tâm lí học sáng tạo

PH~M THANH NGH!

TAM LYHOC
•
SANG TAO
•
-"'

(Taiban lin 01 c6 sti
THll Vf~N 9~1 HOC VAN LANG

,00SKCa.b2.3...7.2..2

NHA xuAT BAN D~l HQC Qu6c GIA HA NQI



Ml}C Ll}C
Uri gioi thi~u .. ......................................................................................... 9
Chuongl
NHO'NG vAN DE CHUNG .

r. DOI niONG, NHI2M vv cuA TAM LY HOC sANG no ........ 13
1. Doi tuqng nghlen dm clia tarn ly hQC sang h;o ............................... 13
2. Nhl~rn Vl,l cua tarn ly hQC sang t(l.O ............................. ··············· ....... 15

II. SANG TAO VA CAC THUQC TfNH .............................................. 16
1. Quan ni~rn ve' sang t(l.O trong )jch SU ph2. Khai ni~rn sang t(l.O trong tarn ly hQC .................................... , ........... 29

3. Cac thuQC tinh ella sang t(l.O ............................................................... 32
4. Cac cap d9 sang t(l.O ........................................................................... 34

III. cAc HU'ONG TIEP cAN TRONG TAM LY HOC SANG TAO ...... 36
,

1.~~~hl .................................................................................. 36

2. Tie'p

c~

dong Ivc tarn ly ................................................................... 36

3. Tiep

c~n

thvc dt,mg ............................................................................ 37

4. Tiep c~n td.c d(l.C tarn ly ................................................ ····· ................ 38
5. Tiep

c~n nh~ tMc .............................................................................

6. Tiep

c~n

7. Tiep

c~ hi;\i h,l ...... , .............................................................................

39

xa hQi - nhan each ............................................................... 40
41

Cfiu hoi 8n tqp .......................................................................................... 45

Chuong II
PHUONG PHAP NGHIEN CUU
1.~~~~ ................................................................................... D

2. Thvc nghl~rn sang t(l.o ....................................................................... 65
3. Nghlen cilu truong hqp ..................................................................... 72
3


4. Tril.c dCau hoi on iqp .......................................................................................... 78
Bai tqp th7!c hiinh ..................................................................................... 78

Chuang III
BAN CHAT CUA SANG TAO
I. QUA TRiNH SANG TAO .................................................................. 79

1. C\.c bu6c cua qua trinh sang t2. Sv xuat hi~n van de............................................................................ 82
' song

" ]'a nguon
" goc
" cua
. van
" d"
e ................................................ . 82
3 . CUQC
4. Anh huang CU.a nhfrng kien thuc da biet... ...................................... 84
5. Ap Ivc cua m6i truang nhan van ...................................................... 85
' d'lnht
' va' van
" d"d
" d"d6 . Van
e a xac
. ruoc
e uqc p h'thi'
a ~n ..................... . 88
7. Thai diem bi

an .................................................................................. 90

8. Chuc nang cua thai gian nhan r6i ....................... ,............................ 91
9. Linh vvc, chuyen nganh va v6 thuc ................................................. 93
10. Kinh nghi~m "Aha" ......................................................... :................ 94
11. Lam vi~c chuyen can ......................................................................... 95

II. DONG SANG TAO ........................................................................... 96
l.Sang t
an trong m6i con nguai ............................................. 97

2. Hung thU lam vi~c ............................................................................. 99

m LY THUYET THANH TO sANG TAO evA AMABIL£ ............. 103
1. Ky nang Tinh vvc phil hqp .............................................................. 105
2. Ky nang sang t3. Di;>ng co c6ng vi~c ............................................................................. 112
IV. GIAI QUYETVAN DE SANG TA0 .............................................. 114

1. Ly thuyet chuc nang tri tu~ cua Guilford ....................................... 114
2. Tu duy thea chie'u ngang .................................................................. 118
3. Tiep c~n thea thiulh to ...................................................................... 119
4. M6 hinh tuong tac giua linh vvc -

4

ca. nhan- chuyen nganh ........ 120


• ' • quye"t van d"e sang
'
t <).0 .................................. .124
5 . Tu duy an d 1,1 va' g:tm
M

A>

6. Jqch him xa hi;>i .................................................................................. 125

7. Sang t<).O nhu m9t ho<j.t di;>ng giai quyet van de m6i ...................... 127

' h'.'
ozon t'qp .. ,...................................................................................... 128
Cau

Biii tijp lhJ!c himh ............................. ,......................................................128

Chuang IV
SANG TA.O TRONG cAc LINH Vljc VA TRONG CUQC SONG
TRUONG NGAY
I. SANG TA.O KHOA HQC. ................................................................. 129
II. sANG TA,O KY THU,!T .................................................................. 130

m sANG TA.O NGHS THU!T .......................................................... 132
IV. sANG TA,O TRONG CUQC SONG THu'ONG NGAY ............... 133

1. Cu9c song thuimg ngay va simg ti).O ........................ ,...................... 133
2. Quan ni~m ve simg t<).O trong

CUQC

song thu/mg ngay.: ................. 134

3. Sang t<:~o la nang Ivc tie'm an trong m6i con nguoi. ........................ 136
d~c

diem cU.a cu9c song sang t<).o ........................................ 139

~~~~

....................................... :................................................. w

4. Nhiing

Bai t{jp thJ!c himh .................................................................. ,................. 147

ChuongV
co so SINH HOC v A xA. HOI ci.rA sANG TA.O
I. CO SO SINH HOC CUA SANG TA-0 .............................................. 149
1. Ho<:~t d9ng cua no ron than kinh ............................. :........................ 149

2. Hai ban ca'u d<:ti nao ........................................................................ ,.159
II. CO SO XA H(H CUA sANG TA-0 .................................................. 173

1. M6i truang gia dinh ......... ,................................................................. 173
2. M6i truang giao dvc ........................................................................ 175

3. M6i truang lam vi~c ...................................................... :.................. 183
4. Van hoa va sang ti).0 .......................................................................... 184

5


Cau hoi on t{jp .........................................................................................195
Bai t{jp thw hanh ....................................................................................195

ChuongVI
SANG TA.O, TRf THONG MINH, nJ' DUY
VA Tu'ONG Tu'QNG
I. SANGTAOVATRfTHONGMINH ............................................... 197

1. Quan diem coi sang t"o la m9t b9

ph~

cua tri thong minh ..... c••• 197

2. Quan diem coi tri thong minh nhu la m.;>t b9 ph~ clia sang t"o .... 201
3. Quan diem coi sang t"o va tri thong minh co nhfulg ch6 trimg li).p .... 206

4. Quan diem coi sang t"o va tri thong minh nhu hai cau thanh
trimg kh&p .......................................................... ······· ........................ 209
5. Quan diem coi sang t;;to va tri thOng minh
Ia hoan toan khac nhau ..................................................................... 210
II. Tu' DUY SANG TAO ....................................................................... 214
1. Khai ni~m tu duy sang t"o ............................................................... 214

2. Nhfulg can tro tu duy sang t"o ........................................................ 221
3. Thai d9 doi v6i tu duy sang t"o ....................................................... 223

4. Phat trien tu duy sang t"o thong qua
ho"t d9ng giai quye1: van de' moi... .................................................. 226
III. Tu'ONG TUQNG VA SANG TAO ............................................... 227

1. Khai ni~m tuong tuqng .................................................................... 227
2. Nhfulg di).c diem cua tuang tuqng .................................................. 231
3.

v ai tro cua tuong tuqng trong sang t"o ..........................................236

Cau hOi on t{jp .........................................................................................238

Biii tqp th!;fc hiinh ............................................................................. ,...... 238

ChuongVII
NHAN eAcH v A DONG co sANG TA.O
I. NHAN eAcH sANG TAO .............................................................. 239

1. Nhil.n each sang t"o c6 tluen huang ve' m9t linh vvc ..................... 240
2. Cm rna v6i tinh huang kh6ng xac dinh .......................................... 241
6


3. Tuang tuqng tv do ............................................................................ 242
4. TJ! do chile nang ............................................................................... 244
5. Tinh me'm deo cua nhan ca.ch ........................................................... 246
6. Va m9-o hiem ..................................................................................... 246

7. Cai ma v6i S\f thieu tr~t tv ...............................................................248
8. Trl hoan huang thv ........................................................................... 249
9. Giai ph6ng kh6i vai tro gi6i ............................................................. 249
10. Tinh kien tr\ ..................................................................................... 252
11. Long dung cam................................................................................ 253
12. Nhfmg di).c diem khac cUa nhan each sang tII. DONG co SANG TAO ............................ :...................................... 256
1. Nhung nghien CUu ban dau ve' di;>ng co sang t;10 ........................... 256
' d'qng co trong va' d'<;>ng co ngoa1.
' . .................................
.
.259
2 . V aJ. t ro' cua

3. Thl,fc nghiem kiem tra gia thuye1: d 0ng co cua Amabile
t9-i VietNam ...................................................................................... 272

4. Van de' nghien cilu trong linh vJ!c d 0ng co .................................... 275

Cau hOi on t(jp ........... ,............................................................................. 277
Bili tqp tlwc hanh .............................. c..................................................... 277
ChuongVIII
sANG TAO evA To cHU'c

r. KHAr NitM TfNH sANG no cuA T6 cHU'c

......................... 279

1. KhB.i niem ................................................................. ,. ....................... 279
2. Chi so dB.nh gia .................................................................................. 280
n.cACYEUWANHHV6NGTOrSANGTAOcUA TOCHUC ... 290
1. Nguon nhan ]J!C sang t' l'y ...................................................... .292
em ve''t"
o ch'uc va' quan
2 . D 'J.C di"
v

3. Bali khong khi to chile ............................................. ,........................ 298
4. Cac chile nang liinh d9-o thilc day sang t9-o cua to chile ................. 302
~~~~·························································································~

Bili t(jp thl!c hanh ................................................................................ ;.. .309
7

ChuongiX

BOI mfoNG NANG Ll,J'c sANG T~o
I. TANG cu'oNG DONG co sANG T~b o NGu'oi HOC ........... 311
1. Xac dinh mvc tieu va. y do sang t<).O r6 rang .................................... 312
2. Tang cuimg d9ng ca trong ............................................................... 312
3. Khuyen khich tinh than hang say kham pha ................................. .314

4. Khuyen khich S\f tv tin va tinh than mi).O hiem .............................. 316
5. Hoan thi~n hoi).t d9ng va kha nang tv Ci).fih tranh ........................... 318

6. Tang cuimg nie'm tin sang ti).O ......................................................... .318
7. Dam bito co h<:Ji lva chQn va phat hi~n ............................................ 319

8. Neu guong sang ti).o .......................................................................... 320
II. T~O Dl,l'NG NEN TANG CHO HANH DONG LOGIC .............. 321
1. Khuyen khich tiep thu kien thuc thu<:Jc linh vvc chuyen ngitnh ... 321
2. Phat trien cac ky nang co ban........................................................... 322
3. Phat trien ry nang tv quan ............................................................... 323
III. TAO Dl,l'NG NEN TANG CHO HANH DONG TRl,J'C GIAC v A

KlCH HO~T YTu'ONG SANG T~O ............................................ 323
1. Di!-y chien luqc va ky thu<).t h6 trq sang ti).o .................................... 324
2. Su d1,1ng phuong phap c6ng nao ..................................................... 326

3. Chuang trinh CoRT .............. ;........................................................... 328
4. Phuong phap sau chiec mil tu duy .................................................. 329

5. Nhfmg co gt\ng khk ........................................................................ 330
6. Ti!-o ra sv can b~ng ............................................................................ 331
J

~~~~

......................................................................................... m

Bai tqp th1fc hanh ....................................................................................332

TAI utu TRAM KHA.o ...................................... ,.............................. 333

8


u'n GH~n THI~U
Tam ly hQC sang tl).O la linh V\]'C tri thuc ve con duemg con nguoi
tdi)ng khac nhau. Kho khan lon nhat CUa nghien CUu trong tiim ly hQC
sang t<10 la 0 chi\ cac phat minh, sang chi!'\ien quan den thai khiic thau
hieu, "loe sang:' dUQ'C nhieu nha sang tl).O nhiic aen nhung vi~c nghien
CUu hi~n tuqng vo thuc, tiem thuc bkg cac phuong pMp khach quan
gijp nhieu kho khli.n. Th/ri diem thau hieU, "loe sang" moi chi dUQ'C cac
nha sang t<~O ke l<)i thong qua tv quan sat va trai nghi~m. Trang khi do
nhi~m V\1

cffi thi~n nang ll,l'C tu duy Sang t<10 da dUQ'C nhieu nha nghien

CUu nhiic t&i. Giai quyet van de' thea "logic sang tl).o" cling co the' giup
t<~o ra san pham moi d9c aao (Phan Diing, 2007). Trang thvc ti'; qua

trinh sang t<;~o vk ham chua nhie'u die'u bi an, baa gam cit quy trinh co
tinh logic va qua trinh mang tinh trvc giac. Lam the nao de ti'ing cu&ng
nang ll,l'C sang t<10 cua con nguoi vfu1 chua CO cau tra loi thoa dang.
Nhie'u ket qua nghien CUu trong tam ly hQc sang t<~O pMt hi~n ra riing
cac yeti to boi canh ben ngoai va cac yeti to chu quan ben trong tac
d9ng t6i
I

vi~c t<~o

ra sim pham m6i, d9c dao. Nhfrng tac d9ng nay la

phuc f<~p, phi tuyen tinh.

Vi~c

tl).O ra moi truong c6i rna, khuyen khich

ffi
d~c bi~t,

tang CUCmg hUng thu, long

dam me thea duoi cong vi~c la nhfrng yeti to quan trQng nhat tac d9ng
tich eve den vi~c ra doi san pham sang tl).o.
Trang cu9c song hang ngay, con nguoi thuemg xuyen.phill suy
nghi va hanh d9ng de giai quyet van de m6i nay sinh trong cong vi~c
va CUQC Song mQt each sang tl).O do dieu ki~n giffi quyet van Qe' thay

doi cling voi sv thay doi thu&ng xuyen cua moi truong xung quanh.
9


Do d6, c6 the n6i honhau deu CO lien quan den sang ttcac hi~n tw;mg tiim ly khac nhu tri thong minh, tiJ' duy, tuang tuqng,
dong CO cling nhu kien thuc ve phuang phap nghien CUu sang tdtn thiet doi vai nhung nguoi lam cong tac nghien CUu, giang dcac nha chuyen man lam vi~c trong linh vvc tfun ly hQC. Giao trlnh
Tam ly h9C sting tqo nay c6 ffil,IC tieu cung cap nhiing kien thuc nhu
v;\iy cho hQc vien.
Giao trinh duqc trlnh bay trong 9 chuang.
Chuang I neu nhung van de' chung ve sang tsang t<;~o, quan ni~m ve' sang ttruong phffi va XU huang nghien CUU sang t<;~O.
Chuang II trlnh bay phuang phap nghien O:m trong tam ly hQc sang
t<;~o. Trang chuang nay 4 nh6m phuang phap chinh, tr~c d<;lc tam ly, thvc
nghi~m sang t<;~o, nghien CUu truong hqp Va tr~C d<;~c lich SU, duqc trinh
bay Ctmg vm mot soket qua nghi@n CUu da CO CUa Cac hQC gia.
Chuang III phan tich ban chat cua sang tgam nhie'u giai do<;~n rna m~t xich trung tam cua qua trlnh la sv
chuyen h6a tu ap U sang thau hieu, xuat hi~n J t\J'ong sang tni~m dong sang t<;~O cua Csikszentmihalyi (1996) duqc ban den nhu
mot Sl,f a~m chim vao di@n bien Sl,f ki~n rna chu the khong con J thuc
r6 rang sv ton t<;li cua chinh minh. Vi~c giai quye't van ae sang t<;~o
duqc phan tich theo mot so each tiep c~n nhu tiep c;\in ly thuye1: tri
tu~, tu duy theo chie'u ngang, tiep c~n theo thiinh to v.v.
Chuang IV trlnh bay t6m luqc d~c diem sang t<;~o trong ciic linh

vvc khac nhau nhu sang t<;~o khoa hQc, sang t<;~o kY thu;\it va sang t<;~o
ngh~ thu~t

cling nhu sang t<;~o trong cuoc song thuong ngi>y. Con
nguoi khong chi sang lcon CO the' song sang l
10


Lm gi&i thi~u
Chuang v phan tich ca sa sinh hQC va xa hoi cua sang ti).O. Cite
ca sa sang t;:to a dip do te bao than kinh, ban cau dcua moi tru<'mg gia dinh, g1ao dvc, moi truimg lam vi~c, moi truimg
xa hoi doi v6i sang ti).O dm;yc phil.n tich, trong do van hoa duqc coi Ia
co nhie'u tac dong den sang t;:to cua con nguai.
Chuang VI phan tich eac quan ni~m ve moi quan h~ gifra sang
ti).O va tri thong minh, tu duy sang ti).O, tu<'mg tuqng. Co nhie'u quan
diem nghien Ctru moi quan h~ tri thong minh va Sang ti).O, mili tac gia
co each tiep c~n rieng va co quan niem rieng, die'u do khong he' mau
thuii.n v6i ban chat cua sang tqo Ia qua trinh di den em mai. Tu duy
sang t;:to co vai tro quan trQng trong phat hi~n ra cai m6i; tu duy sang
tao khong chi bao g6m thil.nh phan logic, cac yeu to phi logic, tie'n
logic, yeu to tn,rc giac co vai tro quan trQng trong tu duy sang tao.
Tuang tuqng Ia thanh phan khong the thie'u cua sang tao, m~c du co
ngu6n goc tU thvc ti~n nhung tuang tuqng dong vai tro quan trQng
trong tao dvng co che phi logic cua sang tao.
Chuang VII trinh bay cac

d~c

diem nhan each cua nguai sang

tao va d{>ng co sang tao. Khong di sau vao cau true kinh dien cua
nhan each, chuang nay diem qua mot so d~c diem nhan each, co the
Ia nhfrng d~c diem clia xu huang nhil.n each, nang lvc hay tinh each,
co m~t a nhfrng ngum sang tao. Cling tsang tao duqc phil.n tich kha chi tiet. Dong ca trong co vai tro quyet
djnh t6i sang tao; dong co ngoiti hil trq cung cap thong tin co y nghia
xoa b6 sv kiem soat hay duy tri tinh lien ll,lc cua hoi).t dong hQc t~p va
lao dong gop phan thuc day sang tao.
Chuang VIII trinh bay quan ni~m ve tinh sang tao cua to chuc,
eac chi so danh gia va cac ye'u to anh hu<'mg t6i tinh sang tao, d6i moi
cua t6 chuc.
Chuang IX dua ra nhfrng chi dii.n b6i dui"ing nang Ivc sang tao
huang vao tang cu<'mg d 0ng co n 0i sinh, tang cu<'mg hanh dong logic
va tang cuang hanh d9ng trvc giac. M~c du sang tao Ia m9t hien
11


tuqng tiim ly con nhie'u die'u chua duqc lam r6, cac nha nghien CUll
vk kh~ng djnh trien Vong phat trien nang h,rc sang t'i\O
va phat huy tlnh sang t'i\O a nguoi lao dQng.

a nguoi hoc

Giao trinh nay Ia tru li~u dung cho h 0c vi en sau d

de duqc trinh bay kha cai ma, dua ra nhie'u quan diem, y kien ve' m9t
van de". Hoc vien co co h9i trfu nghi~m cac goc nhin khac nhau va co
the Iva chon cho minh quan diem thich h 0 p.

Giao trinh duqc viet vai thai Iuong 3 tin chi, Ia tru li~u h 0 c t~p
cua hoc vien cao h 0 c tiim ly h 0 c thu9c Khoa Tam ly h 0 c, Truang Dhoc Khoa h 0 c Xa h9i va Nhan van, D;li hoc Quae gia Ha N9i. Cu6'n.
sach con Ia tai li~u tham khao cho nghien c{ru sinh, cac nha nghien
CUu tam ly hoc va Ca nhung ai quan tam tai Van de sang t'i\O va boi
duong nang h,rc sang t'i\O a con nguoi va tJnh sang t'i\O, doi mai CUa to
chuc, doanh nghi~p. Trong la'n tai ban nay, tac gia co bo sung, chinh
sua m9t so n9i dung, song nhil:ng thieu sot cia cuon sach la kh6!'-g
the tranh kh6i, tac gia mong nh~ duqc y kien dong gop cia d9c gia
gui ve' theo dja chi email:
GS.TS. Ph
12


'

-

Chuang I
~

~

NHUNG VAN DE CHUNG

1. DOl TlJQNG, NHI~M

vvcuA rAM LV HQc sANG r~o

Nghien c(m trong tiim ly h9c sang t;,>o lit tim kiei:n con d:uimg theo
do cai m6i d:uqc sinh ra 6 cap d:9 tiim ly. Do v~y, co the noi r~g tamly
hQC sang t;,>O !Etllnh V\]'C tri thtrC Ve COn OUCmg Ca nhan VEt nhomngum
t;,>O d\]'ng cai mm OQC aao vit CO gia trj trong cac linh V\]'C ho;,>t d<:Jng
kh§.c nhau, truoc het lit trong khoa h9c, ky thu~t vit ngh~ thu~t.
1. D6i tuqng nghien cfru cua tam

ly hQc sang t~o

Doi tuqng nghien cilu cua tam ly h9c sang t;,>o co the' lit m9t qua
trinh di den cai m6i, m9t hod~c die'm cua nhan each sang t;,>o. Cho du Sang t;,>o duqc xem xet nhu
la m9t hi~n hrqng, m9t qua tdnh hay m9t cil'u thitnh tam ly: tam ly
hQC sang t;;to cling phiti tien hitnh nghien Ctru ban chat, CO chi>; qua
trinh d:i den cai m6i co gia tri vit cac ye'u to tac d9ng den qua tdnh t;;to
ra cai m6i do. Ngoiti ra, tam ly hQC con nghien ctru nhimg bieu hi~n
cua sang t;,>o, chan doan cac nang lvc sang t;;to, danh gia vit giao dvc
sang t;,>O.
Khi xem Xet sang tqo nhu: mot qua trznh, cac nhit tam ly h9c d~t ra
nhi~m V1,l

nghien Ctru qua trinh gom cac buac, ban chat CUa cac buoc

trong qua tdnh di den sari.g t;,>o. Nghien ctru sang t;;to v6i tu each lit
mQt qua trinh, cac nhit tam ly h9c d~c bi~t quan tam den mil.t xich
trung tam etta qua trinh sang t;;to, vai tro clia yeu to tf\]'C giac vit yeu
to logic, nhfmg tac dQng cua· cac yeu to ben ngofu Va ben trong tm S\f
xuat hi~n cua y tu6ng sang t;,>o m9t each bat ngi:l trong die'u ki~n
kh6ng xac djnh tru6c do.
13

Tiirn ly hoc sang t;w
Khi xem xet sang tqo nhu mot thuijc tinh tam ly hay nang Ivc cua
nhan each, cac nha tam ly hoc nghien c{ru cac di:\c diem tam ly cua ca
nhiJ.n nguoi sang t(lo. Tam ]y hoc con nghien cUU moi quan h~ va
tuang tac giua sang t(lO V&i cac hi~n tuqng tam !y khac nhu tr{ tu~,
nhan each, d$ng ca ...
Khi xem xet sang tqo duai g6c aij scm phfl'm, san pham sang t<:!O
duqc diinh gia theo muc d$ kinh nghi~m duqc diu true l<:li. M$t san
pham cang sang t<:!O thi ph(lm vi 11ng d1,111g cua n6 cang r$ng. Sim
phil'm siing t<:!O c6 the Ia do v~t cam nh~n duqc b~ng cac giac quan va
sim phil'm sang t(lO c6 the' Ia y tuang khong nhat thiet phru cam nh~n
duqc thong qua cac giac quan rna chi ton t(li du6i d(lng san pham clia
tu duy.
Dij.c bi~t, tam ly hoc quan tam t6i cac aijc aii!'m m8i truang nai ca
nhan sinh song, lam vi~c c6 tac d$ng den vi~c hinh thanh cac pham
chat tam ly sang t(lo. Moi truong c6 the Ia moi truong gia dirih, nha
truong va xa hQi, nai ca nhan nguoi sang t(lO song, hoc t~p, ]am
vi~c,

truang. thilnh. Cac dij.c diem van hoa c6 tac d$ng quan tr0 ng
den siing t(lO can duqc xem xet va coi trong. Nhi:fng bien co cua thai
d(li c6 iinh huang rat Ion den sv phiit trien cua nhan each siing t(lO
cling nh~n duqc sv chu y cua cac nha nghien cuu. De' co cong Cl,l

nghien cuu simg t(lo, cac nha tam ly hoc can xay dvng, thu nghi~m
cac ky thu~t nghien cuu, di:\c bi~t xay d1,111g cac b$ tr~c nghi~m do
Iuong sang t(lo, cac ky thu~t xu ly phu hqp. T<:!O dvng cong C\1
nghien cuu, do luang cling duqc coi Ia linh vvc quan tam trong tam

ly hoc sang t(lo.
C6 the n6i sang t(lo Ia mQt hi~n tuqng t'am ly rat phuc t(lp duqc
quan tam tu kha Hiu, nhung chi sau nam 1950 khi Guilford ra thong
di~p keu goi caC nha tam ]y hoc chu J den hi~n tuqng sang t(lO Va tien
hanh nghien cuu theo phuang phiip thvc ch11ng m$t each day du,
tam ly hoc sang t<:!O m6i c6 sv quan tam di:\c bi~t a My va nhie'u nu6c
phuang Tay khac.

14


Chuang I: Nhung vin .J:§ chung

2.

Nhi~m

Vt.J cua tam

ly hqc sang t~o

Ngay nay co nhu cau rat cap thiet cua xa h$i ve' nghien CUu sang
tphil.i duong dau v&i nhung nhi~m vv thvc tii'n phuc tgifu quyet duqc Chi b~ng each tang SO ]uc;mg CaC nha khoa hQC tham
gia rna phai tang cuemg tie'm nang lao d$ng sang tduqc vi~c nay phai CO each thuc tuyen ChQn, dao tttang cuang nang lvc sang tthu.it va ngh~ thu.it cling d~t ra nhi~m Vl,l tuong tl,l.

Trang n$i b$ nganh tii.m ly hQC sang tnghien CUu dang duqc d~t ra. Do Ia van de ve ban chat cua sang t.,o,
cac tieu chuan cua hoqt d$ng sang tsang ti).O, d~c diem cua nh.an each sang tqO, to chile va khuyen khich
hodi;>ng simg tTam ly hQC phuong Tay da tien hitnh nhie'u nghien CUu va thu
dugc rat nhie'u tU' li~u nghien cuu thl)'c chlm.g, tuy nhien nhfrng ca sa
ly thuyer cua tam ly hQc sang tkhiem ton. M~t khac, vi~c ung dvng nhfrng thanh tvu nghien CUu
tam ly hQC sang tqo vao thvc ti~n cling dang Ia nhi~m Vl,l cilp bach d~t
ra cho tam ly hQC sang t.,o.

6

nuoc ta, van de' phat trien con nguai dugc quan tam d~c bi~t.

Dvi?c phfll huy ngu8n l1:fc con nguai lam yeu to ca bcm cho sl:f phtit trie'n
nhanh va ben vU:ng". Cau h6i diit ra Ia de rut ngk con duang cong
nghi~p

Ma, hi~n d
dau tu vao 'phat trien con nguai voi tu each Ia nguon. nhan lvc nhu
the nao v~ chua co cau tra lai th6a dang. Duoi goc d$ tam ly h9c,
m$t trong nhfrng nang lvc quan trQng cho nguon nhan lvc lokha nang lam vi~c sang tqo. Nhu vay, tang cuang nguon von con

15

nguoi thong qua phiit trien nang Ivc sang

t<;~o

co the gop phan linn

tang toe S\-1 phiit trien CUa quoc gia.
Nghien Clru sang t<;~o 6 nuoc ta con Ia m9t van de rat moi me; co
rat {t cong trinh nghien Clru sang
ly h9c

Vi~t

t<;~O

nhin tU goc dQ tam !y hQC. Tam

Nam co nhiem vv chuyen tili nhfrng thitnh tvu nghien c{ru

tam !y hQC sang

t<;~O

cua thit gioi de pho bien trong nu6c, thfch nghi,

su dvng nhfmg c6ng cv nghien c{ru duQ'c xay dl,l'flg 6 nu6c ngoili vito
nghien Clru sang

t<;~o

6 cap dQ cit nhan va cap dQ to chuc, di).c biet

thfch nghi va ap d1,1ng nhfrng cong Cl,l phiit trien tu duy, phiit trien
n:ang Ivc sang t;,;o da co de' tang cu&ng nang Ivc sang t;,;o rua nguOi
hQc, nguOi lao d<$ng nuoc ta. Cung v6i nhiem Vl,l nghien Clru ung
dvng nay, nhfrng nghien Clru !y ]u~ va thvc nghiem sang t<;~o se giup
cite nha til.m ly hQc Viet Nam ttmg bu6c xay dvng va phiit trien
nganh Him ly hQC sang t;,;o nu6c nha trong thai gian toi.

II. sANG T~O VA cAc THUQC TlNH

1. Quan ni~m V~ sang t~o trong Jjch

Slt

phat tri~n nh~n thlfc

Mvc dich cua phan nay Ia diem qua nhfrng quan niem ve sang
t;,;o va lam r6 sv thay. doi quan niem ve' sang t;,;o trong l(ch su nh~
thuc. Quan niem ve' sang t;,;o cling co 4ch su cua no. 6 giai do;,;n dau
cua Sl,f phiit trien nh~n thuc, nghien Clru khoa hQc va sang t<,>O khong
duQ'< cpi Ia co lien he v6i nhau. Khi con nguoi phiit hien ra nhfmg
quy lu~t trong the gi6i v~t ly, bit da'u xuat hien nie'm tin rilng con
nguOi co the hieu duqc bim chat cua tu nhien. rna khong co sv can
thiep cua Ivc lu<;ing sieu nhan. Sang t;,;o cling nhu v~y, hie da'u, sv
sang t<;~o cua con nguoi chua duqc thua nh~, con nguoi co phat
minh, sang chela do h9 mang theo tinh sang t;,;o duqc Ivc luqng than
thiinh gm VEIO. Ngay nay da co nie'm tin rilng con nguoi co the sang

t<,>O Va khoa hQC CO the giup chung ta hieu duqc each nab de sang t;,;o.
Tuy nhien, rat giln day thOi, nghien cuu sang t<;~o trong ta.m ly hQC
m6i duqc cac nha khoa h9c quan tam.

16


Chuang I: Nhung v&n

ail chung

a. Quan di~m ban d~u v~ sang t9-0
Cic hQc gia deu nhat tri r~ng quan ni~m ban diiu, nguyen thuy
ve sang tqo cua phuong Tiiy Ia cau chuy~n duqc ke trong kinh thanh,
thea d6 due Chua Trai dua sv sang tqo xuong triin the. Boorstin
(1992:42) viet: "W! sv nh(in thuc kha nang cua mlnh, giao ket Ia diem
quan trQng. Sv giao ke't cho ding con nguai ket noi i<~i thanh CQng
dong b6i long tin cua hQ vao Dang sang tqo - Due Chua Trai. HQ
kh~ng djnh quye'n Ivc simg tqo cua mlnh qua sv lien h~, ket noi v6i
cac pham chat cua Chua, qua quan h~ mau thjt va tv nguy~n cua hQ
v6i Chua".
Quan diem nay ton t<~i cho den the ky thu II sau c6ng nguyen,
sau d6 suy yeu dan va duqc thay the b~ng thuyet m6i cua Thanh
Augustine (354- 430). Luc nay Co doc giao dong vai tro quan trQng
trong vi~c tuyen bo quye'n nang sang tij_O. Thuyet m6i nay phim anh
sv khac bi~t rat 16n giua each nhln nh(ln cua phuang Dong va
phuong Tay ve' mvc dich va vai tro cua con nguai trong qua trlnh
sang tij_O. Thea Hindu giao (1500-900 tru6c cong nguyen) va Nho giao
(551-479 tru6c c6ng nguyen), Lao giao va Ph~t giao thl sang ti,lo Ia sv
phat hi~n va sv b~t chu6c. Ph;,t giao va Nho giao nhan miJ-nh vong

dai, sv hili hoa va can b~ng, do d6 "tu tu6ng sang ti,\0 kh6ng the c6
trong the' gi6i am duong tU so kh6ng (Boorstin, 1992:17). Thea Plato,
khong c6 gl m6i c6 the t<;~o ra duqc, righ~ thw)t Ia sv co gilng thich
nghi hay b~t chu6c hlnh thuc ly tu6ng. Tinh d9c dao, diem nhan
trong sang ti,lo, kh6ng phili Ia thu9c tinh cua sang t<;~o trong ljch su co
dkhong c6 h,rc luqng phan doi. Trang thai trung co, tai nang, kha nang
khac thuang cua ca nhan con nguai (thuang chi Ia dan 6ng) Ia bie'u.
hi~n cua lvc luqng tinh than ben ngoili rna ca nhan chi Ia ngu6i duqc
g{ri g~m de mang thea rna thoi.
Thai ky Phvc hung c6 nhilng thay doi dang ke trong each nhln
nh(in sang t<;~o. 0 thai ky nay da b~t dau xuat hi~n quan diem cho
dng tai nang, sang t<;~o ngh~ thu(it cua ca nhan con nguai kh6ng phai

17


Ia thu()c tinh cua h.rc lm;mg than hi rna Ia cua chinh ca nhan con nguai
d6. Ban nua, Sl)' thay doi trong each nhln nh~n nay kh6ng con hi co
l~p, rna Ia Sl)' chuye"n bien cua loan b(\ xa h(\i, baa g6m ca "sv tU ch6'i
than ph~n nang no, Sl)' chien th:bg cua tieng Anh, Sl)' di ]en ella cac
nganh nghe' nhu ]u~t hQC va y hQC va Sl)' phat trien cua XU huang phi
ton giao. Sv thay doi d6 rat mqnh me va tinh te cho den khoimg
nhung nam 1500-1700. M~c du c6 Sl)' chuyen bien nay, sang tq.o v~n
con Ia linh Vl)'C rat rna nh':lt va th~m chi mi)t so triet gia con kh6ng c6
y clinh xem xet van_ de' nay.

b. Cu(ic each mq_ng trong nghien cuu sang tq.o
Trang hau het nhling nam Phvc hung, nhie'u tranh lu~n cua cac
nhi\. trie't hQC va nhung phat minh khoa hQC da pha VO nhfing quan

diem van h6a va ton giao cu. Phitt minh cua ba nha bite hQC !6i l':!C Copernicus (1473-1543), Galileo (1564-1642) va Newton (1642-1727)eta cung cap chung cu cho S1!' thay cloi nay. Nhung phitt hi~n cua hQ
doi hOi Sll !hay doi trong nhln nh~ quy ]u~t cua the gioi tv nhien
va cong nh~n moi lien h~ cua tl)' nhien VOi Sl)' ton t':li cua con nguoi.
Trang theky thu 18, hai each tiep c§.n lien quan den quyet clinh lu~
va chu ngma ca. nhan eta clinh hlnh tu duy phuang Tay: Sl)' khai
sang cluqc g~n ke't v6i trie't hQC tri tu~ rna bieu hi~n ro nhat cua n6 Ia
sv tan c6ng vil.O nhung the' Ivc duqc nha. nu6c phong kien bil.O v~
dva tren nhung din cu phan khoa hQc. Trang khi cl6, khoa hQc tv
nhien dUQ'C cling CO, the che h6a va Slr d1,1ng nhfing phuang phitp
khoa hQC trong nghien CUll. Cling v6i CUQC each ffi':lng trong khoa
hQc Ia nhung thay cloi dang ke trong van h6a phuang Tay; vi the
cua kinh thanh eta thay doi. Trang hang tram nam, kinh thanh Ia
nguon tai ]i~U thi\'n thanh ve' tri tu~ va d':IO due, nhung den cuo'i the'
ky 18 kinh thanh eta tro thanh tai li~u the tvc. Prickett (1996) cho hay
trong suot thai gian cuoi the ky 18, Kinh thitnh eta trai qua Sl)' thay
cloi clang ke thea huang giai thich rat lien hi) va tro thanh cuon sach
rat khac so voi 100 nam truoc d6, th~m chi nhung nguoi phe blnh
gay g~t nhil.'t cling cling phai c6ng nh§.n r~ng kinh thitnh eta khac xa
18

.

r;,

'


Chuang I: Nhfrng v~n

ail chung

v6i vi~c than thanh h6a. Kinh thanh da khil.ng djnh viing ch~c s1,r
thay doi tren the gi6i; ni)i dung kinh thanh mem deo va ph6 c(l.p.
Kinh thanh duqc.xem nhu Ia mi)t sim pham van h6a c6 s1,r the hi~n
kha giong VOi CaC tai Ji~U the tl,lC khac
Khi phong trao Khai sang chong 1'!-i quyen ll,fC than bi va "tri ill~
ton giao",
do da tra thanh mi)t phii'n khong the thieu duqc cua qua
trlnh nay. D6 Ia quye'n ca nhan duqc kham pha chinh the gi6i cua
minh rna khong ciln bat cu s1,r cho phep, s1,r huang di'm hay can thi~p
nao cua ll,fC luqng sieu nhan. Mi,ic du y tu&ng ve' sang t(IO chua c6 gi
thay doi trong suot nhfing nam tU 1500 den 1700, da co Sl,f thay doi
dang ke di~n ra va t(IO ne'n timg cho y tu&ng nghien Clru. Sl,f phuc t(lp
c6 the thay a vi~c hqp nhat giua mo hinh khoa hqc va ky thu(l.t rna
nhieu nguoi tin rling day )a Sl,f bi\.t dau cua nen van minh phuang
Tay, "til the gi&i nai do v(l.t duqc xep di,it theo ban chat y tuang tuy~t
doi sang the gi6i cua s1,r ki~n di~n ra theo quy lu(l.t cua t1,r nhien".
Nhu v(l.y, da c6 Sl,f thay doi trong quan ni~m va thl,fc ti~n ve nguon
goc cua sang t(IO va y ngrua CUa cac nghien CUU th1,rc chtrng. Nhfing
quan ni~m nay ngay cang dUQ'C cling CO nho Sl,f ra doi cua nhfrng
phat minh trong khoa hqc t1,f nhien va thien van hqc.

m

c. Nhling td'n d@ thi? ch§

va tri§t ly cho nghien cuu sang t.;w

a

ae

Giai do(ln Khai sang
Anh quoc da t(lo tie'n
cho nhiing
nghien cll:U th1,rc nghi~m. Khai sang da t(IO ra CO sa triet hqc va xa hi)i
cho Sl,f doi l(l.p vai chinh, quyen (ton giao, che di) quan chu va cac the'
l1,rc chinh trj khac), cling v6i d6 Ia s1,r Jan m(lnh cua khoa hqc chong
Lei tu mang cua chinh quye'n. Nhfrng ca sa nay t(IO die'u ki~n cho Sl,f
dap ung nhu cilu cap thiet cua t1,f do ngon lu(l.n, bao chi va t1,f do ca
nhan. T1,r do trong tranh lu(l.n, chil.ng h(ln, Ht dieu ki~n cot loi cua tu
duy duy ly the hi~n hang ngay va duqc cling co bai cac chilng cu
khoa hqc. Tat ca nhung y tuang d6 duqc dua ra tranh lu(l.n va duqc
djnh hinh trong theky 18 va 19: Khoa hqc duqc lu(l.t phap cong nh(l.n.
Hi~p

hi)i Hoang gia duqc Charles II cong nh(l.n til nam 1662 da tra

19


thimh clia chi cho ciic CUQC gi:\p go cua cac nha khoa hoc va
nay cla clung ra c6ng

nh~n

h(li

ket qua nghien c{m cua cite nha khoa hoc.

an

Hi~p

Hi~p

ca.

hQi con phitt hanh
pham cua cite thanh vien, cac bai Viet
nhan kh6ng cluqc truye'n bit rieng. Bao khoa h 0 c in an trong Hi~p h(li
ngay cimg co uy tin.

D~c bi~t Hi~p

h(li tro nen c6 uy tin han khi hoa

giai cluqc S\f tranh luan dai dikg giua Robert Hooke va Isaac
Newton. Hi~p h(li clua ra phitn ting cua minh v6i tu each la m9t to
chuc cua nhung nguoi lam khoa hoc vala nai
hitnh ca.c ket qua
•
nghien CUu khoa hoc. Vi~c t~p trung ho,t cl(lng nay t<~o them quye'n
lvc va tinh thvc ti~n cua khoa hoc. Hai h~u qua cua vi~c the' chehoa
nay la: ca nhan bi h<~TI che xuat hi~n tren an pham, trong khi cl6 Hi~p

an

h(li Hoang gia khuyen khich Sl,f xuathi~n clia cac nha khoa hoc thien
tai trong trao cl6i va chuyen huang quan tii.m cua Hi~p hQi tu nhfulg

Van. de' ca nhan sang Sl,f quan tam den tinh quy lu~t CUa tl;1 nhien va
vi~c pha.t hi~n y nghla thvc ti~n cua khoa h 0 c. Nhfulg lqi ich cl6 climh
da'u gia tri cua quy lu(it tv nhien va tarn quan trong ella thvc nghi~m
khoa hoc trong the' gioi v~t ly. Nhfulg CUQC tranh luan ve'y tuong, cua
suy cloim khong dU"<;YC coi trong, cac ket qua nghlen CUu SU d1,1ng cac
phuang pha.p thvc chung c6 khil nang t<~o ra nhfulg lqi ich thvc ti@n
cluqc chu y. M~c du the gioi v~t ly cluqc xem la nguon goc tru6c tien
cluqc chap

nh~11

va con nguoi cluqc coi la m9t b(l phan cua t1;1 nhien,

nhfrng nghien cuu ve ban ~hat con nguoi v&n chua cluqc chu y m(lt
ca.ch nghiem rue trong giai cloi).n nay.

d. Nhlrng tranh lu?n duong nhu kh6ng bao gia ki>t thUc
sv pha.t trien cua khoa hoc cla di@n ra tru6c khi quan ni~m sang
ti).O cluqc ti).O dvng. Trong nua cuoi the ky 18, nie'm tin khoa hoc ve
quy lu~t cua t1;1 nhien cla cluqc chap nh~n. Sv chilng minh cua khoa
hoc trong CUQC Song thl,fC ti@n nho ap d1,1ng nhfrng Sang che trong
khoa hoc t1;1 nhien, may quay SQi, may hoi nUOC cla lam tang toe CUQC
each mche' t,o va kinh doanh so v6i cac quoc gia ci).nh tranh khac.

20


Chuang L Nhfrng viln il:ii chung

Hai van de duqc tranh lu~n suot theky thu-18 gifra cic ngh~ sy,
nha van, nha tho va nha triet hqc Anh quoc va chau Au vSn la: Sv
gi6i h;;m tv do cua tu duy la a chi\ nao? y nghia xa h9i va chinh trj
cua tv do la a chi\ nao? Nhfrng van de d6 cho thay th6i quen tuan thu
trong suot hang the'ky va khi quye'n tv do duc;YC c6ng nh~, xii h9i l<).i
thieu hieu biet thau dao Ve Sang ti).O va dong gop CUa sang ti;lO trong
CUQC song.
Trqng tam cua CUQC tranh lu~n giua the ky thu 17 la nhung co
g~ng lam ro khia Ci).nh phap ly cua t\f do ca nhan, phan bi~t vai thach
thuc xii h/?i va chinh trj. Lu~t phap va gi6i h'!-fl rna chinh quye'n dua
ra da di nguqc l<).i VOi quy lu~t xuat hi~n thien tai, till nang va S\f cim
tra tv do cua con nguai. Trang ljch SIT cua sang ti).O, c6 nhie'u co g~ng
tim hie'u nhfrng khac bi~t giua tai nang va thien tai bam sinh. Den
cuoi theky 18, nguai ta di den ket lu~n r~ng c6 nhie'u nguai c6 the c6
tai nang trong nhfrng llnh V\fC nhat djnh va CD the do la do ket qua
cua giao dvc; thien tai bam sinh la rat ngo<).i 1~ va theo quan ni~m nay
dUc;YC mi@n tru cac quy tk lu~t tvc va trach nhi~m ap dvng doi v6i
nguai tai nang. Kaufman (1926) dii chi ro, cac C1,lQC tranh lu~n dai nay
ve' quan h~ va khac bi~t gifra thien till, tinh
sinh, S\f dj bi~t, nang
lvc bam sinh va tv do, cuoi dmg, dii lam xuat hi~n hqc thuyet ve' chu
nghla ca nhiin. Nhung kh6ng c6 khai ni~m sang t(IO ton ti).i ti).i thai
diem d6. Hobbes (1588-1679) la nguai dau tien c6ng nh~n tam quan
trqng cua tuang tuc;Yng trong tu duy. Day la tu tuang duc;YC nh~c den
nhu la diem khoi dau cho CUQC tranh lu~n trong thai ky Khai Sang.

bam

Nhfrng tranh lu~n suot theky 18 i::uoi cling dii di den c6ng nh~
4 d~c trung khac bi~t co bim: (1) Thien tai kh6ng phai sinh ra til the

lvc sieu nhan; (2) Thien tili, m~c du la rat xuat chung, nhung cling la
tiem nang trong mlii ca nhan; (3) Thien tili va tai nang c6 the' phiin
bi~t VOi nhau; (4) Tiem nang Va S\f V~ hanh ChUng phl,l thUQC VaO
kh6ng khi chinh trj cua thai d9-L
Den cuoi the kY 18, ket lu~n nay dUc;YC chap nh~ r/?ng riii, ca tai
nang va thien tai de'u kh6ng the ton t(li duqc trong xii h9i ha kh~c; till
21


Tarn ly hqc sang t~o
nang ca'n den giao dvc, thien tai bieu hi~n a m6t so it nguoi va it cim
den giao dvc han, day la die'u khac bi~t giua tai nang va thien tai.
e.

Anh huang cua vi~c ap d1,1ng nhung phat minh khoa h9c

Cho den hie nay ton t<;~i hai m6 hlnh ket hqp nhie'u lu~n cu va
quan sat thvc ti~n lien quan den nghien cuu va sang t<;~o. M6 hlnh
khoa hQC duy ly mang theo quyen ll,l'C khoa hQC ya kha nang ap d1,111g
vao thvc ti~n dua cle'n nhung ket qua nhat dinh. M6 hinh khac, co the'
gQi la h~ tu tu6ng simg t<;~o, lien quan deny nghla xa h6i va tie'm nang
cua tinh di?c dao va chu nghla ci nhan trong boi canh phai phvc tUng
quye'n lvc va duy td tr~ttl,l' xa hi?i.
M6 hinh khoa hQc duy ly lu6n la m6 hlnh duqc dung chinh
thong v6i cac luan cu va cac bu6c nghien CUu theo tr~t ll,l'. M1)t khac,
CO CUQC tranh lu&n kha dai ve y nghia ton giao va the tl,lc CUa sang
t<;~o; sang t<;~o doi h6i phili c6 h~ tu tuong, boi vi sang t<;~o duqc xac
dinh la phil hqp v6i ban chat clia con nguoi va cac die'u ki~n chinh trj
xa h6i.
Trong khi khoa hQC l1,l' nhien va nhiing nguoi sang che thvc ti~

nhu Arkwright va Watt b~n rcua con nguiJi va Sl,l' sang chit CO the lam duqc, hang lo<;~t Sang che va
anh huang m<;~nh me cua chung d.k den nhung h~u qua kh6ng dv
doan tru6c duqc. Nguoi nang dan va nguoi lao d6ng di chuyen kh6i
dong que de den cac khu do thi v6i cac die'u ki~n si~ song toi t~ va
hQ phai lam vi~c trong nhiing nha may thieu nhiing die'u ki~n nhan
ban toi thie'u. Die'u thu vi la khi cac nhil khoa hQc rat b~n r6n v6i vi~c
nghien ctru xem tri tu~ cua con ngubi c6 the lam duqc nhiing gi, thl
dong thai ciing c6 mvi~c ap dvng nhung ket qua nghien cuu d6, d~c bi~t t6i nhiing van
de' c6 lien quan den tr~t ll,l', 6n dinh chinh tri xa h6i.
Sv truye'n bit ri?ng rai kh6ng cueing l<;!i duqc cua l1,l' do ca nhan va
vi~c ap dvng ri?ng rai nhiing thanh tl,lu cua khoa hQc da t<;~o ra m9t xa

22


Chuang I: Nhrrng vfin ai; chung
h;?i khac xa voi xa h;?i thai ky dau each m;;tng cong nghi~p. Nhie'u h~u
qua khong luang truoc OU'QC cua vi~c ap dvng khoa hqc da t;;to ra
nhu cau phat trien khoa hQc xa h;?i, m~c du c6 nie'm tin r~ng khoa hqc
tl,f nhien duqc quim ly theo quy lu~t duy ly va khon ngoan. H~u qua
khong mong muon va khong dl,f bao OU'QC cua vi~c ap dvng ket qua
khoa hQC VaO CUQC song Xa hQi Oa khoi d~y phong trao aau tranh
chinh tri va xa hQi.
Adam Smith lit m;?ttrong nhfulg nguO:i da'u tien nh~ ra nhu ca'u
cua nghien CUu khoa hqc ve' hitnh vi con nguai. Cuon sach "Titi sim cua
dim t;?c'' (Wealth of Nation, 1776) lit co g~ng ~p hqp nhie'u ly gifu cho
khoa hQc xa h;?i; d6 lit cuon bach khoa ve' h~u qua khong mong muon.
cua khoa hqc. Ong nhan m;;tnh rkg h~u qua c6 the tot ho~c xau, nhung

chling thuang khong chu y va khong dl,f bao duqc. Ong chi ra h~u qua
khong dl,f bao OUQC la Sl,f phat trien OQt ngQt cua dan SO va Sl,f phat trien
cong nghi~p. Do h~u qua clia n6, Smith va nhiing nguai khac tranh lu~
rkg can thiet phai phat trien khoa hqc t1,f nhien, dl,fa tren kien thuc xa
hQi, chinh tri mQt each h~ thong. Khoa hqc xa h;?i se giup dl,f bao nhiing
thay doi xa hi?i tru6c khi n6 vuqt ra ngoiti tam kiem so itt.
Tam nam sau khi Smith mat, xuat hi~n an pham cua Malthus,
"Bai viet ve Dan so" (1798). Tac pham da chi ra cac dik chtrng cua Sl,f
phat trien khong kiem soat OUQC va Sl,f thieu to chuc trong dim so
Anh quae. Malthus dl,f baa h~u qua kh6ng luang truoc duqc neil
himh d;?ng xa hi?i va chinh trt kh6ng -tien hitnh ngay de doi ph6.
Nghien dm cua Malthus mang tinh thl,fc ch1rng nhung khong thu;?c
khoa hqc v~t ly cho den thai cua Galton. 40 narn sau khi "Bai viet ve
dan so" rna Malthus dung co che' "dau tranh sinh ton" cl:€ giai thich
Sl,f hi\n lo;;tn xa hQi, CO che "aau tranh sinh ton" da cung cap cho
Darwin Sl,f giili thich ve' ca che ll,fa chQn tl,f nhien rna 6ng co g~g
truye'n bit. Y tu6ng d6 da giup co g~g cua Darwin va "Nguon goc
cua v;;tn v~t" bo sung ch1rng cu rn6i ve' S\f xuat hi~n cua con nguai,
doi tuqng cua Sl,f chuyen doi khong chu y va khong dl,f bao truoc
duqc va )a ket qua cua chqn lqc tl,f nhien. Chqn lqc t1,f nhien kh6ng

23


chuyen di)ng theo bat ky y muon chu quan clia ai, kh6ng theo d;;to
due va y chi ni10. Chqn lqc tv nhien la mu quimg. Tat nhien khi su
dvng ca che chqn lqc tv nhien de' giiti thich ca.c hi~n tuqng xii hi)i,
Mal thus dii b6 qua vai tro cua y thuc con nguoi trong die'u khien cite
hilnh vi xii hQi. Sv di)t pha cua tri tu~ vao cuoi theky 19 va dau theky
20 ve'hieu biet sang t;;to duqc cho la co dong g6p clia Darwin.

g. 51/ thrch nghi, tfnh aa d;mg va chr;m IQc tl/ nhien: C6ng thl!c thlfc
ch(mg cho sang t?O cua Darwin
Tu CUQC tranh luan dau tien, sang t;;to lu6n di kern voi nhfrng cau
h6i trl'ru tuqng lien quan den nhilng van de' 16n han: Chu nghla ca
nhan lit gi? Va t;;ti sao chling ta can tv do ca. nhan? Chi sau khi
Darwin lam r6 cac qua trinh nhan m;;tnh sv lva chqn tv nhien mit rat
nhie'u d~c tmng co bim cua sang t;;to duqc chu y, d~c bi~t y nghla
thich nghi clia n6. M<$t trong nhilng vai tro quan trqng mit sang t;;to c6
duqc m Darwin lien quan den giiti quyet van de vit dua t6i vi~c thich
nghi "c6 ke1: qua" mang tinh chat ca. nhan.
ChUng ta c6 the hie'u die'u nay khi nhan ra nhilng nguyen t~c ca
bim cua ly thuyet tien h6a, SV tien hoa lit da dang vit tren CO SO thich
nghi, sv tien h6a di@n ra dum tac d<$ng cua chqn lqc tv nhien: Darwin
cho r~ng. t;;to ra sv thich nghi vit t;;to ra sv da dang la nhilng chie'u
c;;tnh khcua sv tie'n h6a mit la "nguyen t~c cua chqn lqc tv nhien. Han the'
nua, Darwin cho r~ng chqn lqc tv nhien t;;to ra sv thich nghi. B6i vi sv
tien h6a xuat hi~n khong duqc djnh truoc, SV thich nghi d;;tt duqc m
sv b~t da'u m9t h~u qua nggu nhien do tac di)ng cua sv thay d6i m6i
truong ben ngoili (Dennett, 1995).

h. 51/ chuy§n tir~p tif Darwin d§n Galton
Ci'u noi tri tu~ tu Darwin den Galton da duqc xay dvng ill rat
s6m boi sv nghi~p cua Galton thong qua sv trao d6i vit tham vie'ng

24