Tác động của chế độ bảo hiểm xã hội một lần đối với các nhóm người lao động ở Việt Nam

KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

TÁC ĐỘNG CỦA CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN  
ĐỐI VỚI CÁC NHÓM NGƯỜI LAO ĐỘNG Ở VIỆT NAM
PGS.TS. Cao Thị Ý Nhi
Viện Ngân hàng - Tài chính,
Trường Đại học Kinh tế Quốc dân
Tóm tắt: Bảo hiểm xã hội một lần là chính sách quan trọng nhằm hỗ trợ cho
NLĐ có một khoản thu nhập sau thời gian lao động có đóng góp BHXH mà không đủ
điều kiện nhận lương hưu hàng tháng. Mặc dù chính sách có quy định chung với các
nhóm NLĐ, song có những kết quả khác nhau giữa các nhóm lao động khác nhau. Bài
báo phân tích tác động của chế độ bảo hiểm xã hội một lần đối với các nhóm NLĐ ở
Việt Nam theo giới tính, độ tuổi và khu vực để từ đó đưa ra các giải pháp hướng tới
đảm bảo quyền lợi bền vững cho NLĐ
Từ khóa: giới tính, khu vực lao động, BHXH một lần, NLĐ
1. QUY CHUẨN QUỐC TẾ VÀ QUY ĐỊNH CỦA VIỆT NAM VỀ BHXH
MỘT LẦN
Quyền hưởng các chế độ BHXH nói chung và hưởng chế độ hưu trí khi về già
nói riêng sẽ mất đi cùng với việc hưởng BHXH một lần của NLĐ. Mức độ bao phủ
của hệ thống BHXH cũng vì thế sẽ bị thu hẹp ở cả khía cạnh số người tham gia và
số người thụ hưởng các chế độ BHXH. Từ đó, các nỗ lực mở rộng diện bao phủ và
phát triển đối tượng tham gia BHXH của một quốc gia sẽ bị hạn chế và gặp rất
nhiều khó khăn.
Xét từ góc độ tiêu chuẩn quốc tế, các Công ước về an sinh xã hội (các tiêu chuẩn
tối thiểu) năm 1952 (C102) và Công ước về các chế độ mất sức lao động, hưu trí và tử
tuất năm 1967 (C128) của Tổ chức Lao động Quốc tế chỉ tập trung yêu cầu các quốc
gia thành viên “bảo đảm cho những người được bảo vệ” được hưởng chế độ hưu trí
định kỳ (hàng tháng hoặc hàng năm) tùy theo số năm đóng góp hay làm việc hoặc
thường trú của họ, mà không đề cập đến việc hưởng BHXH một lần - một hình thức
hồn tồn khơng phù hợp trong nỗ lực bảo đảm sự bảo vệ của xã hội đối với các thành

viên của mình để đương đầu với những khó khăn, cú sốc về kinh tế và xã hội dẫn đến
mất hoặc làm giảm nghiêm trọng thu nhập do tuổi già.
251


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

Trên thế giới chỉ có rất ít quốc gia với các chương trình hưu trí BHXH dựa trên
đóng góp của các bên liên quan quy định chi trả khoản BHXH một lần khi những
người tham gia không đủ điều kiện theo luật định để hưởng hưu trí định kỳ khi đến
tuổi nghỉ hưu. Các quốc gia này bao gồm: Hàn Quốc, Trung Quốc, Ai Cập, Indonesia,
Lào và Pakistan. Nhìn chung, việc chi trả BHXH một lần chỉ được các quốc gia này
thực hiện khi NLĐ đến tuổi nghỉ hưu mà không đủ điều kiện hưởng hưu trí định kỳ
(hàng tháng, quý hoặc năm) giống như quy định tại các Điều 60 và Điều 77 trong Luật
BHXH năm 2014 của Việt Nam. Điều kiện đóng góp để hưởng hưu trí cũng chỉ là 10
năm hoặc 15 năm, không quá dài như ở Việt Nam với 20 năm đóng BHXH. Hơn nữa,
NLĐ thường được khuyến khích tiếp tục đóng BHXH để có thể đủ điều kiện hưởng
hưu trí trong tương lai.
Tại Việt Nam, Điều 60, Điều 77 Luật BHXH năm 2014 và điều 1 Nghị quyết
93/2015/QH13 quy định rõ 6 trường hợp NLĐ được nhận BHXH một lần:
+ Đủ tuổi hưởng lương hưu mà chưa đủ 20 năm đóng BHXH;
+ Đủ 55 tuổi mà chưa đủ 15 năm đóng BHXH và khơng tiếp tục tham gia BHXH
tự nguyện (đối với lao động nữ hoạt động ở xã, phường, thị trấn);
+ Ra nước ngoài để định cư;
+ Người đang bị mắc bệnh nguy hiểm đến tính mạng như ung thư, bại liệt, xơ
gan cổ chướng, phong, lao nặng, HIV đã chuyển sang giai đoạn AIDS và những bệnh
khác theo quy định của Bộ Y tế;
+ Công an, bộ đội khi phục viên, xuất ngũ, thôi việc mà không đủ điều kiện để
hưởng lương hưu;

+ Người tham gia BHXH bắt buộc sau 1 năm nghỉ việc hoặc tham gia BHXH tự
nguyện sau 1 năm khơng tiếp tục đóng mà chưa đủ 20 năm đóng
2. PHÂN TÍCH TÁC ĐỘNG CỦA BHXH MỘT LẦN ĐỐI VỚI CÁC NHÓM
LAO ĐỘNG Ở VIỆT NAM
Trong giai đoạn từ 2015 đến 2018, bình quân mỗi năm có hơn nửa triệu người
hưởng BHXH một lần. Đây là một con số quá lớn so với nỗ lực phát triển đối tượng
BHXH của toàn ngành BHXH.
252


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

Bảng 1. Tình hình hưởng BHXH một lần giai đoạn 2015-2018 theo giới tính
Nam
Số người (người)

Nữ
Tỷ lệ (%)

Số người (người)

Tỷ lệ (%)

Tổng cộng

Năm 2015

219.275

45

266.677

55

485.952

Năm 2016

219.381

44

273.937

56

493.318

Năm 2017

251.785

45

307.125

55

558.910

Năm 2018

306.009

46

360.874

54

666.883

996.450

45

1.208.613

55

2.205.063

Tổng cộng/
bình quân

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

Nhìn chung, phụ nữ hưởng BHXH một lần nhiều hơn nam giới ở tất cả các năm

trong giai đoạn này, chiếm bình quân khoảng 55% trong tổng số người hưởng BHXH
một lần.
Số người có trên 10 năm đóng BHXH có xu hướng hưởng BHXH một lần ngày
càng gia tăng đối với cả nam và nữ. Trong năm 2015, nam giới có trên 10 năm đóng
BHXH, chiếm 7% trong tổng số người hưởng BHXH tăng lên 10% năm 2018. Còn đối
với phụ nữ, tỷ lệ này tăng từ 6% lên 8% trong cùng giai đoạn.
Bảng 2. Số người có trên 10 năm đóng BHXH đã hưởng BHXH một lần
giai đoạn 2015-2018
2015

2016

2017

2018

Nam

Nữ

Cộng

Nam

Nữ

Cộng

Nam

Nữ

Cộng

Nam

Nữ

Cộng

Số
người
đóng
16.454
BHXH
trên 10
năm

4.079

30.533

19.070

6.353

35.423

23.587

9.356

42.943

30.363

7.606

57.969

Tổng
số
người
hưởng
BHXH
một
lần
Tỷ lệ
(%)

219.275 266.677 485.952 219.381 273.937 493.318 251.785 307.125 558.910 306.009 360.874 666.883

8

5

6

9

6

7

9

6

8

10

8

9

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

253


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

Khi phân tích số liệu hưởng BHXH một lần theo độ tuổi, có thể thấy các nhóm tuổi
từ 25 đến 29 và từ 30 đến 34 là hai nhóm tuổi có số người hưởng BHXH một lần cao nhất
đối với cả nam giới và nữ giới, tương ứng là 50,5% và 54,9%. Tuy nhiên, ở nam giới,
nhóm tuổi từ 30 đến 34 có số người hưởng BHXH một lần cao nhất với 25,9% thì ở phụ
nữ nhóm tuổi từ 25 đến 29 lại là nhóm có số người hưởng BHXH một lần cao nhất với
30%. Xu hướng này ở phụ nữ có thể được giải thích là do phụ nữ ở các nhóm tuổi này đang

trong độ tuổi sinh đẻ, phải nghỉ việc sinh con, cũng như tỷ lệ cao của phụ nữ bị sa thải sau
tuổi 35. Còn đối với nam giới, họ chủ yếu ở độ tuổi trụ cột cần chu cấp cho gia đình, nên
khi mất việc thường nghĩ ngay đến đến nguồn tài chính từ chế độ BHXH một lần.
Bảng 3. Nam giới hưởng BHXH một lần giai đoạn 2015-2018
chia theo nhóm tuổi
Nhóm tuổi
Từ 15 đến 19 tuổi
Từ 20 đến 24 tuổi
Từ 25 đến 29 tuổi
Từ 30 đến 34 tuổi
Từ 35 đến 39 tuổi
Từ 40 đến 44 tuổi
Từ 45 đến 49 tuổi
Từ 50 đến 54 tuổi
Từ 55 đến 59 tuổi
Từ 60 tuổi trở lên
Tổng

2015
52
18.270
56.056
56.708
33.156
20.650
13.880
9.076
5.562
5.865
219.275

2016
40
17.149
55.127
56.880
35.304
20.723
14.200
8.915
5.255
5.788
219.381

Số người
2017
31
18.177
60.572
65.916
43.840
24.871
15.958
9.892
6.064
6.464
251.785

2018
33

19.500
69.492
78.211
57.849
32.024
20.830
12.455
7.902
7.331
305.627

Cộng
214
93.481
297.292
311.545
199.698
117.157
77.304
48.297
29.983
30.355
1.205.325

Tỷ lệ
(%)
0,02
7,76
24,66
25,85

16,57
9,72
6,41
4,01
2,49
2,52
100

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

Bảng 4. Phụ nữ hưởng BHXH một lần giai đoạn 2015-2018
chia theo nhóm tuổi
Nhóm tuổi
Từ 15 đến 19 tuổi
Từ 20 đến 24 tuổi
Từ 25 đến 29 tuổi
Từ 30 đến 34 tuổi
Từ 35 đến 39 tuổi
Từ 40 đến 44 tuổi
Từ 45 đến 49 tuổi
Từ 50 đến 54 tuổi
Từ 55 đến 59 tuổi
Từ 60 tuổi trở lên
CỘNG

2015
123
37.582
83.009
65.446

34.608
20.616
12.129
6.503
5.581
1.080
266.677

2016
106
35.052
82.415
68.259
39.411
22.008
13.378
6.850
5.363
1.095
273.937

Số người
2017
51
35.300
89.953
77.884
48.114
25.169
15.266

8.327
5.786
1.275
307.125

2018
58
38.954
101.912
91.397
60.100
32.153
18.837
9.712
6.623
1.510
361.256

Cộng
518
189.200
441.550
365.752
214.875
118.565
70.269
36.857
28.287
5.815
1.471.688

Tỷ lệ
(%)
0,04
12,86
30,00
24,85
14,60
8,06
4,77
2,50
1,92
0,40
100

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

254


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA 

Số liệu của BHXH Việt Nam cho thấy có sự khác biệt lớn trong hưởng chế độ
BHXH một lần của NLĐ ở khu vực việc làm Nhà nước và khu vực việc làm ngoài
Nhà nước. Những người hưởng BHXH một lần tập trung chủ yếu ở khu vực ngoài Nhà
nước, với 615.612 người trong tổng số 666.883 người đã hưởng BHXH một lần của năm
2018, chiếm 92,31%.
Bảng 5. Số người hưởng BHXH một lần theo độ tuổi, khu vực làm việc
và loại hình BHXH năm 2018

Nhóm tuổi

KHU VỰC NHÀ
NƯỚC
Số người
(người)

Từ 15 đến 19 tuổi

Tỷ lệ
(%)

KHU VỰC NGOÀI
NHÀ NƯỚC
Số người
(người)

BHXH TỰ
NGUYỆN
Số người
(người)

Tỷ lệ
(%)

Tỷ lệ
(%)

Tổng

5

5,49

86

94,51

0

0,00

91

Từ 20 đến 24 tuổi

1.571

2,68

56.903

97,18

81

0,14

58.555

Từ 25 đến 29 tuổi

7.452

4,34

163.485

95,27

656

0,38

171.593

Từ 30 đến 34 tuổi

10.858

6,40

157.363

92,76

1.420

0,84

169.641

Từ 35 đến 39 tuổi

9.472

8,04

106.584

90,43

1.810

1,54

117.866

Từ 40 đến 44 tuổi

5.631

8,78

57.243

89,30

1.229

1,92

64.103

Từ 45 đến 49 tuổi

3.478

8,78

35.349

89,22

795

2,01

39.622

Từ 50 đến 54 tuổi

2.100

9,49

19.470

87,97

563

2,54

22.133

Từ 55 đến 59 tuổi

1.674

11,56

12.248

84,58

559

3,86

14.481

Từ 60 tuổi trở lên

1.381

15,70

6.881

78,21

536

6,09

8.798

43.622

6,54

615.612

92,31

7.649

1,15

666.883

CỘNG

Nguồn: Bảo hiểm xã hội Việt Nam

Bảng trên cho thấy tỷ lệ hưởng chế độ BHXH một lần là khá cao ở nhóm tuổi từ
55 đến 59 tuổi và từ 60 tuổi trở lên ở cả khu vực Nhà nước và khu vực ngồi Nhà
nước. Điều này có thể được hiểu là do sự tham gia BHXH bắt buộc muộn của nhóm
đối tượng mở rộng tham gia BHXH bắt buộc của chính sách đối với một số loại hình

hợp đồng lao động và loại hình cơng việc mà trước đây không thuộc diện bao phủ của
BHXH bắt buộc. Những NLĐ này thường có số năm tham gia BHXH thấp, lại đến
tuổi nghỉ hưu và khơng có khả năng tự đóng BHXH tự nguyện để đủ điều kiện hưởng
lương hưu hàng tháng nên phải hưởng BHXH một lần.
255


KỶ YẾU HỘI THẢO KHOA HỌC QUỐC GIA
BẢO HIỂM XÃ HỘI MỘT LẦN Ở VIỆT NAM - THỰC TIỄN VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA

3. ĐỀ XUẤT MỘT SỐ GIẢI PHÁP ĐẢM BẢO QUYỀN LỢI CHO NLĐ
Thứ nhất, nghiên cứu hạ thấp quy định về điều kiện thời gian đóng BHXH để
được hưởng chế độ hưu trí hàng tháng từ 20 năm xuống 15 năm, tiến tới còn 10 năm,
kết hợp với mức hưởng thấp hơn. Điều này sẽ khiến NLĐ nhận thấy cơ hội được
hưởng hưu trí khi đến tuổi về hưu và có niềm tin vào hệ thống, từ đó nỗ lực theo đuổi
q trình đóng góp bảo đảm tự an sinh xã hội của mình.
Thứ hai, cho phép những người tham gia BHXH từ 10 năm trở lên (cả thuộc
nhóm bắt buộc hay tự nguyện) được phép đóng BHXH một lần cho nhiều năm, mở
rộng phương thức đóng góp, giúp họ linh hoạt hơn trong đóng phí BHXH. Đặc biệt là
đối với nhóm lao động bắt buộc, có thể đàm phán với người sử dụng lao động đóng
góp một lần cho vài năm.
Thứ ba, cân nhắc hỗ trợ hoặc có chính sách riêng cụ thể đối với các lao động
trong độ tuổi sinh đẻ gặp khó khăn về thu nhập, giúp họ có thu nhập để chi trả được
các nhu cầu phát sinh ở thời điểm nuôi con nhỏ, đồng thời giúp họ yên tâm tiếp tục
tham gia hệ thống BHXH.
Thứ tư, công tác tuyên truyền và phổ biến pháp luật cần được đặt vào vị trí trung
tâm của q trình xây dựng và hồn thiện chính sách, pháp luật. Người dân cần được
biết và được tham vấn một cách hiệu quả về ý nghĩa và mục đích của những điều chỉnh
và thay đổi chính sách, pháp luật sẽ được thông qua. Điều này sẽ giúp tạo ra sự đồng
thuận trong xã hội ngay từ khi chính sách, pháp luật được thiết kế và được ban hành,

cũng như giúp NLĐ có kế hoạch chuẩn bị tốt cho các giai đoạn sau khi chính sách và
pháp luật được điều chỉnh, thay đổi.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.
2.
3.
4.
5.

ILO (1952), Công ước 102 về Quy phạm tối thiểu về an sinh xã hội.
ILO (1967), Công ước 128 về Trợ cấp tàn tật, tuổi già và tiền tuất.
Chính phủ (2014), Luật BHXH 2014.
Quốc hội (2015), Nghị quyết số 93/2015/QH13.
BHXH Việt Nam (2019), Báo cáo tổng kết nghị quyết số 93/2015/QH13 về thực
hiện chính sách hưởng BHXH một lần đối với NLĐ.

256