừcảhaihướng:mộtmặt,ôngkhắcphụcđượccáchnhìncốh ữu
của các bậc cha
đẻtinh thần cho nền dân trị ở Mỹ như J. Locke và C.
MontesquieuquenxemnướcMỹlàkẻđếnsauvàchỉcóthểlặplạilịchsử
vănminhcủachâuÂu.Theoông,nhữngngườididân

từcựulụcđịathựcra
đãtìmđượcởchâuMỹnhữngđiềukiệnchophéphọlànhữngngườiđầu
tiênhiệnthựchóacácýtưởngchínhtrị‐xãhộicủathờiKhaisáng
vốnbịcác
thế hệ cha ông họ kìm hãm. Người di dân trên mảnhđất mới thực hiện
nhữnggì“cáctríthứcchâuÂuđãpháchọa;họthựchiệntrênth ựctếnhững
gìchúng
tamớimơtưởngmàthôi”(Chếđộcũvàcáchmạng,tr.149).Nềndân
trị“tựnhiên”ởMỹ,quađó,khôngcònlàbảnsaomàtrởthànhkiểumẫuvà
kinhnghiệmchochâuÂuhọchỏ
i.Mặtkhác,từchỗcóthểsosánh,cânnhắc
“hơnthiệt,đượcmất”vớitrậttựcũcủachâuÂuquýtộc,Tocquevillesớm
nhậnranhữngnguycơtiềmtàngcủamôhìnhxã
hộimới.Đểkhắc phục
chúng,nềndântrị,theoông,cầnhọctậpquákhứ,khôngphảiđểphụchồi
nómộtcáchvôvọngmàđểtìmsựcânđốimớichocácchức
năngxãhộivà
chínhtrị.Haicáchtiếpcậnấysẽlàtinhthần chủđạochohaitậpcủabộ
sách.
5.Vậyphảichăngcó“hai”nềndântrịhoàntoànkhácnhauđượctrìnhbày

tronghaitậpcủabộsách?
1
Thậtra,nhưđãnóiqua,Tocquevilledànhhaitập
sáchđểphânbiệtviệctìmhiểutìnhhìnhcụthểởMỹvớiviệctrầmtưvềnền
dântrịnhưmột“loạihìnhlýtưởngʺ(Idealtypus)củađối
tượngnghiêncứu.
Khuônkhổbàiviếtchỉchophépgiớithi ệusơquanộidungchủyếucủahai
tậpsách.
Thờigian“dukhảo”củaTocquevilleởMỹkéodài9tháng(từ11.05.1831‐

20.02.1832).Cùngvớ
iBeaumont,ôngdừnglâuởNewYorktrướckhiđilên
phía bắc tới biên giới Canada. Sauđó ôngđi về b ờ biển phíađôngđến

1
XemSeymourDrescher:“TocquevillestwoDémocraties”;trongJournalof theHistory of
Ideas,25,1964,tr.201‐216vàJean‐ClaudeLamberti:Lanotiond’individualismechezTocqueville,
Paris1970.
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 31


Boston,PhiladelphiavàBaltimore.RồicảhaixuôivềPittsburgh,quaOhio
đếntậnCincinnati, Louisville,Memphis.ĐáptàuthủytrênsôngMississippi
đếnNewOrleans. Từđóhaiôngquayvề,đingangquaWashington(cógặp
tổngthốngJackson)vàtr
ởlạiNewYork.Haiôngkhôngchỉthựchiệnsứ
mệnhchínhthứclàthamquannhiềutrạigiammàcònlưutâmquansátvà
tậphợptưliệuvềxãhộiMỹ.Ýđịnhtừđầ
ulàtìmhiểuchitiếtvàkhoahọc
về société américaine (xã hội Mỹ) “mà ai cũng nói nhưng chẳng ai biết”
(Toàn tập, bản Beaumont, V, tr. 414). Cả haiđịnh viết chung, nhưng rồi

Beaumonttậptrungvàovấnđềchếđộnô lệ(tiểuthuyết:Marieoul’esclavage
aux États‐Unies/Marie hay tình trạng nô lệ ở Mỹ). Về lại Âu châu,
Tocquevillethamkhảothêmnhiềutưliệu,hầunhưlà “mộtchuy
ếnduhành
thứhaivềtinhthần”
1

trướckhicôngbốtậpI.
MụcđíchcủatậpI(1835)là“chothấyđiềugìđãtạonênmộtnước dân
chủtrongthờiđạingàynaycủachúngta”,đượcminhhọabằng
“bứctranh
chínhxác”về“tháiđộtinhthầncủaconngười”(Toàntập,V,tr.427)nhằm
biệnminhchonềndântrịtrướccônglu ậnđangphânhóaởchâuÂuđểbiết
“ta nên hy vọng hoặc nên
 lo ngạiđiều gì nơi nền dân trị” (tập I, tr. 26).
TrongthưgửichoJ.S.Mill,6.1835
2
,Tocquevillekhôngchegiấuthamvọng
làm “nhà dân chủ đích thựcđểmang lại cho nhân dân sự trưởng thành
chínhtrịc ầnthiếthầutựcaitrịchínhmình”.“Sứmệnhgiáodụcvềnềndân
trị”(“mission toeducatedemocracy”)củaTocquevilledựatrênsựxáctín
rằng:“cũngnhưngườiMỹ,ngườiÂuchâusớmmuộncũngsẽđạttớisự
bìnhđẳnghầunhưhoàntoàn”(tậpI,tr.25).Trongkhinhữngngườicùng
thờivớiônghướngtầmmắtsangnướcAnhđểtìmgiảiphápchobướcquá
độtiếnlênxãhộihiệnđạicủanướcPháp,thìvịbátướcvùngNormandielại
nhìnsangbênkiabờĐạiTâyDương.Ôngnhìnthấygì?
TrướckhiđivàotrìnhbàycácđịnhchếvàtậptụcởMỹđượcôngtậnmắt
chứngkiến,ôngdànhhaichươngđầutiênđểnhấnm
ạnhđến“hìnhtháibên
ngoài”và“tìnhhìnhxuấtphát”đặcthùcủanướcMỹ.Luậnđiểmcơbảncủa
ông:nhữngngườidândicưÂuchâuđãtìmđượcmộtlụcđịamớicòn
“hoang
vu”và“hầunhưmộtchiếcnôicòntrốngrỗngchomộtnướclớn”.Nhớđến
họcthuyếtvềtưhữucủaLocke,ôngchothấyngườidađỏbảnđịachỉmới
“cưtrú”chứchưa“chiếmhữu”vìchưabiết“khaiphá”nó.Nóicáchkhác,
nhữngngườididânvănminhtừcựuthếgiớibắtgặpmộttìnhhìnhhyhữu


1
Xem:G.W.Pierson:LesecondvoyagedeTocquevilleenAmérique,trong:Livreducentenaire
1960,tr.71‐85,dẫntheoK.Herb,O.Hidalgo:A.Tocqueville,Frankfurt,NewYork,2005,tr.44.
2
XemToàntập(bảnGallimard),VI,I,tr.294.
32 NỀNDÂNTRỊMỸ

chophéphọ“xâydựngxãhộitrêncáccơsởhoàntoànmới”.Tìnhhìnhxuất
phátnàycònthuậnlợihơnchoviệcpháttriểnmộtnềndântrị“tựnhiên”nhờ
yếutốtínng ưỡng
Thanhgiáonhấnmạnhđếntráchnhiệmriêngcủachủthể
lẫn tinh thần “khế ước xã hội” thừa hưởngởquê nhà.Đi vào chi tiết,
TocquevillephântíchsâucácyếutốchủyếusauđâycủanềndântrịMỹ:
a)TrậttựxãhộicủanướcMỹmang“tínhdânchủcaođộ”:
‐Cácdịbiệtgiữamiềnbắc“tưsản”vàmiềnnam“q uýtộc”đượcthủtiêu
nhờluậ
tthừakếhiệnđại.Doviệcxóabỏchếđộtrưởngnamnênđấtđaiđược
chianhỏ,ngănngừavĩnhviễnsựphụchồicủachếđộquýtộcvềruộngđất.
‐ Thương nghiệp
và tài chính pháttriển mang lại sự thịnh vượng với
“vòngchuchuyểntàisảncótốcđộnhanhkhôngthểtưởngtượngđược”.
‐TrìnhđộvănminhcủangườidicưgốcchâuÂudễdàng
tạonênsự
bìnhđẳngvềtinhthần.Sựbìnhđẳngvềtàisảnvàtinhthầndẫnđếnsựbình
đẳngvềchínhtrị.Tómlại,hoàncảnh,nguồngốc,trìnhđộvănhóavànhất
làtậ
ptụcđãgiúpchoviệcthiếtlậpn ềndântrịmàkhôngcầndiễnratiến
trìnhcáchmạngbạolựcnhưởchâuÂu.Dođó,cáchmạng1776thựcchấtlà
đểgiảiphóng
khỏi “ácháp bức củamẫuquốc”hơnlà của xã hộiphong

kiến.GiớiđịachủởmiềnNamvàgiới tưsảnởmiềnBắccùngsátcánhđấu
tranhchosựđộclậpchính
trị.Nguyêntắccủanềndântrịlàsựbìnhđẳng
củanhữngđiềukiệnđượcthựchiệnmộtcáchhòabình,tựnhiên,khôngdẫn
đếncácxungđộtnộibộ.
b)Chủquyền
củanhândân
‐là“tínđiều”xuấtphátcho“mọinghiêncứuvềluậtphápchínhtrịcủa
nướcM ỹ”.Quyềnlựckhôngđượcdẫnxuấttừmộtnguồngốcnàonằmbên

ngoàixãhộicả;nềndântrịấythoátkhỏimọi“kháiniệmgiả”vốnđượccác
hệthốngphảndânchủkhácngụytrang.“Nhândânlàmchủthếgiớichính
trịcũnggiốngnhư
Thượngđếlàmchủvũtrụ.Nhândânlànguồngốcvà
mụctiêucủamọithứ;mọithứxuấtpháttừnhândânvàtrởvềlạivớinhân
dân”.
‐Tocquevilleđặcbiệttánthưởngsự
phatrộnkhéoléogiữadânchủtrực
tiếpvàdânchủđạidiện.TrongkhiởPhápcòntranhcãigaygắtnênchọnsự
tựdochínhtrịkiểucổđạihoặcsựtựdoriêngtưkiểuhiện
đại,thìởMỹ,
ngườitađãhợpnhấtmộtcáchtàitình:“Khithìnghịhộilàmluậtgiốngnhư
ởAthènes,khithìcácdânbiểuđượcbầutiếnhànhviệcnàydướisựgiám
sátg
ầnnhưtrựctiếpcủanhândân”.SựmôtảcủaTocquevillevềchủquyền
của nhân dânđã dự đoán trước thôngđiệp Gettysburg nổi tiếng của
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 33



AbrahamLincohn,xemnềndântrịlà“chínhquyềncủadân,dodânvàvì
dân”.
c)Theodòngl ịchsử,Tocquevilletrìnhbàyhệthốngchínhtrịcủanước
Mỹnhưlàsựrađờicủacácđịnhchếdânchủtừdướilêntrên.Thoạtđầulà
cácđơnvịnhỏởđịaphương(Townships)tựquản,pháttriểndầnthànhcác
quận(Counties),thànhcáctiểubangvàsaucùngthànhliênbang.Ưuđiểm
củanólàsựtậ
ptrungquyềnlựcquốcgiađiliềnvới sựphitậptrungvề
quảnlý.Ởcơsở,nhândânthựcthiquyềnlựctrựctiếp,khôngchophépsự
đạidiện,làmcho“quyền
lựchầunhưđượcphântánnhỏđểcàngcónhiều
ngườithamgiavàocôngviệcchungcàngtốt”.Ngượclại,ởtiểubangvàliên
bangthìápdụngnguyêntắcđạidiện,đảmbảosứcmạnhvàchủquyềnra
bênngoài.DựatheomộtýtưởngcủaMontesquieu,Tocquevillexemchếđộ
liênbangcủaHoaKỳlàsựkếthợpthànhcônggiữaanninhđốingoạivàtự
dođốinội:“liên
bangtựdovàhạnhphúcnhưmộtnướcnhỏ,đồngthờivẻ
vangvà hùngmạnhnhưmộtnướclớn”.Tuynhiên,n ếutổchứchàngdọc
của sự phân quyền khá thành công thì theo ông, cơ chế kiểm soát hàng
ngangcủaHiếnphápHoaKỳchưađủhiệunghiệm.Nhìnchung,khibànvề
hệthốngchínhtrị(étatpolitique)ởMỹ,Tocquevillekhôngxemnólàcáigì
bấtbiến,bởi“bêntrên
mọiđịnhchếvàbênngoàimọihìnhthứccòncómột
chủquyềntốicaocủanhândâncóthểxóabỏhaythayđổinódễdàng”.
d)Chủquyềncủanhândânkếttinhcụthểbằng
nhiềuhiệntượng:
‐trướchếtlànơicácchínhđảng.Cácchínhđảngchỉlàchỗtậphợpnhững
“tayhiếuđộngtầmthườngvàvôhại”,theođuổicáclợiíchriêng,khôngcó


“tínđiềuchínhtrị”nênkhôngưathíchnhữngđảolộnlớn.Sựtranhcãichủ
yếuxoay quanhnhững vấnđềcálẻ;nạnđảng tranhvàtiếmquyềnkhódiễn
ra.
‐nềntựdobáo
chícũngthế.BáochíMỹc ũngcó“xuhướngkhuấyđảo”
như ở châu Âu nhưng không gây tácđộng phá hoại. Kết luận của
Tocqueville:quyềnlựcc ủabáochíđốivớicôngluận
cầnphảiđượcbảovệ,
baolâumộtquốcgiađãđạttớimộtmứcđộtrưởngthànhchínhtrịnàođó.
Trongmộtnềndântrịvớichủquyềntrongtaynhândân,việckiểm
duyệt
báochílàhoàntoànphảnlogic.
‐hìnhth ứcthứbalàhộiđoànchínhtrị,tậphợpchungdướikháiniệm
“Association” bao gồm mọi sáng kiến công dân  và  “Lobbies” , gâyảnh
hưởngđến
đờis ốngchínhtrịbênngoàicơcấuquảnlýphân quyềnvàcác
chínhđảng.Đâylàyếutốhếtsứccầnthiếttr ongmộtxãhội dânchủvìở
đókh ông cónhững“tổchức”
tựnhiêndựatrênnguồngốcxuấtthân(nh ư
34 NỀNDÂNTRỊMỸ

xãhộiqu ý tộc)haygiaicấp.Dođó,hộiđoànlà“conđê”nhântạođểtập
hợp lực lượng ngăn ngừa vàđềkháng lại nguy cơ chuyên chế của các
chínhđảngvàcáctậpđoàn
tàiphiệt. 
e)Tấtnhiên,quyềnlựclớnnhấtcủanhândânthểhiệnquaquyềnphổ
thôngđầu phiếu. Quyền này  tất nhiên có mặt yếu là khó lựa chọnđược
những
nhàcầmquyềntàigiỏinhất(dolòngganhtịvàsựkémhiểubiếtcủa
cửtri)cũngnhưdễdàngphíphạmtàinguyênvàngânsách để“kiếmphiếu”.

Nhưng,nhìnchung,chínhquyềnđượcb
ầucửtựdokhông phảilúcnàocũng
dẫnđếnsựvôchínhphủ,thamnhũngvàlãng phí.Ôngkhenngợinănglực
cảicách vàýmuốnthànhthực củachính quyềndâncử ở
Mỹbiếtlođến
“hạnhphúccủasốđông”.
f)Tuynhiên,Tocquevillexemquyềnlựctuyệtđốicủađasố(thoátthaitừ
chủquyềncủanhândân)làvấnđềsốmộtcủanềndântrịM
ỹ.Nguycơcủa
mộtsự“chuyênchếcủađasố”đốivớilợiíchcủathiểusốlànguycơthường
trực.Trongvấnđềnày, ôngđã gâyảnhhưởngmạnh mẽđến quanniệm
tương tự của J. S. Mill
1
. Theo ông, chính quyền dân chủ không yếu như
ngườitathườngnghĩmàlà“quámạnh”và,khácvớiRousseau,ôngxem
quyền lực tuyệtđối của “ý chí chung” (volonté générale) là “cái gì nguy
hiểmvà
xấutừbảnchất”.Vìthế,ngườicôngdâncóquyềnbấttuânlệnh
mộtđạoluậtbấtcôngnhândanh“chủquyềncủaconngười”trêncả“chủ
quyềncủanhândân”,dù
khônghềphảnđốirằngđasốcó“quyềnralệnh”.
Khôngcógìmâuthuẫnkhixemđasốdânchủlànguồngốccủamọiquyền
lực,đồng thời phủ nhận rằng nó “có quy
ền nhân danh chính quyềnđể
muốnlàmgìthìlàm”.
Giảiphápgiảmnhẹnguycơ“chuyênchếcủađasố”,theoTocqueville,là
ởtrong“tậptục”hơnlàtrongphápluật.Tuysựquảnlýphitập
trungcó
gópphầnchocánhânbớtbịbộmáyquanliêuđènén,nhưngchính“tinh
thầnlẽphải”mớilàđốitrọngtrướcquyềnlựccủađasố.Tinhthầnấybắt

nguồ
ntừtruyềnthống“commonlaw”tứctừthẩmquyềnvànănglựcđộc
lậpcủatòaánnhưlàđườngdâynốiliềntrựctiếpngườicôngdânvàluật
pháp.Thêmvàođólà
quyềnuyđạolýcủatôngiáo,kìmhãmbớtxuhướng
báquyềncủađasố.

1
Xem:BùiVănNamS ơn,ĐọclạiBànvềTựdocủaJohnStuartMill”,trongchuyênluận
“Trongngầnbónggương,TậpkỷyếumừngGSTSĐặngĐìnhÁng80tuổi”,NXBTrithức,
12.2006.
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 35


CuốitậpI,Tocquevillerútramộtbảngtổngkếtkhátíchcựcvềnềndântrị
ởMỹtrênnhiềuphươngdiện:cấutrúcchínhtrị,quyềnuytôngiáo,tinhthần
yêunước,
ócphêphánvà“thựcdụng”củangườiMỹ;tấtcảgópphầnduytrì
sựcânbằnggiữanăngđộngvàổnđịnh ,giữati ếnbộvàtrậttự.Vịtríđịalý đặc
biệt
củanướcMỹcũnggiúpchonódễdànghơntrongviệcbảovệnềnđộclập
vàthithốchínhsáchđốingoại.Ôngdựđoánđượckhảnăngtrởthànhsiêu
cườngcủaMỹ,như
ngcònquásớmđểcóthểnhậndiệnđầyđủcácbiếntháivà
đặcđiểmcủamộtsiêucườngđếquốcch ủng hĩavềsaunày.
Tuynhiên,trongmộtphụlụcdài, ôngcũngbànđếncác
nguyc ơ khó
tránhkhỏicủanướcMỹ:vấnđềnôlệvàxungđộtchủngtộc(nhấtlàvới

ngườidađenvàdamàu).Ôngkhôngtìmrađượcgiảiphápchohaivấnđề
gaigócnàyvà
dựđoánrằngchúngsẽcòngâykhókhănlâudàichonước
Mỹ
1
.
Tómlại, vớitậpI,Tocquevilletinrằngn ềndântrịởMỹ,vớicácđịnhchế
củanó,cóthểnêugươngchochâuÂuhọchỏi,đồngthời,theotinhthầncủa
Montesquieu,ôngnh
ậnthứcrõ:cácđịnhchếtốtnhấtchomộtquốcgiaphụ
thuộcrấtnhiềuvàođiềukiệnxuấtphátcủamỗinước.Dođó,họctậpnước
Mỹlàhiểu 
rằngnhữngcôngdâncủathếgiớimớinày“khôngphảiđãtìmra
đượcmộthìnhthứcchínhquyềnduynhấtmànềndântrịcóthểmanglại”.
Chẳnghạn,chếđộliênbangkhó
cóthểápdụngchochâuÂuđươngthời
gồm toàn những quốc gia thùđịch nhau. Nhưng, bài h ọc lớn nhất trong
chuyến“xuấtdương”nàycủaônglà:pháthiệnđược“nhữngđiều
kiệnnền
tảngvềluậtphápvàtậptục”cógiátrịchobấtkỳhìnhthứcnàocủanềndân
trị.Chonên,trongthờigianởMỹ,ông“nhìnnhiềuhơnlàchỉnhìn
nước
Mỹ”,đólànhìn“hìnhảnhcủabảnthânnềndântrị,củanỗlực,bảnchất,
nhữngđịnhkiếnvànhữngđammêcủanó”.Hìnhảnhấygợilênnhiềuvấn

đềphảisuynghĩđượcôngtrìnhbàytrongtậpII.
6.TậpIIpháttriểnnhữnggìđãđượcđềcậpmộtcáchmặcnhiêntrong
tậpI,nhưngtrừutượnghơnvìnướcMỹbâygi
ờchỉcònlàtưliệutrựcquan
đểôngnêuranhữngphátbiểukháiquátvềbảnthânnềndântrịhiệnđại,

vớitấtcảnỗlực“kháchquan,vôtư”của“mộtngườib
ạnchânchính”.

1
CácýkiếncủaTocquevillevềvấnđềnôlệvàchủngtộcởMỹgầnđâyđượcbànluậntrở
lạinhưmộtđềtàikhoahọc.XemA.H.Nimtz,Jr:Marx,Tocqueville,andRaceinAmerica,The
“AbsoluteDemocracy”or
“DefiledRepublic”,Lanham2003;H.Mitehell:AmericaafterTocqueville,
DemocracyagainstDifference,Cambridge2002.
36 NỀNDÂNTRỊMỸ

TậpIIgồm4phần:baphầnđầubànvềcácảnhhưởngcủatưduy,cảm
xúcvàhànhđộnglênđờisốngxãhội.Phầncuốirútratừđónhữnggìtinh
túy tácđộngđến
 cácđịnh chế chính trị. “Khoa học chính trị” (science
politique)củaTocquevilledựatrêncấutrúcnềntảngấy,vớisơđồsau:


Xãhội(étatsocial) Nhànước(étatpolitique)
1.Tinhthần 
2.Tìnhcảm
 4.Tổchứcchínhtrị
3.Thóiquen


TậptụcĐịnhchế
Tinhthần,tìnhcảm,thóiquen(đượcTocquevillegọichunglà“habitsof
theheart”/“cáctậpquáncủacontim”)–lấynguyêntắcvềsựbìnhđẳnglàm
yếu tố chủ đạo – là chân du ng của “con người dân chủ” (homme
démocratique) hiệnđại. Trong chừng mựcđó, dường như ở tập II,

Tocqueville muốn gi ới thiệu cho ngườiđọc một “Xã hội học về sự bình
đẳng”.Cáchnhìnvộivãthườngxem
Tocquevillenhưlàmôhìnhđốilậplại
vớiMarx,khiMarxxuấtpháttừcơsởhạtầngkinhtếđểlýgiảivà dựđoán
vềsựđảolộnxãhội.Thậtra,Tocquevillechỉdùngphươngthức
nghiêncứu
về“loạihìnhlýtưởng”(Idealtypus)đểsosánhnềndântrịvớichínhnhững
giátrịnộitạicủabảnthânnónhằmrútranhữngbàihọc,hơnlànhằmlý
giải
nguyênnhânvàdựđoántươnglai.Ôngcũngbiếtrõrằngngườitacó
thểtráchôngđãxem“sựbìnhđẳngcủanhữngđiềukiện”lànguyênnhân
duynhấtcủaxãhộihiệnđại.Đểphòngngừasựhiểulầmấy,ngayđầutập
II,ôngđãgiớiướcrõrệtkhuônkhổquychiếuchoviệcnghiêncứuvềnền
dântrịcủamình:“Tôiphải cảnhgiácngayngườiđọctrướcsựhiểulầmrất
bấtlợichotôi(…)Rấtnhiềuquanniệm,cảmxúccủathờiđạichúngtara
đờitừnhữngnguyênnhânkhôngliênquangìđếnsựbìnhđẳnghayth
ậm
chícònđốilậplạivớinó(…)Tôiýthứcrõvềtấtcảnhữngnguyênnhân
khácnhaunàyvàvềtầmquantrọngcủachúng,chỉcóđiềuviệcnghiêncứu
vềchúngkhông
phảilàđốitượngcủatôi”(tậpII,Lờinóiđầu)
1
.

1
TrườnghợptươngtựcũngxảyravớiMaxWeber(1864‐1920)khingườitathấyôngđặc
biệtnhấnmạnhđếnvaitròcủatưtưởngvàtínngưỡng(Thanhgiáo,Tinlành)trongviệ
chình
thànhvàpháttriểnchủnghĩatưbản.Đểtránhngộnhận,chínhMaxWeberđãhơnmộtlần
xácđịnhcươnglĩnhnghiêncứucủamình:“Chínhnhữnglợiích(vậtchấtvàtinh

thần)‐chứ
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 37


TahãythửxemquacácphântíchcủaTocquevillevềbaphươngdiệncủa
“conngườidânchủhiệnđại”:tinhthần,tìnhcảm,thóiquenvàảnhhưởng
củachúnglênviệchìnhthànhcácđịnhchếchínhtrị.
a)Vềtinhthầnhaytưduydânchủ:Trướchết,Tocquevillenhấnmạnh
đếnvaitròlớnlaocủacôngluận.Trongđiềukiệncủasựbìnhđẳng,việc
“sẵnsàngtinvào
đámđông”liêntụctănglên.Quyềnuycủanhữngcánhân
riênglẻhaycủacácgiaicấpgiảmdầntỷlệthuậnvớiviệcxóabỏcáckhác
biệtgiữanhữngngườicôngdân.Khảnăngsailầmcủa“toàndân”bịloạitrừ
vềnguyêntắc.Từđó,lòngtinvàocáctínđiềutôngiáocũngsẽsuygiảm.
“Con người dân chủ” không còn dễ dàng thừa nhận
 một quyền uy nào
đứngởbênngoàinhânloạibìnhđẳng.
Mặtkhác,Tocquevillecũngthấy“côngluận”làcôngcụnguyhiểm,dễ
dàng“lèolái”tưduyvàhànhđộngcủaconngười.Tácđộngcủas
ựbình
đẳnglàkhánghịchlý:vừamanglạinhiềuýtưởngmớivừatướcđoạtchúng.
Sựgiảiphóngbanđầukhỏicấutrúcphongkiếnlạicóthểdẫnđếnsựđènén
tựdotinhthầndocấutrúccủacôngluận.PhântíchrấtsớmcủaTocqueville
về“đệtứquyền”gâysửngsốtvànhiềutranhcãi.Ônggâyảnhhưởnglớn
đếnJ.S.Mill,Gustave
leBon…bằngsựnhạycảmkhighinhậnáplựccủasố
đônglêntưtưởngvàcungcáchứngxửcủacánhân, tiênbáo“cáivòngxoáy
trônốccủasựimlặng”

1
.Mặcdùrõràngôngđãđánhgiáquáthấptiềmlực
phêpháncủacôngluận,nhưngnhậnđịnhsauđâythậtđángsuynghĩ:trong
chừngmực“conngườidân chủ”chỉpháthi
ệnbên cạnhmìnhnhữngcon
ngườigiốngnhau,thì“khómàsuytưởngvềmộtbộphậnnàođócủanhân
loạimàkhôngđồngthờibaotrùmcáitoàn bộ”.Mọinhậnthứccánhânđều
cóvẻ“ápdụngđượcchomọingười”.Thayvìtưduymộtcáchdịbiệt,thì“sự
bìnhđẳngvềnhữngđiềukiện”tạoramộtnhãnquantrừutượngvàđồng 
nhấthóa.T
ư duy khôngcònnắmbắtnhữngcon người cụ thể nữamàlà
“nhân loại” nói chung. Tocquevilleđã phát hiện một trong những “mâu

khôngphảinhữngýtưởng‐mớitrựctiếpthốngtrịhànhđộngcủaconngười.Nhưng:“các
hìnhảnhvềthếgiới”donhững“ýtưởng”tạoralạithườnggiữvaitrònhưk
ẻđặtđườngray
đểxácđịnhconđườngtrênđóđộnglựccủanhữnglợiíchthúcđẩyhànhđộngđitới”.(Lời
TựachotậpluậnvănvềXãhộihọctôngiáonăm1920/21,Tuyển
tập,ấnbảnKröner,tập233,
tr.590).
1
Xem:‐BarbaraAllen:TheSpiralofSilenceandInstitutionalDesign,Tocqueville’sAnalysisof
PublicOpinion andDemocracytrongPolity,24,1991,tr.243‐267.DẫntheoK.Herb,O.Hidelgo,
SđdvàE.Noelle‐Neumann:ÖffentlicheMeinung/Côngluận,Frankfurt/Berlin1991,tr.21,124
vàtiếp.
‐
GustaveLeBon:Psychologiedesfoules/Tâmlýhọcđámđôn g,bảndịchcủaNguyễnXuân
Khánh,NXBTrithức,2006.
38 NỀNDÂNTRỊMỸ


thuẫnnộitại”củanềndântrị.Trongkhithờiđạicủasựbìnhđẳnggiành
đượcquyềntựdongônluận,thìchínhcôngluậnthườngtrởthànhquyềnuy
tinhthầnduynhất,táchrờivớinhữngchủthểvàtựxáclậpnhưmộtquyền
lựcvôdanhvàvôhạn(xemthêmsđdcủaClaudeLefort).
Điliềnvớitínhrậpkhuônvềtưduylàtrìnhđộtrung
bình,xoàngxĩnh
của hoạtđộng tinhthần. Khoahọckhôngcònđược hướng dẫn bởi lòng
khaokháthiểubiếtmàthayvàođólàviệcápdụngnhanhchóngkiếnthức
vàođờisống
thịtrường.Trongnghệthuật,chấtlượngnhườngchỗchosố
lượng,cáithẩmmỹnhườngchỗchocáihữuích.Trongvănchương,người
tađitừsựmôtảcáilýtưởngvàcáianh
hùngsangmôtảcái“đờithường”
vànhữnggì “hếtsứcconngười”.Nhìn chung, theo ông,chân trờitinhthần
trongxãhộidânchủbịhạthấpxuống,khiếnchonhàkhoahọc,nhàv
ăn,
ngườinghệsĩđượctônvinhkhôngvìtàinăngchobằngvìkhảnăngsinh
lợicủahọ.TrongtậpI,ôngđãđềcậpđếntínhxoàngxĩnhvềvănhóa,về
việcnềndân
trịkhôngkhuyếnkhíchnhữngtàinăngkiệtxuất.Nămnăm
sau,ôngvẫnchorằng:tuylòngtincủaxãhộidânchủvàokhảnănghoàn
thiệnkhônggiới hạn  của conng
ườiđược chứngthựcvềmặttiếnbộvật
chất‐kỹ thuật, nhưng khả năng phát huy “sự vĩ đạiđích thực” của con
ngườibịhạnchếnghiêmtrọng.Sựbìnhđẳng–buộc
mọingườiphảinỗlực
laođộngđểkiếmăn–tuycónângcaotrìnhđộvănhóavàgiáodụcnói
chung,nhưngkhôngcò ncóchỗchonhữngtàinănglớnvàtoàndiện
1
.

b)Vềmặtxúccảmtrongnềndântrị,theoTocqueville,tấtnhiênmặtchủ
đạolà“tìnhyêu”đốivớisựcôngbằnghầunhưlàmột“bảnnăngthứhai”.
Xúccảmấyphả
nảnhrõnhấttrongsựsănđuổitiệnnghicủatoànxãhội.
“Sốngbằngnhau”trướchếtcónghĩalà“mưucầusựgiàucóbằngnhững
phương tiện giống nhau”
 hơn là  “thực thi những quyền chính trị ngang
nhau”.Sựbìnhđẳngtạocơhộichomọingười“mỗingàychọnmộtvàiniềm
vui”,khiếnhọbámchặtvàođó“nhưvàomột
tàisảnquýgiánhất”.
VớiTocqueville,nềndântrịcóvẻgầnvớilýtưởng“côngl ợinhiềunhất
chosốđônglớnnhất”củaJemeryBentham.Nếu“conngườidânchủ”nỗ
l
ựcchiếmhữutốiđa,thìxãhộidânchủnỗlựcmanglại“hạnhphúc” chosố

1
XemMaxWeber,DieprotestantischeEthikundderGeistdesKapitalismus/ĐạođứcTinlành
vàtinhthầncủach ủnghĩatưbản,1905/20.Ởtrang203,MaxWebercũngnóivềsựtiêuvong
của“conngườitoàndiện”kiểuFaust
củaGoethetrongtiếntrìnhchuyênmônhóavàvềsự
“giảbiệtmộtthờikỳconngườitrònđầyvàđẹpđẽ”củaquákhứtrongxãhộitưbảnhiệnđại
(bảndịchcủaNguyễn
Nghị,NguyễnTùng,TrầnHữuQuangvàBùiVănNamSơn,NXBTri
thức,2008).
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 39


đôngngườinhất.Nếusựbìnhđẳnglàdấuhiệutiêubiểucủanềndântrị,thì

việcsănđuổisựgiàucólàdấuhiệutiêubiểucủasựbìnhđẳng.Từđó,
thái
độ với laođộng cũngđổi khác. Mọi người‐từ anh công nhânđến ông
nguyênthủ‐đềulaođộngđểhưởnglương,kiếmtiền,nênsựdịbiệtvềbản
chấtgiữalaođộngtựdovàlệ
thuộc,caocấpvàthấpkémtheoquanniệm
truyềnthốngkhôngcònnữa.Nghềnàocũngvẻvangnhưnhau;việclàm
giàukhôngcònbịchếnhạomàđượctônvinhthànhmẫumực.
Tuynhiên,vi
ệcsănđuổisựgiàucóvậtchấtlàmộtlòlửa thườngtrực.
Vìsựgiàucókhôngcóra nh giới,nênngaycảngườigiàunhấtcũngkh ông
yênvớicái“restlessmind”(cáidụ
ctâmkhôngnguôi)củamình.Hậuquả,
theoTocqu ev ill e, sẽlàmộtxã hộicủa“chủnghĩacánhân”.Ônghiểutừ
nàytheonghĩatiêucực, tứcsựvôcảmvềchínhtrịcủangười
côngdâ n, sự
rút lu i  hoàn toàn vào  cuộc sống riêng tư. Mối dây liênđới xã hội giữa
nhữngconngườivàgiữacácthếhệbịnềndântrịphávỡvàailophận
nấy.
Sự“chuyênchếcủatínhriêngtư”và “sựbấtmãnchínhtrị”,theoông,
làcácđặcđiểm cựckỳnguyhạicủaxãhộihiệnđại,cóthểgâynênthảm
họachoquyềntựdo
chínhtrịvàdọnsẵnmiếngđấtchocácchếđộchuyên
chế
1
.
c)Saukhi bànvềđờisốngtinhthầnvà tìnhcảmtrongnềndântrị,ông
bànvềnhữngtậptụccủanó.Ônghiểu“tậptục”lànhữngquytắcvàtập
quán
ứngxửtrongxãhội,trongđờisốnggiađìnhcũngnhưtronggiáodục.

Luậnđiểmxuấtphát:sựbìnhđẳngvềlốisốngvàv ềcươngvịxãhộilàm
chonhữngtậptục
trởnên“ônhòa”hơnsovớicácxãhộibấtcôngvàtàn
bạotrướcđây.Ngườitachỉthựcsựcó“tìnhcảmchiasẻ”vớinhữngngười
giốngnhưmình.Chính“tínhgiống
nhau”(similarité)nàylà đặcđiểmbản
chấtcủaxãhộidânchủ,phânbiệthẳnvớithờicổđạivàphongkiến.Thời
trước,ngườitakhôngmuốn “làmchomìnhgiốngkẻ
khác”,cònthờinay,cá
nhân rất thích “ đánh mất cá tính của mìnhđiđểđược là một với quần
chúngphổbiến”.
Tínhgiốngnhaulàmnảysinhhìnhthứcmớitrongviệcthừanh
ậnlẫn
nhau:đồng nhất hóa với người kh ác .  Nhờđó,quanhệxãhộiđơn giản 
hơn,thoảimáihơnvà cũngtrựctiếphơn. Nhưng,theoông,cái “toàncục
chínhtrị”
lạilàkẻthuacuộctrongtiếntrìnhnày:“nềndântrịtháolỏng
nhữngxiềngxíchxãhội,nhưnglạisiếtchặtmốidâyliên kếttựnhiên.Nó

1
XemRichardSennett,VerfallundEndedesöffentlichenLebens/Sựsuytànvàcáochungcủa
đờisốngcôngcộng,Frankfurt/M1983,tr.379vàtiếp.
40 NỀNDÂNTRỊMỸ

cộtchặtbàcon, bằnghữulại,đồngth ờitáchrờinhữngngườicôngdânra
khỏi nhau”.Tínhđơnđiệusẽlàmchủ;“đammê”duynhấtchỉlàđammê
làmgiàu, vàhìnhảnh
ấysẽ“sớmlàmtamệtmỏi”vàdẫntớisự“têliệt” về
chínhtrị‐xãhội. Quả thật, áp lực “đồng ph ục hóa” c ủa công lu ận trong
thờikỳổnđịnhcủanề

ndântrịkhi ếnkhôngcótriểnvọngnàochonhững
đảolộnlớnhaynhữngcuộccáchmạngxãh ội.“Nềnhòabìnhvĩnhcửu”
đầymơướccủaKanttỏrakhôn gmấy
hấpdẫntrướcmắtTocqueville!
1

d)Tinhthần,tìnhcảm,tậpquáncủa“étatsocial”nhưthếsẽảnhhưởng
nhưthếnàođến cácđịnhchếchínhtrịc ủa“étatpolitique”?
Kếtquảdễthấy–theoTocquevillelẫnJ.S.Mill–làtácđộ
ngcủatưduy
“đồngphục”lênđịnhchếchínhtrị.Vì“cánhântỏranhỏhơnvàxãhộitỏra
lớnhơn”,và“mỗicôngdân–trởnêngiốnghệtnhữngngườikhác–,
bịmất
dạngtrongđámđông”,nênconngườitrongthờiđạidânchủ“rấtdễcótư
tưởngvềnhữngưuquyềncủaxãhộivàcóquanniệmhếtsứckhiêmtốnvề
nhữ
ngquyềncủacánhân”.Thậtnghịchlý:lòngtinquámứcvàoxãhộilại
thoátthaitừtìnhyêuvàcuộcđấutranhgiankhổtrướcđâychoquyềntựdo
vàtựtrịcủacánhân.Theo
ông,sựtựtrịbanđầu cónguycơbịđảongược.
“Vềlâudài,thậtbíhiểmnhưngcũngchắcchắn,nósẽhướngconngườiđến
sựnôlệ”.
Sựmấttự dogắnliền
vớiviệctập trungcácquyền lựcchínhtrị. Tiến
trìnhnàylàkếtquảlogiccủalốitưduy“đồngphục”.Ýtưởngvềmộtquyền
lựctậptrung,điềukhiển
mọicôngdântheonhữngquyđịnhthốngnhấtlàý
thứctựnhiêncủa“conngườidânchủ”.Vàýtưởngấyvềsựtoànquyềncủa
nhànướcxuấtpháttừtâmthứcyêu
thíchsựbìnhđẳngvàmongmuốnđược

bảohộlợiíchkinhtế.ỞchâuÂu,xuhướngtậptrunghóaquyền lựchành
chínhcàngmạnh,vìchínhnhànướctrungươngđãtừnglàkẻchiếnth
ắng
trongcuộcđấutranhgiữaquýtộcvàtưsản.Tiếntrìnhcôngnghiệphóavà
đôthịhóacàngcầnđếnvaitròbảovệtrậttự,ổnđịnhvàxâydựngcơsởhạ
tầng
củanhànước.
Vậy,đâulàchỗbấtlợicủabộmáyquảnlýhiệnđại?TheoTocqueville,đó
làvìnóquámạnhvàquáhiệuquả!Nókhuấtphụcconngườimàkhôngcầ
n
hànhhạaicả.Nóhiếmkhi“bắtaiphảilàmgì,tráilại,chỉthườngxuyên

1
Vềkhảnăngkhódiễnracáchmạngxãhộitrongchếđộdânchủ,xemthêmSeymour
Drescher, Why Great Revolution Will Become Rare: Tocqueville’s Most Negleted Prognosis, trong
JournalofModernHistory64/3,1992,tr.429‐454.
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 41


khôngđểchoailàmgìhết”.Bộmáytậptrung“khôngpháhủymàchỉngăn
cản;khôngkhủngbốmàchỉkìmhãm;…khôngbẻgãyýchítựdomàchỉ
làmchomònmỏi,cùnnhụt,khiếnnhândân
trởthànhmộtbầyđànnhững
convậtchămchỉvàsợhãi,xemnhànướclàngườichủchăn”.
“Ôngchủ”và“thầndân”rấthiểunhau,khiến“nhữngngườibịcaitrị
thườ
ngxemsựbấtlựccủamìnhnhưlàhànhvilươngthiện”.“Nhândân
chấpnhậnsựdẫndắtvìchorằngchínhmìnhđãbầuranhữngngườichăn

dắt.Ngườitađồng
ýđểđượccộttrói,vìthấyrằngđâucóaihaycógiaicấp
nàolàmviệcđómàchínhbảnthânnhândânlàngườinắmđầudâytrói”.
Tácđộnglừamịvàthahóacủa“chủquyề
ncủanhândân”,của“quyềntự
dođầuphiếu”đượcTocquevillenhậndiệnquamộtđiểnhìnhlịchsửởnước
PhápvàôngsẽgọichunglàchủnghĩaBonapart
1
.
7.Tocquevillekhôngphảilàngườiduynhấtquantâmđếnvấnđềtựdo
trongnềndântrịđạidiện.TrướcôngcóJ.J.Rousseau,sauôngcòncóMax
Webervànhiềungườikhácnghiêncứucặn
kẽsựnốikếtgiữatiếntrìnhdân
chủhóavàsựthốngtrịcủabộmáyhànhchínhchuyênnghiệp(Burokratie).
Tuynhiên,ôngnổibậtởchỗxétmốiquanhệgiữa“bìnhđẳng”và“tựdo”
như
làvấnđềtrungtâmcủatưtưởngchínhtrị,vớihyv ọng“hòagiải”được
cảhaivớinhaubằngcácgiảiphápđềnghịđểkhắcphụccácnhượcđiểm
củanềndântrịhiện
đại.Đónggópđặcsắcnàycủaôngcòngâynhiều tranh
cãinhưngrấtđángđểtìmhiểuvàthảoluận.Ôngđặtvấnđềtựdotrongnền
dântrịtừcácnhậnđịnhcơbảnsauđây:
Trướchết,“sựbìnhđẳngcủanhữngđiềukiện”làđiểmxuấtphátvàhòn
đátảngtronghọcthuyếtchínhtrịcủaTocqueville.Điềuấykhônglạvìđây
chính là thành tựu lớn
nhất của thời hiệnđại.Tiếcrằngông khôngđịnh
nghĩathậtrõvềkháiniệmấy,nhưngrõràngnóchốnglạimọihìnhthứcđặc
quyềnquýtộcvàphongkiến.Tuy
nhiên, theoông,quan niệm“hợp tình
hợplý”ấyvềsựbìnhđẳngkhôngđồngnhấtvớiviệccàobằngmọisựkhác

biệt.“Sựbìnhđẳngtuyệtđốilàmộtảoảnh”nhưmộtghichú
củaôngvào
đầunăm1848(xemToàntậpIII,2,742).Ôngkhôngtinrằngsựbìnhđẳngsẽ
xóabỏđượchếtmọisựphânbiệtvềgiaicấpvàđẳngcấptrongxãhộidân
chủ.
Theoông,nóchỉxóabỏđẳngcấp“tựnhiên”donguồngốcxuấtthân,

1
XemMelvinRichter,Tocqueville,NapoleonandBonapartism,1980,tr.110‐145.Vềchủnghĩa
Bonapartnhư là “conđường riêng” của nước Phápkhiđi vào thờihiệnđại, xemFrédéric
Bluche,Lebonapartisme,Paris,1981.
42 NỀNDÂNTRỊMỸ

còngiữlạisựphânbiệtđẳngcấpdo“tựnguyện”:“Vềbảntínhtựnhiên,
khôngaiphảiphụctùngngườikháchếtcảmàchỉphụctùngtạmthờidotác
độngcủakhếước
màthôi.Trongkhuônkhổcủahợpđồngnàythìngười
nàylàchủ,ngườikialàkẻlàmthuê,nhưngbênngoàikhuônkhổấy,họlà
haicôngdân,haiconngườinhưnhau”(tậpII).
Ôngxemsựbìnhđẳng
đãđượcthiếtlậpvềmặtchínhtrịthôngquacác
cuộccáchmạngtưsảnởthếkỷXVIIvàXVIII.Nhữngnhàtựdochủnghĩa
vàxãhộichủnghĩatranhcãinhauvềcáchìnhthức
vàcácranhgiớicủasự
bìnhđẳng,nhưngđềunhấttríởchỗnguyêntắcấylàsựcắtđứttriệtđểvới
quákhứ.Tocquevillebổsungmộtnhậnđịnh:theoông,ýniệmvềbìnhđẳng
khôngch
ỉbắtnguồntừkhovũkhítưtưởngcủathờiKhaisángmàcònbắt
nguồnxahơntừquanniệmcủaKiTôgiáovềconngườinhưlàvậtthụtạo
vàlàhìnhảnh

củaThượngđế,ngăncấmmọiđặcquyềntrướcngườiđồng
loại.Theoông,từchỗđánhgiásựbìnhđẳngnhưlàýtưởngKiTôgiáo,xã
hộiphươngTâyhiệnđạicóđượctính“chính
đáng”vềđạolý,thậmchí,xem
việcchốnglạinềndântrịlà“chốnglạiThượngđế”.Trongchừngmựcđó,
ôngđưaraluậnđiểmriêngcủamình:khôngphảingẫunhiênmà
cuộccách
mạngdânchủlạidiễnratrướchếtvàchủyếuở“thếgiớiKiTôgiáo”.Còn
cácnền“dântrị”cổđại–vẫnphânbiệtgiữangườitựdovớingười
nôlệvà
cácdântộc“dãman”–làchưaxứngđángvớidanhhiệunày.
Nếusựbìnhđẳnglà“đặctrưngcủathờiđạidânchủ”thìsựtựdolại
từngcónhiề
uhìnhthứckhácnhautrongcácthờiđạitrướcđây.Ôngphân
biệtgiữatựdoquýtộcvàtựdodânchủ.Trongtrườnghợptrước,tựdobiểu
thị mộtđặc quyền, nên có s
ự bất bìnhđẳng giữa người tự do và  người
khôngtựdo.Ngượclại,tựdodânchủlạiphụctùngnguyêntắcbìnhđẳng.
Quyềntựquyếtcủacánhânchuyểnhóavềmặtchính
trịthànhchủquyền
củanhândân.Vìthế,theoông,kháiniệmdânchủvềsựtựdophổbiếnlà
hìnhthứcđúngđắnvàthíchhợpcủakháiniệm“liberté”(tựdo)trongthời
hiệnđại.Ông
đồngývớiBenjaminConstantrằngcáccơsởtinhthầnvàxã
hộicủatựdodựatrênsựbấtbìnhđẳng–nh ưnơiMonstesquieu–đãtrở
nênlỗithời.Dođó,nơiTocqueville,takhông
thểbảoôngxemtựdolàưu
tiênhơnbìnhđẳng.Ngượclại,nếuxemtrọngbìnhđẳnghơntựdocũngsẽ
làmmấtsựcânbằnggiữahailýtưởngấy,vàsẽdẫnđến
sựkhủngbốvàáp

bức.
Thếnhưng,trongxãhộihiệnđại,taluônchứngkiếnsựtựdongàycàng
bịđedọatrầmtrọng.Theoông,sựđồngnhấtgiữatựdovàbìnhđẳngđượ
c
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 43


J.J.RousseauđềxướngtrongKhếướcxãhội(DuContratsocial,1745)chỉcó
trongýnghĩatrừutượngcủamộtlýtưởngxavời.Ôngđãchứngkiếnbiết
baohìnhthứcbìnhđẳngmàkhông
cótựdo.Ôngthấycácdântộc hiệnđại
thathiếtvới“sựbìnhđẳngtrongtựdo”,nhưng“họkhôngđạtđượcđi ều
này,vìvẫncònmuốnsốngtrongsựnôlệ”.Tuynhiên,Tocquevillenhậ
nrõ
rằngnguyêntắcbìnhđẳngvànguyêntắctựdo khôngphảilàmộtsựđốilập
khôngđiềuhòađược.Tuychúngluônởtrongmộtmốiquanhệcăngthẳng,
nhưngvẫnmởrakh
ảnănggiảiquyết.Ôngmuốn“sciencepolitique”(khoa
họcchínhtrị)củamìnhgópphầnbắtmộtnhịpcầugiữahailýtưởngấy.
TrướchếtôngchiasẻvớiThomasHobbessự
cầnthiếtcủamộtmôn“khoa
họcchínhtrị”mớimẻ.Nhưng,khácvớiHobbes,khoahọcnàykhôngdùngđể
chốnglạisựvôchínhphủmàđểngănngừacácxuhướngchuyênchếtrong
xãhộihiệnđại.“Làm chotựdoxuấthiệntừtr onglòngxãhộidânch ủ”làmột
vấnđềđượcđặtrahoàntoànmớimẻ:“tôichẳngthấyđâucóđượcđiềuấy
cả”
làkếtluậncủaôngởcuốitácphẩm.Phươngpháptiếpcậncủaông,như
đãnói,làphânbiệtmộtcác hcơbảngiữatrạngthái xãhội(étatsocial)vàhệ

thốngchínhtrị(étatpolitique).Khoahọcchínhtrịxoayquanhvấnđềphương
thứcquanhệgiữahailĩnhvựcnàyvớinhau.Ôngtánthànhluậnđiểmcủa
Guizotrằng“étatpolitique”làbiểuhiệnvàlà
chứcnăngcủa“étatsocial”.(Về
sau,ôngdànhcho“étatpolitique”vaitròlớnhơn.Thayvìlàchứcnăngcủa
étatsocial,ôn gxemcơcấuchínhtrịlàđộnglựccủasựpháttriểnxãhội).
Cũnggiốngnhưvớikháiniệm“bìnhđẳng”,ôngkhôngđịnhnghĩathật
rõvề“tựdo”.Cólẽvìôngthấykhó“địnhnghĩa”chúngmộtcáchchặtchẽ.
Thayvàođó,mộtmặt,
ôngxemchúngnhưlàcácđịnhđềluânlýtốihậu,và
mặtkhác,môtảcácbiểuhiệntâmlýcụthểcủaconngườivềchúng.Theo
ông,trongthờihiệnđại,cái“amourd’égalité”(lòngyêubìnhđẳng)lấnát
cái“goûtdeliberté”(sởthíchtựdo).Chonên,“khómàlàmchongườita
hiểuđượctựdokhihọkhônghềcảmnhậnvềnó”,tứckhingườitathiếucái
“mentalité”(nãotrạng)tựdo.Vì
thế,giốngnhưôngđãđặt“địnhchế”đứng
sautưduy,tìnhcảmvàtậptục,ôngchorằngnềndântrịtựdochỉđạtđến
đượckhiluậtphápthấmnhuầnmột“tinhth
ần”nhấtđịnh,một“vănhóa
chính trị sốngđộng” nàođó, tương tự như cáchđặt vấnđềcủa
Montesquieu.
Ôngmuốntránhcảhaicáchhiểu“cựcđoan”vềtựdo:cáchhiểu“quý
tộc”viện
dẫnđếnsựtồntạicủamộtquyphạmcótrước,xácđịnhsựtựdo
hànhđộngcủacánhânmộtcáchtiênnghiệm,lẫncáchhiểu“cấptiến”chỉ
chấpnhậnsựgi
ớihạntựdoýchíbởinhữngđiềukiệnkháchquan.Ôngchủ
44 NỀNDÂNTRỊMỸ

trươngmộtthứtựdo“ônhòa,cóchừngmực,đượcđứctin,tậptụcvàluật

phápcủngcố”.
Vềmặtchínhtrị,kháiniệmvềtựdocủaTocqueville muốnđiềuhòagiữa

haitháicựccủaConstantvàRousseau,haynóicáchkhác,giữahaiquanniệm
khácnhauvềtự do theo cách phânbiệtđãtrở thành kinhđiểncủaIsaiah
Berlin:tựdotiêucực(thoátkhỏimộtđiề
ugì)vàtựdotíchcực(đểlàmmột
điềugì)
1
.Đólàsựđốilậpgiữatựdocánhâncủathờihiệnđạivàtựdochính
trịcủathờicổđại.TheoTocqueville,tựdotiêucựckiểuB.Constant,tựgiới
hạnởhạnhphúcriêngtưvàsựđộclậpcủacánhânđượcbảođảmbởiđịnh
chếđểthoátkhỏisựcưỡngchếcủaquyềnlựcnhànướclàkhôngthểcó được
nếukhôngcókháiniệmtíchcựccủaviệcthamdựvềchínhtrị.Đồngthời,việc
từbỏhạnhphúccá nhânvàcácquyềntựvệdựatheođịnhchếcủaRousseau
cũngkhôngthỏađáng.Tocquevillethấyrằng,trongxã hộihi
ệnđại,tựdo
côngdâncủaconngườiriêngtưđượcbổsungbằngnhữngtậptụcvàđịnh
chếcủaviệctham dựvàocôngviệcchung.Sựtổnghợpgiữatựdocổđạivà 
tựdohiệnđạivừadựatrênHiếnphápđảmbảochomỗicôngdânquyềntự
trịcánhân vàquyềnmưucầuhạnhphúc,vừadựavàocácđịnhchếtựquản
từcơsởđểcóthểthamgiađầyđủvàoviệclậppháp,hànhphápvàtưpháp.
Theoông,câuhỏigaycấngiữaConstantvàRousseaulànênchọnnềndântrị
trựctiếphaydântrịđạidiệndường nhưđãđượctrảlờiphầnnàotrênthựctế
ởnướcMỹ.“Conngườidânchủ”hiệnđạiphảivừalà“bourgeois”,vừalà
“citoyen”;sựtựdophảivừalàcánhânvừalàchínhtrị
;hệth ốngphảivừatự
do,vừadânchủ.NơiTocquevillevẫncònphảngphấtchútdưâmcủangười
“hiệpsĩquýtộc”: theoông,ngườicôngdân“tựdokhôngchỉbiếtsốnghợp
pháp luật. Chỉ vớilòng nhiệthuyết, hiếndâng, và, trong tình huống ngặt

nghèo,sẵnsàngđấutranhvàhysinhthânmìnhcholýtưởngchínhtrị,“con
ngườidânchủ”mới
xứngđángvớimộtsựhiệnhữuđíchthựctựdo.
Ởcácchươngcuốicủabộsách,Tocquevillemớicụthểhóacácđềnghịcủa
mìnhtừnh ữngýtưởngbànbạctrướcđó.Ởđây,
ôngtậptrung vàoviệcxây
dựngcácđịnhchếcótínhchứcnăngđểgiớihạnquyềnlựccủanhànướcvà
bảođảmsựtựdocủacánhân.Cácđềnghịcủaôngthậtra
khônghoàntoàn
mớimẻ,vìít nhiềuđãcótrongMontesquieuvà,thậmchícòncóthểgâyhiểu
lầmnhưlànỗlựcphụchồimộtsốgiátrị“quýtộc”xưacũ.Vượt
quađịnh 
kiếnấy,tathấyTocquevillerấtnghiêmchỉnhtrongviệcrútkinhnghiệmcủa

1
Xem:‐Isai a hBerli n, TwoConcepts ofLiberty/ Haiquan niệmvềtựdo,Oxford1959
‐KarlFriedrichBerb,BürgerlicheFreiheit,PolitischePhilosophievonHobbesbisConstant/Tựdo
côngdân,TriếthọcchínhtrịtừHobbesđếnConstant,Freiburg/München1999.
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 45


quákhứđểđềxuấtyêucầuxâydựng“cácquyềnlựctrunggian”(pouvoir
intermédiaire)giữanhànướcvànhândânvới“nhiềusựkhônngoan,hiểu
biếtvànănglực”.Cácquyềnlựctrunggian ấy
khônggìkháchơnlàsứcmạnh
tổnghợpcủanhữnghộiđoàn,củabáochívànềntưpháp.Cácđịnhchếtrung
giannàylà“thànhtrì”đểbảovệviệcthamgiacủanhândân
vàocôngviệc

chungvàlàmôitrườngđểrènluyệntinh thầntựdochocôngdân.Nóitheo
ngônngữngàynay,chúnggópphầnvàoviệcgiatăng“vốnxãhội”,tứcgia
tănglòngtincậy
vàsứccốkếttrongnộibộnhândân.Vàvìlẽtrongquan
niệmcủaTocqueville,luậtphápvàđịnhchếcầnđếntậptụclàm nềntảng, 
nênnềndântrịcũngphảikế
thừacácdisảntinhthầnvàluânlýcònhữu
dụngcủaquákhứ,đólà:lòngyêutựdo,lòngquýtrọng cácgiátrịtinhthần
vàbiếtđặtcáichunglêntrêncáiriêngtư.Nh
ưng,tấtcảrồicũngđềuphải
đượcđặttrênnguyêntắctốithượngcủathờihiệnđại:sựbìnhđẳng.Ôngkết
luậnbộsách:…“sựbìnhđẳng cólẽítcaocảhơn,nh
ưngcôngchínhhơn,và
chínhtínhcôngchínhnàytạonênsựlớnlaovàđẹpđẽcủanó”.
Tấtnhiên,sẽthiếusótnếukhôngnhắcđếnhaiđềnghịkháccủaông:một
đềnghịquantrọngvềvai
tròcủatôngiáonhưlà“giềngmối”choxãhội
dânsự
1
,vàmộtđềnghịkháckhálạclõngvàkhóchấpnhậnvềviệcphân
chiacònsặcmùi“quýtộc”giữaoikos(giađình)vàpolis(cộngđồng):gia
đìnhdànhchophụnữđểnamgiớirảnhtay
loviệccộngđồng.Ôngđangvi
phạmnguyêntắcbìnhđẳngởphầncụthểnhất!
8.Thậtkhó phân loạivàxếphạngTocquevilletronglịchsửcác nhà tư
tưởngchính trị.Ông tự nhận mình là một“libérald’une espèce nouvelle”
(nhà tự do kiểu mới)(xem ToàntậpBeaumont, V, 433). Tên gọiấyngụ ý
nhữnggì,thậtkhólýgiải.Vềhạtnhân“tựdo”trongtưtưởngcủaông,
ông
khôngkhácmấyvớinhữngJ.Locke,AdamSmith,BenjaminConstanthayJ.S.


1
TừsựquansátxãhộiMỹ,Tocquevilledànhchotôngiáocácchứcn ăngchínhtrịvềbalĩnh
vựcsauđây:
‐cốkếtsựgắnbóxãhội
‐vunbồiluânlýcôngdân
‐chếngự
bớtcácđammêdosựbìnhđẳnggâyra.
Ôngtỏrakhôngtintưởnglắmvàolýtưởngvề“sựtựtrịluânlý”củaKant.Theoông,chỉ
tuântheocácquyluậtluânlýdochínhlýtínhcủamình
banbốralàđòihỏiquácaođốivới
ngườicôngdânbìnhthường!Bảnthânôngkhôngcótínngưỡng,màmuốncócũngkhông
được(ôngviếtthưchobạnlàCorcellemộtcách“tuyệt
vọng”:“Nếuanhbiếtcócáchgìđểcó
đượctíntâmtôngiáothì,lạyChúa,làmơnchotôibiếtvới!”Toàntập,Gallimard,XV,2,tr.29),
nhưngôngvẫnthấycầncómột“nề
ntảngtínngưỡng”nàođóchoxãhội.Tuynhiên,trong
mọitrườnghợp,phảidứtkhoáttáchbiệttôngiáovànhànước.
46 NỀNDÂNTRỊMỸ

Mill.Nhưng,theoông,ýchícánhâncũngphảitươnghợpvớilợiích“đích
thực”củaquốcgia,trongchừngmựcđó,ônglạitánthànhRousseautrong
việcbiếnnhà“bourgeois”(tưsản)íchkỷthành“citoyen”(côngdân) hướng
đếnlợiíchchung.Mộtmặt,lànhàtựdo,ôngthừanhậnthuyếtduylýcủa
phongtràoKhaisáng,nhưngmặtkháclạikhôngquátincậyvàolýtínhcon
người,nhấtlàloạilý tínhcôngcụbắtchínhtrịvàxãhộiphảiphụcvụcho
kinhtế.Ôngmongmuốnrằng:lý tínhvàbảnnăng,tinvàbiết,bìnhđẳ
ngvà
tựdophảiđượckếthợplạivớinhau.Nhưvậy,nếutómtắtmộtcáchthô
thiển,cóthểchorằngmụctiêucủaTocquevillelà:đặtquanniệmtựdocủa

Montesquieu
trênnềntảngdânchủcủaRousseauvàbảođảmantoàncho
mục tiêuấy bằng sự hiền minh của Pascal
1
. Ông không có cao vọng như
Hegel,MarxhayAugustComteđểkhẳngđịnhmộtsựvậnđộng lịchsửsẽ
hướngđếnmộttrậttựnh ấtđịnhtrongtươnglai.Viễntượngcủaôngchỉlà
nh
ậnbiết“sự thật khách quan” củathờihiệnđại. Theo ông, ai nhắmmắt
trướcnhữngsựthậtdonềndântrịhiệnnaytạoralà“t ụthậu”vềnhậnthức.
Tuynhiên,việchướngđếncáigì“kháchquan”đượcônggiảithíchbằngmột
kháiniệmkháhuy ềnhoặc: sựthiênhựu(Providence).Tuynhiên,ônghiểu
“thiênhựu”khôngphảilà sự“giảithoát”hay“cứuchuộc” nhânloạitheo
nghĩamạtthếluận(eschatologique),màchỉlàsựhiệnhữucủanhữngsựthật
lịchsửmàconngườikhôngthể từkhước,độclậpvớiquanđiểmcánhân
mình.Dođó,khigọinềndântrịlà“sảnphẩmcủathiênhựu”,ôngchỉmuốn
nóirằngxãhộihiệnđạilàmộtsựthậtkháchquannhưthế,vượtrakhỏi
bất
kỳsựlýgiảichủquannào.Bạnông,nhàkinhtếhọcAnhNassauWilliamcó
lẽhiểuông hơncả:“Tocquevillexemnềndântrịnhưlàmộtchủnhânông
khiếnngườitaphải
kínhsợ;ngườitacóthểkhôngyêunó,nhưngphảibiết
vânglờinó”(Toàntập,Gallimard,VI,2,tr.504vàtiếp).
Triếthọc lịchsửcủaTocquevillephânbiệtcáclĩnhvựcnào
conngườicó
thểcanthiệpvàkiếntạotheoýmình,vànhữnglĩnhvựcnàotakhôngthể
dựđoánhếtđượcmàchỉcóthểxemnhưlànhững“đạilượngkhảbiến”để
địnhh
ướngchomình.Nếuhiểu chữ“thiênhựu”nhưlà“vậnmệnh”của
conngười,tacóthểmượncâusauđâycủaôngởcuốitácphẩmđểkếtluận:

“Thiênhựu[hayVậnmệnh]đ
ãtạoraloàingườikhôngphảihoàntoànđộc
lập mà cũngkhônghoàntoànnô lệ.Đúngra,nóvẽmộtvòng trònđịnh
mệnhchungquanhmỗiconngườikhiếntakhôngthểnàotrốnthoát
được,

1
BlaisePascal(1623‐1662)nổitiếngvớiýtưởng“đánhcuộc”(leparipascalien)củalòngti n
vàosựtồntạicủaThượngđế.Tocqueville:cóđứctintôngiáothì“conngườiđượcnhiềunhất
và
mấtít nhất”(t ậpII,tr.35);nômnalà:cóThượngđếthìcàngtốt,khôngcócũng chẳngmấtgì! 
Trích sách Nền dân trị Mỹ, Alexis de Toqueville, tái bản lần thứ I năm 2008
Bản tiếng Việt © 2006 NXB Tri thức và Phạm Toàn
ALEXISDETOCQUEVILLEVÀSỰTRẦMTƯVỀNỀNDÂNTRỊ 47


nhưng,bêntrongcácranhgiớirộngrãiấy,conngườilàđầyuylựcvàtựdo.
Cácdântộccũngthế”.
9.Việc“khóphânloạivàxếphạng”Tocquevillecàngkhi ếnchoquátrình
đọ
cvàthảoluậnvềôngthêmphongphúvàphứctạp.Hầunhưxuhướng
nào cũng cóthểtìmthấynơiôngmột người“đồng minh”.Cácđời tổng
thốngM ỹtừEisenhower,ReaganchođếnClintonluônviệndẫnđến“ông
ngườiPháp”(Frenchman)này,vìthấyởTocquevillemộtthầntượngmang
lại“bộmặt”chonướcMỹ.CáctácgiảbảothủcatụngTocquevillevìôngđã
xemtôn
giáonhưlàđốitrọngluânlýchochủnghĩađanguyênhiệnđại.Các
nhàtựdochủnghĩakhenTocquevillevìđãcốbảovệsựtựdotrongđiều
kiệnbìnhđẳngcủaxãhội.Cácnhàcộnghòatân‐tựdothì nhậnra chính
mìnhtrongphêpháncủaTocquevilleđốivớibộmáyqu ảnlýhiệnđại.Cánh

tảchínhtrịlạinhấnmạnhđếnyếutốthamgiacủangườicôngdântrong
học
thuyếtdânchủcủaTocqueville.Tấtnhiên,cũngkhôngthiếutiếngnóiphê
phán.MạnhnhấtlàJonathanBreycetrongThePredictionsofHamiltonandde
Tocqueville (1887) xem những phân tích của Tocquevillelà hoàn toàn chủ
quanvà“nghiệpdư”,vìsự“đồng thuậnphổbiến”(consensusniversalis)
đượcTocquevillequansáttrongxãhộiMỹtừlâuđãkhôngcònnữatrước
sựphânhóagiaicấp,vănhóavàlànsóngcôngnghiệphóa
vànhậpcưồạt.
Mặckhác,vớisựrađờicủa “siêucường”Mỹ,ngườidânMỹđãđủtựtinvà
khôngcầnđếnsự“thừanhận”từbênngoàinữa.
TưtưởngcủaTocquevillelại
hồisinhmạnhmẽtrongthờikỳ“NewDeal”
(Chínhsáchkinhtế‐xãhộimớicủaRooseveltnăm1932).KhởiđầulànhờG.
W. Pierson tái dựng lại chuyếnđi của Tocqueville (G. W. Pierson,
Tocquevilleand
BeaumontinAmerica,NewYork1938).Quyểnsáchđược
đọcrộngrãivìnhấnmạnhđếnvịtríhầunhưngoạilệcủanướcMỹvàcả
nhữngkhuyếtđiểmcủanềndântrị.Tocquevilletrởthànhnhàtiêntricho
thờiđại“quầnchúng”,tiênbáođúngđắnnhữngnguycơlẫncơhộicủathời
hiệnđại,đồngthờinhưlà“chađẻtinhthần”chomộtnềndântrị“tựdovà
thịnhvượng”củaMỹđốilậplạicơnđauđẻkhókhăncủachâuÂu!Ngoài
ra,ngành“HoaKỳhọc”(Americanistics)mớirađờicũngcóthểkhaithácvô
vàn chi tiết phong phú về lịch s
ử, văn hóa và văn học từ tác phẩm của
Tocqueville.
Nhưng,sựhồisinhthựcsựvềTocquevillediễnravàohaithậpniêncuối
thếkỷXXvàkéodàiđếnhiệnnaychungquanhcuộ
ctranhluận về“chủ
nghĩacộngđồng”(communitarism).CùngvớiAristotle,RousseauvàHegel,

Tocquevilleđượctônvinhnhưlà“spiritusrector”(“ngườichatinhthần”)