Trò chuyện Triết học (Tập 1): Phần 2

106 • BUIVANHAMm

S6NG TRONG Sd HAI
"Sai Gan dang lun", "Mekong se chet'', "tham ho9 bun

do", "lo tll'than", "thvc pham nhiem d9c", "d90 dU'c
xuong cap" ... Chung ta dang bi bao vay b&i nhCJ'ng nguy
CO' r1nh r�p. M9t "xa h(>i nguy CO'" da co m�t O' m(>t dat
nl.J'O'C chlfa hoan thanh Cong CUQC Cong nghi�p hoa, SO'm
hO'n dlf kien va phan tfch cua nhieu nha khoa h9c, tieu
bieu la Ulrich Beck (Xa h(>i nguy CO'. Tren dlfang den m(>t
hi�n dc;ii khac, 1986 ).

Logic ciia Slf "san xual nguy ca"
Lu�n diem chinh yeu cua Ulrich Beck la: chung ta dang
chung kien bucJ'c ngo�t cua xa h9i hi�n d�i, di tu xa h9i cong
nghi�p co dien chuyen sang hinh thai m6'i: xa h9i ( cong
nghi�p) nguy cd, gi6ng nhu xa h9i cong nghi�p da the cho xa
h9i nong nghi�p trlio'c day de hinh thanh nen "hi�n d�i thu
nhat': Neu nen hi�n d�i thu nhat tuan theo logic cua vi�c san






TRO CHUYIN TRlfT HOC + 111

'

?

,,,.

Jl

CHI CO THE HY VONG
,,. .
KHI BIET Sd!

"N

han ,09i ccS dU'qc phep tl/ sat t�p the hay kh6ng?" _
day khong phai la m9t cau h6i v&van hay de gay "soc"
cho vui. No dang trct thanh m9t tra van het sU'c nghiem
chinh va nghiem tr9ng O' cap d9 d90 dU'c h9c va triet h9c.

ky

Neu ve m�t thu�t, tu may th�p ky truck, con nguoi da
hoan toan co the tlj sat, thi cho den nay, triet hc;,c van chU'.a th\fc
S\f tim dU'.Q'C cau tra loi thich dang cho cau hoi tren Va cac cau
hoi co lien quan trong ky nguyen khoa hc;,c - cemg ngh¢.

Mot
. the gioi "trat. illrong ray"

Con tau thuong tr�t duong ray vi ch.J.y qua nhanh tren
· m<)t... duong ray khong vung chac. Tuong tv nhu the, nen
kinh te the gioi - bat ke theo mo hinh nao - da phat trien
i nhanh chong dt,ta chu yeu VaO vi¢c khai thac C<).n ki¢t tai

- nguyen thien nhien. Trong khi do, ban chat cua hanh d<)ng





TRO (HUYIN TRlfT HOC + 115

�

N GUOI PHU. NU
�

�

THACH THUC B�O Q_UYEN

N

hac den "nguyen tac trach nhi�m" cua Hans Jonas
(Chi co the hy v9ng khi biet SQ'!, trang 111), ta kh6ng
the kh6ng nh& den m9t nhan v�t cung thO'i: Hannah
Arendt (1906 - 1975), khu6n m�t nU' kha hiem hoi trong
hang ngu nhCJ'ng nha tlf tLYO'ng hang dau the ky 20, chung
quanh moi quan h� giCJ'a quyen It.ye va trach nhi�m.

"SIJ tam thuong cua cai ac"
Goe Do Thai, ba phai hai Ian chc}.y tranh hoc}. phatxit:
nam 1933, sang Phap sau khi Hitler len cam quyen, roi nam
1941 sang My khi m.tck Phap bi Hitler chiem dong. Tu trai

nghi�m ban than, ba di sau nghien CUU cac Cd che quyen h;tc,
suy ngam ve nhung h�u qua cua chung va d�t }qi van de trach
nhi�m cua xa h9i truck nhung h�u qua ay. Theo d6i phien
toa xet xu Eichmann, tay tnim phatxit than tin cua Hitler, ba
dua ra nh�n xet noi tieng: Eichmann la m9t tay quan lieu day



TRO CHUYIN TRlfT HOC + 117

V\l" ma hiem khi t\i d�t minh tnio'c trach nhi�m dc,10 due.
Eichmann cung da l�p lu�n nhu the, nhung khong the thoit
khoi S\i trung phc,1t. Arendt rut ra ket lu�n tu nhfing phan tich
cua minh: "S\i th�t ding bu6n la phan 16'n nhung tham ho;;t
deu do nhfing ke khong he biet can nhac den thi�n ic gay ra':
Dieu de thay: khi ket qua ro rang la t6i t�, nguoi ta lc,1i vi�n ly
do rang quyet dinh ban dau deu da dtiQ'c m9i ngtioi nhat tri
ca, va vi the: "Khi ai cung c6 loi, thi khong ai c6 loi het':

Lao dijng, l{lo tac va hanh dijng
Cic hinh thuc bc,10 h,tc khung khiep trong the ky 20, theo
Arendt, deu nham chung to con nguoi hoan toan c6 the khong
che duQ'c! Muon the, chung phai tieu di�t ban nga, tinh da
dc,1ng va tinh t\i khoi cua con nguoi. Chang hc,1n, trq.i t�p trung
cua che d<;> phatx.it nam ben ngoai m9i h� thong trung phc,1t
hay thi hanh in binh thuong. N6 khong chi nham tieu di�t con
nguoi ve the xic
"TRONG NGON NGG CUA THE
ma con tieu di�t
KY 18, cAc NGUYEN TAC

con nguoi phip
CUA TINH THAN CACH MANG
ly: ttio'c b6 quyen
LA: TLJ DO CONG CONG,
H�NH
PHUC CONG CONG VA
hc,1n la dieu ki�n
TINH THAN CONG CQNG".
tien quyet de
Hannah Arendt
khong che toan
di�n con nguoi. Tiep theo d6, la tieu di�t con nguoi luan ly: cii
chet tro thanh VO danh va mQi hanh vi luan lfi mQi quyet dinh
lu'dng tam deu khong the thtjc hi�n du'Q'c. Vi the, theo Arendt,
de ngan can vi�c bien con ngu'oi thanh "nhfing cii xic biet di",
chi con each phai hQ'p ll;ic de bao V� "ban nga Va StJ khac bi�t"
cua con nguoi. Thay vi xuat phit tu y thuc ve cii chet nhti lab�
ph6ng hu6'ng den ttiong lai nhu Heidegger, Arendt xuat phit
tu S\i sinh ra cua con nguoi. Tu khi chao doi, con nguoi bat dau
nang ll;ic kien tc,10 cua minh. Ci nhan c6 trich nhi�m xay dt,tng



TRO CHUY!N TRlfT Hij( + 119

vAo

DUNG TIN
NGAu Tl10NG!

"

ri thU'c la SU'( m,;mh!": cau khau hi�u dU't khoat nhU'
Ttieng ken xung tr�n cua nam tll'&c Francis Bacon
(1561 -1626) danh dau bU'&c ngo�t tU' thO'i Trung co chau
Au sang thO'i hi�n d9i. Tri thU'c la hoa trai. Nhll'ng, muon
thu ho9Ch Vl.J mua, trU'O'C het phai VLin XO'i manh dat trong
tr9t, g9t het soi da, co gai.

Gan 20 nam tn.tocLu4n van ve'phudngphap (1637) cua
Rene Descartes, 70 nam truck LuJn van ve' szJ hie'u biet cua
con nguifi ( 1689) cua John Locke, m(>t the ky ruoi truphan ly Unh thuan tuy ( 1781) cua Immanuel Kant, Bacon da
d�t vien da dau tien cho tu duy khoa h9c hi�n d�i voi tac
pham Congcl:l mai (Novum Organum - 1620).

Bon ngau ltrgng bat Iii binh

T�i sao d�t ten la Cong Cf:' m6'i? Ro rang Francis Bacon
muon bien so�n m9t cong trinh de doi tr9ng voi b9 Cong c�





TRO (HUY!N TRl(T HOC + 123

CON

c6c TRONG HANG ...

M

U'Q'n h)nh anh con CO( va cai hang, ta chi muon nh&
l9i than ph�n tu tung va tam nh)n thien c�n cua m6i
ngU'O'i chung ta nhU' nhU'ng tu nhan bi tr6i ch�t, mat chi
dU'qc nhln ve m(>t hU'&ng trong dt,1 ng6n Hang d(>ng noi
tieng cua Platon (Platon va vi�c thl/C hi�n y tU'6'ng, trang
33). Francis Bacon dl!a vao an dt,1 nay de ban tiep ve nguon
g6c th(J' hai gay nen nhLI'ng sai lam cua ta: ng�u tU'qng Cai
hang.

Tu trong hang toi
Ben q.nh vi�c qua tin vao giac quan nhu th6i quen thu9c
ban tinh chung cua loai ngu6'i (ngau tuqng B9 l�c), ngau
tuqng Cai hang n6i len cac d�c diem va cac chien lutieu bieu cua moi ca nhan. Chung se dan dat ta den cho ph�m
sai lam do nhung nguyen nhan chu quan. "Moi nguoi chung
ta deu c6 m9t cai hang hay m9t sao huy�t cua rieng minh" va





TRO CHUY(N TRlfl HOC + 127

LUOI KHONG XUONG ...
"
rang l�n. M�t trO'i mQC ... ", each noi quen thu9c va
T

day hrnh tU'qng ay th�t ra ... khong dung. M�t trO'i
chang tU' dau mQC len Va m�t trang chang l�n di dau het!
Nhfrng "sai lam" mang l9i st)' linh ho9t, hap d�n cho ngon
ngfr va van chU'O'ng ngh� thu�t se khong con VO h9i khi di
vao the gi&i khoa hQC.
Hieu ngon ngu nhu la phudng ti�n truyen thong, Francis
Bacon yeu cau stj chinh xac va g9i nhung sai lam ay la ngau
tuQ'ng cai ChQ'. Tu gQ'i y cua Bacon, the ky 20 con nh�n ra rang
ngon ngu khong chi la phudng ti�n truyen thong ma con la
khong gian hanh d9ng xa h9i t�o nen stj cam thong, doan ket
cung nhu gay ra bao thi phi, xung d<)t va ap buc. Ng6n ngu an
giau nguy Cd to Ion: kha nang xuyen t�c, lua d6i va thong tri,

Trong ggng kem ngon ngu
Tu duy cua chung ta gan lien voi vi�c SU dt;mg ngon ngu.