Tiền không mua được gì: Phần 2

4
THỊTRƯỜNGSỐNGVÀCHẾT

Michael Rice, 48 tuổi, là trợ lý giám đốc một cửa hàng Walmart ở

Tilton,bangNewHampshire.Mộthơm,khiơngđanggiúpkháchmangmột
chiếc ti vi lên ơ tơ thì bị đột quỵ. Một tuần sau ông qua đời. Công ty bảo
hiểm nhân thọ bồi thường cho cái chết của ơng 300.000 dollar. Nhưng số
tiềnấylạikhơngthuộcvềvợvàhaiconơng.NóthuộcvềWalmart–cơngty
đãmuabảohiểmtínhmạngchoRicevàđưatêncơngtyvàomụcngườithụ
hưởng[189].
KhingườivợgóacủaơnglàVickiRicebiếtsốtiềnWalmartđượchưởng,
bàhếtsứctứcgiận.Tạisaocơngtylạiđượchưởnglợitừcáichếtcủachồng
bà?Ơngđãlàmviệcvấtvảvìcơngty,đơikhitới80giờmộttuần.“Họbóc
lột Mike”, bà nói, “rồi họ bỏ đi với 300.000 dollar sao? Thật vô đạo đức”
[190].
Theo bà Rice, cả hai vợ chồng bà đều không biết Walmart đã mua bảo
hiểmtínhmạngchoơngchồng.Khibiếtđiềuđó,bàđãkiệnWalmartratịa
ánliênbang,chorằngtiềnbồithườngphảithuộcvềgiađìnhbàchứkhơng
phảicơngty.Luậtsưcủabàlậpluậnrằngcáccơngtykhơngnênkiếmlờitừ
cáichếtcủanhânviên.“Thậtvơcùngtồitệkhimộtcơngtykhổnglồnhư
Walmartlạiđánhcượcvàotínhmạngcủanhânviên”[191].
MộtphátngơnviêncủaWalmartchobiếtcơngtynàymuabảohiểmtính
mạngchohàngtrămnghìnnhânviêncủahọ-khơngchỉchotrợlýgiámđốc
màcịnchocảcơngnhânbảodưỡngbìnhthường.Nhưngơngphủnhậnviệc
Walmart kiếm lời từ cái chết của nhân viên. “Quan điểm của chúng tơi là
khơngphảichúngtơikiếmlờitừcáichếtcủanhânviên”,ơngtanói.“Chúng
tơiđãđầutưrấtnhiềuvàonhânviên”vàsẽchẳngđượclợigì“nếuhọvẫn
sống”.VớitrườnghợpMichaelRice,phátngơnviêncủaWalmartchorằng
sốtiềnđềnbùbảohiểmkhơngphảimộtkhoảntừtrêntrờirơixuốngmàlà
đểbùđắpchochiphíđàotạoRicecũngnhưtìmngườithaythếơng.“Ơng

ấyđãđượcđàotạokhơngítvàcónhữngkinhnghiệmmàchúngtơikhơng


thểkiếmđượcởngườikhácnếukhơngbỏchiphí”[192].

BẢOHIỂMCHONHÂNVIÊNTẠPVỤ

Đãtừlâu,cáccơngtythườngmuabảohiểmtínhmạngchotổnggiám

đốcđiềuhànhvàcácnhânsựquảnlýcaocấpđểbùđắplạichiphírấtlớn
cơngtyphảibỏrađểthaythếhọnếuhọquađời.Trongngànhkinhdoanh
bảohiểm,việccáccơngtycó“quyềnlợiđượcbảohiểm”từtổnggiámđốc
điềuhànhđãđượcphápluậtcơngnhận.Nhưngmuabảohiểmtínhmạngcho
nhânviênbìnhthườnglàhiệntượngkhámới.Loạibảohiểmnàyđượcgọilà
“bảohiểmtạpvụ”hay“bảohiểmchonơngdânđãquađời”.Chođếngần
đâythìnóvẫnlàtráiphápluậtởhầuhếtcácbang.Ngườitachorằngcác
cơng ty khơng có “quyền lợi được bảo hiểm” từ nhân viên bình thường.
Nhưng trong suốt thập niên 1980, ngành bảo hiểm đã vận động hành lang
thànhcơngởhầuhếtcácbangđểnớilỏngluậtbảohiểm,chophépcáccơng
tyđượcmuabảohiểmtínhmạngchomọinhânviên,từtổnggiámđốcđiều
hànhđếnnhânviênvănthư[193].
Đếnthậpniên1990,cáccơngtylớnđãđầutưhàngtriệudollarvàohợp
đồng bảo hiểm tính mạng do công ty hưởng lợi (COLI), tạo ra một ngành
kinhdoanhcáichếttrongtươnglaitrịgiáhàngtỷdollar.Trongsốcáccơng
tymuabảohiểmtínhmạngchonhânviêncóAT&T,DowChemical,Nestle
USA,PitneyBowes,Procter&Gamble,Walmart,WaltDisneyvàchuỗisiêu
thịWinn-Dixie.Cáccơngtythamgiahoạtđộngđầutưkỳqinàyđượcưu
đãithuế.Theohợpđồngbảohiểmtínhmạngtồnbộtruyềnthống,tiềnbồi
thườngkhitửvongsẽđượcmiễnthuế.Thunhậphàngnămtừviệcđầutư
vàohợpđồngcũngvậy[194].

Rấtítngườilaođộngbiếtrằngcơngtyđãmuatínhmạngcủahọ.Phần
lớnluậtởcácbangkhơngucầucơngtyphảithơngbáochonhânviênbiết
họđãđượcmuabảohiểmtínhmạnghayxinphéphọlàmviệcđó.Vàphần
lớnhợpđồngCOLIvẫncóhiệulựcsaukhinhânviênnghỉviệc,vềhưuhay
bịsathải.Vìvậy,cáccơngtyvẫnđượctiềnbồithườngtínhmạngkhinhân
viên của họ qua đời vài năm sau khi nghỉ việc. Các cơng ty theo dõi tình


hìnhsốngchếtcủacựunhânviênthơngquavănphịngBảohiểmxãhội.Ở
mộtsốbang,cáccơngtythậmchícịnđượcmuabảohiểmtínhmạngcho
concái,bạnđờinhânviêncủahọvànhậntiềnbồithường[195].
“Bảo hiểm tạp vụ” đặc biệt phổ biến ở các ngân hàng lớn, trong đó có
BankofAmericavàJPMorganChase.Vàocuốithậpniên1990,mộtsốngân
hàngcịncóýtưởngxahơn,họmuabảohiểmtínhmạngchocảngườigửi
tiềnvàchủthẻtíndụng[196].
Ngànhcơngnghiệp“bảohiểmtạpvụ”pháttriểnnhảyvọtvàđượccơng
chúngbiếttớiquamộtloạtcácbàibáođăngtrêntạpchíWallStreetJournal
vàonăm2002.TạpchíđãkểcâuchuyệnmộtngườiquađờidobệnhAIDSở
tuổi29vàonăm1992,đemlại339.000dollartiềnbồithườngchocơngtysở
hữu cửa hàng băng đĩa nhạc mà anh ta từng làm việc trong một thời gian
ngắn.Giađìnhanhkhơngnhậnđượcgì.Mộtbàibáokháckểvềmộtnhân
viên20tuổi,làmviệctrongcửahàngtiệnlợiởTexas,vàbịbắnchếttrong
mộtvụcướpởcửahàng.Cơngtysởhữucửahàngđãđưa60.000dollarcho
người vợ góa và con của anh chàng trẻ tuổi kia để họ khơng đi kiện cáo.
Nhưngcơngtyấykhơngnóivớiairằnghọđãđượcnhận250.000tiềnbồi
thườngtínhmạng.Loạtbàibáocịnviếtvềsựthựctồitệnhưngítngườibiết
tớilà“sauvụtấncơngkhủngbố11/9,mộtphầnsốtiềnbảohiểmtínhmạng
củacácnạnnhânđãkhơngthuộcvềgiađìnhhọmàlạithuộcvềcáccơngty”
[197].
Đầunhữngnăm2000,hợpđồngbảohiểmCOLIđượcmuachotínhmạng

hàng triệu người lao động và chiếm 25 đến 30% doanh thu toàn bộ ngành
bảohiểmnhânthọ.Năm2006,Quốchộitìmcáchhạnchếbảohiểmtạpvụ
vớimộtđạoluậtucầuphảicósựđồngýcủangườilaođộngthìcơngty
mớiđượcmuabảohiểm,vàhọchỉđượcmuabảohiểmCOLItốiđachomột
phầnbasốnhânviênvàphảilànhữngngườiđượctrảlươngcaonhấtcơng
ty.Nhưngthựctếvẫnkhơngthayđổi.Năm2008,riêngcácngânhàngởMỹ
đãmuabảohiểmchonhânviênhết122tỷdollar.Loạihợpđồngbảohiểm
nàyđãlanrộngkhắpcáccơngtyởMỹ,bắtđầulàmthayđổiýnghĩa,mục
đíchcủabảohiểmtínhmạng.ChuỗibàibáotrênTheWallStreetJournalkết
luận:“Nótạothànhmộtcâuchuyệnítngườibiếtđếnvềviệcbảohiểmtính
mạngđãbiếnđổitừmộthệthốnglướiantồndànhchothânnhânngườiq


cốthànhmộtchiếnlượctàichínhcủacácdoanhnghiệp”[198].
Cáccơngtycónênkiếmlờitừcáichếtcủanhânviên?Ngaycảmộtsố
ngườilàmtrongngànhbảohiểmcũngthấykhóchịuvớithựctếnày.JohnH.
Biggs,cựuchủtịch,cựugiámđốcđiềuhànhTIAA-CREF,mộtcơngtycung
cấpdịchvụlươnghưuvàtàichínhhàngđầu,đãgọiđâylà“hìnhthứcbảo
hiểmlnkhiếntơithấyghêsợ” [199]. Nhưng đích xác thì nó có gì khơng
ổn?
Lýdophảnđốirõràngnhấtcóliênquanđếnthựctế:chophépcáccơng
tyhưởnglợitừcáichếtcủanhânviênsẽchẳngcóíchgìtrongviệcbảovệan
tồnchocơngty.Ngượclại,mộtcơngtykiếmđượchàngtriệudollartừcái
chếtcủanhânviênsẽcóđộnglựcxấuđểkhơngđầutưvàocácbiệnpháp
bảo vệ sức khỏe và an tồn. Tất nhiên, khơng một cơng ty nào có trách
nhiệmlạicơngkhailàmnhưvậy.Cốtìnhkhiếnnhânviêntửvonglàtộiác.
Cho phép các cơng ty mua bảo hiểm tính mạng cho nhân viên khơng có
nghĩalàtraochohọgiấyphépgiếtngười.
Nhưngtơinghĩnhữngngườithấy“bảohiểmtạpvụ”là“ghêsợ”muốnđề
cậpđếnyếutốđạođứcchứkhơngchỉlàrủiromànhữngcơngtyvơliêmsỉ

gâyraởnơilàmviệcthơngquanhữngrủirochếtngườihaycốtìnhlờđi
mốinguyhiểm.Vậyyếutốđạođứcởđâylàgì,vànócóthuyếtphụckhơng?
Cólẽnócóliênquanđếnviệcthiếusựđồngthuận.Bạnsẽcảmthấythế
nàokhibiếtrằngcơngtycủabạnđãmuabảohiểmtínhmạngchobạnmà
bạnkhơnghềbiếthoặckhơngchophéphọ?Cóthểbạnsẽthấymìnhđangbị
lạm dụng. Nhưng bạn có lý do để phàn nàn khơng? Nếu cái hợp đồng kia
khơnggâytổnhạigìđếnbạnthìtạisaocơngtylạicónghĩavụđạođứclà
phảithơngbáovớibạnhoặcxinbạnđồngý?
Nói cho cùng, “bảo hiểm tạp vụ” là một thỏa thuận tự nguyện giữa hai
bên–côngtymuabảohiểm(vàtrởthànhngườithụhưởng)vàcôngtybán
bảo hiểm. Người lao động không phải bên nào trong thỏa thuận. Một phát
ngơnviêncủaKeyCorp,mộtcơngtydịchvụtàichínhđãnóithẳngtuộtnhư
sau:“Ngườilaođộngkhơngtrảphíbảohiểmnênchẳngcólýdogìphảithảo
luậnchitiếthợpđồngbảohiểmvớihọ”[200].
Mộtvàibangkhơngnghĩnhưvậyvàucầucáccơngtyphảicóđượcsự
đồngýcủanhânviêntrướckhimuabảohiểmchohọ.Khicáccơngtyhỏiý


kiến nhân viên, họ thường hứa hẹn một số tiền đền bù nhỏ để tăng phần
thuyết phục. Walmart, công ty được nhận khoảng 350.000 dollar cho mỗi
nhân viên của họ vào thập niên 1990 đã đề nghị trả 5.000 dollar tiền bồi
thườngtínhmạngchonhữngngườiđồngýmuabảohiểm.Phầnlớnngười
laođộngđềuđồngýmàkhơngbiếtconsố5.000dollargiađìnhhọsẽnhận
đượcchênhlệchrấtlớnvớihàngtrămnghìndollarmàcơngtysẽnhậnđược
khihọquađời[201].
Nhưng lý do đạo đức khiến nhiều người phản đối “bảo hiểm tạp vụ”
khơngchỉlàthiếusựđồngýcủangườiđượcmuabảohiểm.Kểcảkhingười
laođộngđồngýchophépcơngtymuabảohiểmtínhmạngchohọthìvẫncó
điềugìđókhơngổnvềmặtđạođức.Mộtphầnlàtháiđộcủacơngtyđốivới
ngườilaođộngthểhiệntronghợpđồngbảohiểm.Tạoratìnhthếtrongđó

ngườilaođộnglúcchếtcógiátrịhơnlúcsốnglàhànhđộngcoihọnhưđồ
vật;biếnhọthànhhànghóađểgiaodịchtronghợpđồngtươnglaichứkhơng
phải những người lao động mà giá trị của họ đối với công ty nằm ở cơng
việchọlàm. Mộtlập luậnphảnđối kháccho rằnghợpđồng COLIđã bóp
méomụcđíchcủabảohiểmtínhmạng,từmộtbiệnphápđảmbảoantồntài
chínhchogiađìnhtrởthànhcơngcụđểcácdoanhnghiệpđượcưuđãithuế
[202].Khómàhiểuđượctạisaohệthốngthuếlạikhuyếnkhíchcáccơngty
đầutưhàngtỷdollarvàotínhmạngcủangườilaođộngthayvìđầutưvào
sảnxuấthànghóa,dịchvụ.


BẢOHIỂMBÁNHTHÁNH:ĐÁNHCƯỢCVÀO
MẠNGSỐNG

Chúng ta có thể tìm hiểu những lập luận phản đối nói trên bằng cách

xemxétmộtcáchsửdụnghợpđồngbảohiểmtínhmạngcũngrấtgâytranh
cãivềđạođức,xuấthiệnvàonhữngnăm1980và1990,bắtnguồntừbệnh
AIDS.Nóđượcgọilàcơngnghiệpbảohiểmbánhthánh,làmộtthịtrường
cáchợpđồngbảohiểmtínhmạngchongườibịAIDSvàngườibịchẩnđốn
làđangmắcbệnhgiaiđoạncuối.Thịtrườnghoạtđộngnhưsau:Giảsửmột
ngườicóhợpđồngbảohiểmtínhmạngtrịgiá100.000dollar,vàanhtađược
bácsỹchobiếtanhtachỉcịnsốngđượcthêmmộtnăm.Vàgiảsửhiệntại
anhtacầntiềnđểchữabệnh,hoặcđơngiảnlàđểcócuộcsốngsungsướng
hơntrongkhoảngthờigianngắnngủicịnlại.Mộtnhàđầutưđềxuấtmua
lạihợpđồngbảohiểmcủangườibệnhvớimứcgiáchiếtkhấuthấphơngiá
trịhợpđồng,vídụ50.000dollar,vàanhtasẽchịutráchnhiệmnộpphíbảo
hiểm.Khingườichủhợpđồngbanđầuquađời,nhàđầutưsẽđượchưởng
100.000dollar[203].
Cóvẻnhưđâylàmộtgiaodịchcólợi.Ngườichủhợpđồngsắpquađời

đượchưởngsốtiềnmàanhtađangcần,cịnnhàđầutưkiếmđượclợinhuận
khakhá–vớiđiềukiệnchủhợpđồngquađờiđúngnhưdựkiến.Nhưngvẫn
córủiro:mặcdùvụđầutưbảohiểmbánhthánhđảmbảongườiđầutưsẽ
nhận được tiền khi chủ hợp đồng chết (trong ví dụ này là 100.000 dollar),
nhưngtỷsuấtsinhlợilạiphụthuộcchủhợpđồngsẽsốngđượcbaolâu.Nếu
anhtachếtsaumộtnăm,đúngnhưdựđốn,thìnhàđầutưtrả50.000dollar
đểmuahợpđồngtrịgiá100.000dollarcóthểnóilàđãtrúnglớn–tỷsuất
sinhlợilà100%trongmộtnăm(nhưngphảitrừđiphíbảohiểmphảinộpvà
phímơigiớiphảitrảchongườithuxếpvụmuabán).Nếuanhtasốngthêm
đượchainăm,nhàđầutưphảiđợilâugấpđơiđểkiếmđượccùngsốtiềnđó,
vàtỷsuấtsinhlợimỗinămgiảmđimộtnửa(đấylàchưatínhphíbảohiểm
phảinộpthêmlàmchotỷsuấtsinhlợicịngiảmnữa).Nếungườibệnhhồi
phụcmộtcáchthầnkỳvàsốngrấtnhiềunămnữathìnhàđầutưsẽchẳngthu
đượcgì.


Đươngnhiênlàvụđầutưnàocũngcórủiro.Nhưngvớihợpđồngbánh
thánh,rủirotàichínhgâyramộtvấnđềđạođức,cáikhơngcóởhầuhếtcác
vụđầutưkhác:nhàđầutưphảihyvọngngườichủhợpđồngsẽchếtsớm.
Người chủ hợp đồng sống càng lâu, tỷ suất sinh lợi của nhà đầu tư càng
giảm.
Khơngnóichúngtacũngbiếtngànhkinhdoanhhợpđồngbánhthánhđã
phảichịuđựngnhưthếnàođểmọingườikhơngcịnchúýđếnkhíacạnhtồi
tệtrongnghềcủahọnữa.Nhữngngườimơigiớihợpđồngbánhthánhmơtả
nhiệmvụcủahọlàđemlạichonhữngngườibệnhgiaiđoạncuốimộtsốtiền
để sống những ngày cuối đời một cách tương đối thoải mái, đàng hồng.
(Hợpđồngbánhthánh,ngunbảnlà“viatical”–conđường,từLatincủa
“voyage”,chỉkhoảntiềnvànhữngvậtdụngcầnthiếtmàchínhquyềnLaMã
cấp cho quan chức của họ khi đi công tác [204]). Nhưng khơng ai chối bỏ
đượcmộtđiềulànhàđầutưkiếmđượclợinhuậnkhingườiđượcbảohiểm

quađờiđúnglúc.“Đãtừngcónhữngkhoảnlợinhuậnkhổnglồ,vàđãtừng
cónhữngcâuchuyệntệhạikhingườitasốnglâuhơn”,WilliamScottPage,
chủtịchmộtcơngtybảohiểmbánhthánhởthànhphốFortLauderdalekể.
“Hợpđồngbánhthánhcócáithúvịriêng.Khơngcómơnkhoahọcnàodự
đốnchínhxácđượcthờiđiểmmộtngườisẽchết”[205].
Một vài “câu chuyện tệ hại” nói trên đã dẫn đến kiện tụng, trong đó
nhữngnhàđầutưtứcgiậnđãkiệnngườimơigiớivìđãbánchohọnhững
hợpđồngbảohiểmtínhmạngkhơng“đáohạn”sớmnhưmongmuốn.Việc
tìmrathuốcchốngvirusHIVvàogiữathậpniên1990đãkéodàicuộcsống
củahàngchụcnghìnngườibịAIDSvàlàmđảolộncácphéptốncủangành
kinh doanh bảo hiểm bánh thánh. Tổng giám đốc một công ty kinh doanh
bảohiểmbánhthánhđãgiảithíchmặttráicủanhữngloạithuốcgiúpkéodài
sựsống:“Mộtngườiđangđượckỳvọngsốngthêm12thánghóaralạisống
thêm24thángthựcsựsẽtướcđilợinhuậncủabạn”.Năm1996,thànhtựu
độtphávớiliệuphápkhángretrovirus(ARV)đãkhiếngiácổphiếucơngty
DignityPartners,Inc.–mộtcơngtykinhdoanhbảohiểmbánhthánhởSan
Francisco–rơitựdotừ14,5dollarxuốngcịn1,38dollar.Vàcơngtynàyđã
phảiđóngcửanhanhchóng[206].
Năm1998,báoNewYorkTimesđăngcâuchuyệnvềmộtnhàđầutưgiận


dữởMichigan.Nămnămtrước,anhtamuahợpđồngbảohiểmtínhmạng
củaKendallMorrison,mộtngườiNewYorkbịmắcbệnhAIDS,vàvàothời
điểmđó,bệnhcủaMorrisonđãdiễnbiếnrấtxấu.Nhưngnhờloạithuốcmới,
sứckhỏeMorrisonđãổnđịnhtrởlạivàkhiếnnhàđầutưvơcùngthấtvọng.
Morrisonnói:“Tơichưabaogiờcảmthấycóailạimuốntơichếtđếnthế.
Họliêntụcgọiđiệnvàchuyểnphátnhanhthưhỏithămđếnchotơi.Nhưthể
họmuốnhỏi:‘Thếraanhvẫnsốngà?’”[207]
KhibệnhAIDSkhơngcịnbịcoilàántửhìnhthìcáccơngtykinhdoanh
hợpđồngbánhthánhphảitìmcáchđadạnghóahoạtđộngvớicáchợpđồng

bảohiểmtínhmạngchongườibịungthưvàcácbệnhgiaiđoạncuốikhác.
Khơngnảnchítrướcsựsuygiảmcủathịtrườnghợpđồngbánhthánhbệnh
AIDS, William Kelley, tổng giám đốc Hiệp hội Bảo hiểm bánh thánh Mỹ
vẫnlạcquanvềthịtrườnghợpđồngcáichếttươnglai:“Sovớisốngườibị
AIDS thì số người bị ung thư, bệnh tim mạch nặng và các bệnh giai đoạn
cuốikhácvẫnđơnghơnnhiều”[208].
Khơngnhưbảohiểmtạpvụ,bảohiểmbánhthánhphụcvụmộtmụcđích
xãhộirõràng-đólàđemlạinguồntàichínhtrongnhữngngàycuốiđờicủa
ngườibịbệnhhiểmnghèogiaiđoạncuối.Hơnnữa,ngườiđượcbảohiểmđã
đồngýmuabảohiểmtừđầu(mặcdùtrongmộtsốtrườnghợp,cóthểngười
mắcbệnhhiểmnghèokhơngđủquyềnlựcđểđàmphánmộtmứcgiáhợplý
chohợpđồngbảohiểmcủahọ).Vấnđềđạođứccủahợpđồngbánhthánh
khơngphảiởchỗthiếusựđồngthuậncủangườiđượcbảohiểm.Màlàởchỗ
nólàcơngcụđánhcượcvàocáichếtcủangườimuabảohiểm,vànóđemlại
lợinhuậncho nhàđầu tưkhinhững ngườinày quađờiđúng thờiđiểm dự
kiến.
Cóngườisẽnóilàhợpđồngbánhthánhkhơngphảicơngcụduynhấtđầu
tưvàocáichết.Ngànhbảohiểmnhânthọcũngbiếnsựsốngchếtcủachúng
ta thành hàng hóa. Nhưng vẫn có sự khác biệt: Với bảo hiểm tính mạng,
cơngtybánbảohiểmchotơiđangđánhcượcvàosựsốngchứkhơngphải
cáichếtcủatơi.Tơicàngsốnglâu,cơngtybảohiểmcàngkiếmđượcnhiều
tiền. Cịn với hợp đồng bánh thánh, quyền lợi tài chính lại đi theo hướng
ngượclại.Theoquanđiểmcủacôngtybảohiểm,tôicàngchếtsớmcàngtốt
[209].


Tạisaotơiphảiquantâmchuyệnđâuđócómộtnhàđầutưđangmongtơi
chết? Có lẽ tơi khơng cần quan tâm, với điều kiện anh ta khơng làm gì để
biến hy vọng thành hiện thực hay thường xuyên gọi điện cho tôi hỏi thăm
sứckhỏe.Chuyệnnàycóthểchỉđángkinhsợchứkhơngđángphảnđốivề

mặtđạođức.Hoặccóthểvấnđềđạođứckhơngnằmởchỗnócógâytổn
thươngchocơthểtơihaykhơng,màlànósẽlàmxóimịnphẩmcáchcủa
nhàđầutư.Bạncómuốnkiếmtiềnbằngcáchđặtcượcrằngmộtngườisẽ
chếtsớm?
Tơi ngờ rằng ngay cả những người nhiệt tình ủng hộ thị trường tự do
cũngngầnngại,khơngdámhồntồnthừanhậnrằngđánhcượcvàocáichết
của người khác cũng là một ngành kinh doanh. Hãy xem: Nếu ngành bảo
hiểmbánhthánhkhơngkhácgìbảohiểmtínhmạngvềmặtđạođứcthìtại
saohọkhơngcóquyềnvậnđộnghànhlangvìquyềnlợicủahọ?Nếungành
bảo hiểm tính mạng có quyền vận động hành lang cho những chính sách
nhằmkéodàicuộcsốngcủangườikhác(vídụbắtbuộcđeodâybảohiểm
khiđiơtơhaycấmhútthuốc)thìtạisaongànhbảohiểmbánhthánhkhơng
cóquyềnvậnđộngchonhữngchínhsáchthúcđẩycáichết(vídụ,giảmchi
ngânsáchchonghiêncứubệnhAIDShoặcungthư).Theonhưtơibiếtthì
ngànhbảohiểmbánhthánhchưavậnđộnghànhlang.Nhưngnếuvềmặtđạo
đức,mọingườiđượcphépđầutưvàokhảnăngnhữngngườibịAIDShoặc
ungthưsẽchếtsớmthìhẳnhọcũngđượcphépvậnđộngchonhữngchính
sáchthúcđẩyconngườichếtsớm.
CómộtnhàđầutưbảohiểmbánhthánhtênlàWarrenChisum,ơngđồng
thời là nghị sỹ bảo thủ bang Texas và “một tín đồ phản đối đồng tính nổi
tiếng”.Ơngđãlãnhđạothànhcơngnỗlựcvậnđộngquyđịnhtruytốhìnhsự
vớihànhviquanhệtìnhdụcđồngtínhnamởbangTexas;ơngphảnđốigiáo
dụcgiớitính;vàbỏphiếuchốngcácchươngtrìnhhỗtrợbệnhnhânAIDS.
Năm1994,Chisumtựhàotunbốơngđãbỏ200.000dollarđểmuahợp
đồngbảohiểmtínhmạngcủasáubệnhnhânAIDS.Ơngtunbốvớibáo
HoustonPost:“Tơiđánhcượcrằngtơisẽlãiítnhất17%,cóthểcịncaohơn
nhiều.Nếuhọchếttrongvịngmộtthángthìanhbiếtđấy,[vụđầutưnày]sẽ
thựcsựtuyệtvời”[210].
MộtsốngườibuộctộiChisumvìđãbỏphiếuchonhữngchínhsáchgiúp

ơngthuđượclợiíchchobảnthân.Nhưnglờibuộctộinàykhơngđúng;ơng
kiếmđượctiềnvìơngtinvàoviệcngườitachếtchứkhơngphảingượclại.
Đâykhơngphải trườnghợp xungđộtlợi íchđiển hình.Thựctế, nócịn tệ
hơn–mộtdạngchiếnlượcđầutưcótráchnhiệmvớixãhộinhưngđãbịbóp
méođạođức.NiềmvuithơthiểncủaChisumtrướckhíacạnhđángsợcủa
hợp đồng bánh thánh là ngoại lệ. Rất ít người đầu tư vào hợp đồng bánh
thánhvìlýdothùđịch.HầuhếtmọingườiđềumuốnbệnhnhânAIDSđược
mạnhkhỏe,sốnglâu,trừnhữngbệnhnhânnằmtrongdanhmụcđầutư.
Các nhà đầu tư vào bảo hiểm bánh thánh khơng phải những người duy
nhấtkiếmsốngtrêncáichếtcủangườikhác.Nhânviênđiềutracáichếtbất
thường,ngườilàmdịchvụtanglễ,phuđàohuyệtđềunhưvậy,vàchưaai
phêphánhọlàvơđạođứccả.Vàinămtrước,báoNewYorkTimesđưatin
vềMikeThomas,mộtanhchàng34tuổingườiDetroit,làmnghề“thunhặt
thihài”chonhàxácđịaphương.Nhiệmvụcủaanhlàthunhặt,vậnchuyển
thihàinhữngngườiđãquađờivềnhàxác.Anhđượctrảthùlaotheođầu
ngườichết,cóthểnóinhưvậy–cứmỗithihàianhđượctrả14dollar.Nhờ
tỷlệgiếtngườiởDetroitkhácaomàanhkiếmđượckhoảng14.000dollar
mỗinămtừcơngviệcđángsợnày.Nhưngkhibạolựcgiảm,Thomasphải
đốimặtvớimộtthờikỳkhókhăn.“Tơibiếtđiềunàynghecóvẻkỳqi”,
anhnói.“Tơiphảiđợicóaiđóchết.Mongchờcóngườichết.Nhưngđúng
làthế.Đấylàcáchtơikiếmtiềnnicon”[211].
Trảthùlaochongườithunhặtthihàitheođầungườichếtcóvẻkinhtế,
nhưngcũnglàmphátsinhchiphíđạođức.Việcmộtngườikiếmđượctiền
trêncáichếtcủađồngloạicóvẻsẽlàmmấtđinhậnthứcvềđạođứccủaanh
ta–vàcảcủachúngtanữa.Vềkhíacạnhnày,nghềthunhặtthihàicũng
giốngnghềkinhdoanhhợpđồngbảohiểmbánhthánh,nhưngcómộtđiểm
khác biệt cũng liên quan đến đạo đức: người thu nhặt thi hài sống nhờ cái
chếtcủađồngloại,nhưnganhtakhôngcầnphảihyvọngmộtngườicụthể
sẽchếtsớm,màaichếtlúcnàocũngđược.

CÁCƯỢCNGƯỜICHẾT

Một hình thức giống bảo hiểm bánh thánh hơn nữa là cá cược người

chết–trịcácượckinhdịđãtrởnênphổbiếntrênmạngInternetvàonhững
năm1990,thờikỳbảohiểmbánhthánhcấtcánhmạnhmẽ.Cácượcngười
chết là hình thức cá cược trên mạng tương đương với kiểu cá cược truyền
thốngxemđộinàovơđịchgiảibóngbầudụcMỹSuperBowl.Nhưngthay
vìchọnđộinàovơđịch,ngườichơicácượcxemnhânvậtnổitiếngnàosẽ
chếttrongnăm[212].
Rấtnhiềutrangwebcungcấpcáchìnhthứckhácnhaucủatrịchơikinh
dịnàyvớitênkhácnhaunhư:Cácượcmaquỷ,Cácượcchếtchóc,Cácược
ngườinổitiếngchết.MộttrongnhữngtrangwebnổitiếngnhấtlàStiffs.com,
vớivụcácượcđầutiênđượctổchứcvàonăm1993vàbắtđầulênmạngvào
năm1996.Vớimứcphígianhập15dollar,ngườichơisẽđưaradanhsách
mộtloạtngườinổitiếngmàhọchorằngsẽchếtvàocuốinăm.Ngườinào
đốn đúng nhiều nhất sẽ thắng giải 3.000 dollar, người về nhì được 500
dollar.TrangStiffs.comthuhúthơn1.000ngườichơimỗinăm[213].
Ngườichơinghiêmtúcsẽkhơngđưaralựachọncẩuthả.Họlụclọitừng
trang tạp chí giải trí và tờ tin tức để tìm tin tức về các nhân vật nổi tiếng
đangđauốm.Hiệntại,nhữngnhânvậtthườngđượcđặtcượclànữdiễnviên
ZsaZsaGabor(94tuổi),mụcsưBillyGraham(93tuổi)vànhàcựulãnhđạo
CubaFidelCastro(85tuổi).CáclựachọnphổbiếnkháclàdiễnviênKirk
Douglas,cựuthủtướngAnhMargaretThatcher,cựuđệnhấtphunhânMỹ
Nancy Reagan, cựu vận động viên quyền Anh Muhammad Ali, thẩm phán
Tòa án tối cao Ruth Bader Ginsburg, nhà vật lý Stephen Hawking, ca sỹ
Aretha Franklin và cựu thủ tướng Israel Ariel Sharon. Do những nhân vật
caotuổi,sứckhỏekémchiếmđasốtrongdanhsách,mộtsốtrangcácược

còn thưởng thêm điểm cho ai đốn đúng những nhân vật yểu mệnh như
CơngnươngDiana,JohnDenverhoặcnhữngngườiquađờisớmkhác[214].
CácượcngườichếtcótrướcInternet.Trịchơinàyđượccholàphổbiến
tronggiớikinhdoanhchứngkhốnởWallStreethàngchụcnămnay.Phim
Cácượcchếtchóc(DeadPool)(1998)làtậpphimgầnđâynhấttrongchuỗi


phimDirtyHarrydoClintEastwoodthủvaichính.Nộidungphimliênquan
đếnmộtvụcácượcngườichếtdẫnđếnnhữngvụgiếtngườibíẩnnhằmvào
nhữngngườinổitiếngcótrongdanhsách.NhưngInternetcùngvớicơnsốt
thịtrườnghồithậpniên1990đãđưatrịcácượcnàylêntầmvócmới[215].
Đánhcượcvàothờiđiểmngườinổitiếngchếtlàmộttrịgiảitrí.Khơngai
sốngbằngtiềnthắngcược.Nhưngchúngtavẫnthấycácượcngườichếtcó
nhữngvấnđềđạođứcgiốngbảohiểmbánhthánhvàbảohiểmtạpvụnếu
khơngtínhđếncâuchuyệnnhưtrongphimDirtyHarrylàngườithamgiacá
cược gian lận, tìm cách giết những người có trong danh sách chết. Đánh
cượcvàotínhmạngcủamộtngườivàkiếmđượctiềnkhingườiđóchếtcógì
saitrái?Có,cócáigìđókhơngổn.Nhưngnếungườicácượckhơnglàmgì
khiếnngườikhácchếtnhanhhơnthìsaophảiphànnàn?LiệuZsaZsaGabor
hayMuhammadAlicóbịảnhhưởnggìkhơngkhinhữngngườihọchưabao
giờgặplạiđánhcượcvàocáichếtcủahọkhơng?Cóthểhọsẽthấybịxúc
phạm khi tên họ đứng đầu danh sách người chết. Nhưng tơi nghĩ tính phơ
trươngcủatrịcácượcchủyếunằmởtháiđộđốivớicáichếtmàtrịchơi
nàykhuyếnkhích.
Tháiđộnàylàmộthỗnhợpđộchạicủatínhphùphiếmvàsựámảnh–
conngườichơiđùavớicáichếttrongkhikhơngtránhđượcnó.Nhữngngười
chơicácượcngườichếtkhơngđơngiảnlàđặtcượcmàhọcịnđangchiasẻ
vớinhaumộtthứvănhóa.Họdànhthờigian,cơngsứcđểnghiêncứutuổi
thọ kỳ vọng của những người họ đang đặt cược. Họ bị ám ảnh một cách
khơngchínhđángvềcáichếtcủanhữngngườinổitiếng.Cáctrangwebcá

cược người chết đầy tin tức về tình trạng bệnh tật của người nổi tiếng lại
càngkhuyếnkhíchthúvuinày.Thậmchíbạncóthểđăngkýdịchvụ“báo
tincóngườinổitiếngchết”đểđượcgửithưđiệntửhoặctinnhắnmỗikhicó
nhânvậtnổitiếngquađời.Thamgiacácượcngườichết“thựcsựsẽthayđổi
cáchbạnxemtruyềnhìnhvàtheodõitintức”–lờiKellyBakst,ngườiquản
lýtrangwebStiffs.com[216].
Cũng như bảo hiểm bánh thánh, cá cược người chết khiến chúng ta lo
ngạivìnóbnbánbệnhtậtconngười.
Nhưngcácượcngườichếtlạikhácbảohiểmbánhthánhởchỗnókhơng
phục vụ mục tiêu tốt đẹp cho xã hội. Nó hồn tồn là một hình thức đánh


bạc,mộtcáchkiếmlợivàgiảitrí.Mặcdùđángghêsợ,nhưngcácượcngười
chếtvẫnkhơngphảivấnđềđạođứctệhạinhấtthờinay.Trongthangbậctội
lỗi thì nó được xếp vào loại nhỏ. Nhưng nó rất thú vị vì trong một số ít
trườnghợp,nóchothấybảohiểmlàmxóimịnđạođứcnhưthếnàotrongkỷ
ngunđịnhhướngthịtrường.
Bảohiểmtínhmạnglnbaohàmhaithứtrongmột:vừalàcơngcụgộp
rủirolạiđểbảođảmantồnchomọingười,vừalàcơngcụcácượctànnhẫn
vàocáichết.Haikhíacạnhnàytồntạicùngnhaunhưngkhơngdễdàng.Nếu
khơngcócácchuẩnmựcđạođứcvàquyđịnhpháplýthìkhíacạnhcácược
sẽlnđedọalấnátmụctiêuxãhộibanđầucủabảohiểmtínhmạng.Khi
mụctiêuxãhộibịmấtđihoặctrởnênmờnhạt,ranhgiớimongmanhgiữa
bảohiểm,đầutưvàcácượcsẽbịxóanhịa.Bảohiểmtínhmạngđãthayđổi,
từmộtcơchếbảođảmantồnchothânnhânmộtngườisangmộtcơngcụ
tài chính, và cuối cùng là công cụ đánh cược vào cái chết. Nó khơng cịn
phụcvụmụcđíchtốtđẹpnàongồiđemlạiniềmvuivàtiềnbạcchongười
thamgiacuộcchơi.Chodùcóvẻtầmthường,đứngngồilề,nhưngcácược
ngườichếtthựcsựlàngườianhemsinhđơiđentốicủabảohiểmtínhmạng
-cơngcụcácượckhơngđemlạiđiềugìtốtđẹpchoxãhội.

Sựxuấthiệncủabảohiểmtạpvụ,bảohiểmbánhthánhvàcácượcngười
chết vào những năm 1980 và 1990 có thể được coi là tập phim về thương
mạihóacuộcsốngvàcáichếtởcuốithếkỷ20.Thậpkỷđầutiêncủathếkỷ
21 cịn chứng kiến xu hướng này tiến xa hơn. Nhưng trước khi kể câu
chuyệnởthờihiệntại,chúngtacầnnhìnlạiqkhứđểnhắcnhởmìnhrằng
bảohiểmtínhmạngđãgâyranhữngbấtổnvềđạođứcnhưthếnàongaytừ
đầu.


LƯỢCSỬĐẠOĐỨCCỦABẢOHIỂMTÍNH
MẠNG

Chúngtathườngnghĩbảohiểmvàcácượcchỉlàhaicáchkhácnhauđể

đốiphóvớirủiro.Bảohiểmlàbiệnphápgiảmthiểurủiro,cịncácượclà
tận dụng rủi ro. Bảo hiểm thể hiện tính thận trọng, cịn cá cược là đầu cơ.
Nhưngranhgiớigiữachúnglndaođộng[217].
Trong lịch sử, sự gần gũi giữa bảo hiểm tính mạng và đánh cược vào
chínhnóđãkhiếnnhiềungườicoibảohiểmtínhmạnglàđángghêsợ.Bảo
hiểmtínhmạngkhơngchỉtạođộnglựcchocácvụgiếtngườimànócịnđưa
ramứcgiáthịtrườngsaichotínhmạngconngười.Trongnhiềuthếkỷ,bảo
hiểmtínhmạngbịcấmởhầuhếtcácnướcchâuÂu.MộtluậtgiaPhápthế
kỷ18đãviết:“Tínhmạngconngườikhơngthểlàđốitượngcủahợpđồng
muabán,vàthậtđánghổthẹnkhicáichếtlạitrởthànhthứcóthểđầucơ”.
Trướcthờiđiểmgiữathếkỷ19,nhiềunướcchâuÂutừngkhơngcócơngty
bảohiểmnhân thọnào. ỞNhật,mãi đếnnăm 1881mớixuất hiệncơng ty
bảohiểmnhân thọđầu tiên.Vìkhơng đượccoi làchínhthống vềđạo đức
nên“ởhầuhếtcácnước,bảohiểmnhânthọkhơnghềpháttriểnchođếntận
giữahoặccuốithếkỷ19”[218].
Nước Anh là ngoại lệ. Bắt đầu là cuối thế kỷ 17, các chủ tàu, nhà mơi

giới,nhàbảolãnhbảohiểmthườngtậphợpởqncàphêLloyd’sởAnh,
mộttrungtâmbảohiểmhànghải.Cóngườiđếnmuabảohiểmđểđượcđảm
bảotàuvàhàngcủamìnhsẽquayvềantồn.Ngườikháclạiđếnđểđánh
cượcvàotínhmạng,vàonhữngsựkiệnmàhọkhơngliênquangìtrừviệchọ
muốncácược.Nhiềungườimua“bảohiểmngược”chonhữngcontàumà
họ khơng sở hữu, hy vọng kiếm được tiền nếu tàu bị chìm ngồi biển cả.
Ngành bảo hiểm trộn lẫn với cá cược, trong đó người bảo lãnh đồng thời
đóngvainhàcái[219].
LuậtphápAnhkhơngcóquyđịnhhạnchếvớicảbảohiểmvàcácược,
haithứítnhiềukhótáchbiệt.Vàothếkỷ18,các“chủhợpđồng”bảohiểm
từngđánhcượcvàokếtquảaitrúngcử,quốchộigiảitánhaykhơng,vịq
tộcAnhnàosẽbịgiết,Napoleonsẽchếthaybịbắt,nữhồngsốngđượcbao


lâutrongnhữngthángtrướcđạilễkỷniệmngàylênngôi.[220]Nhữngchủđề
phổ biến khác trong cá cược, cái được gọi là khía cạnh thể thao của bảo
hiểm,làkếtquảnhữngcuộcbaovâyvàchiếndịchqnsự,“tínhmạngđược
bảohiểmkỹcàng”củaRobertWalpole [221],hayliệuvuaGeorgeIIcócịn
sốngtrởvềsaucuộcchinhphạtkhơng.KhivuaPháplàLouisXIVđổbệnh
vàotháng8/1715,đạisứAnhởPhápcácượcrằngTháiDươngvương(biệt
danhcủavuaLouisXIV)sẽkhơngsốngđượcquatháng9.(Vàvịđạisứđã
thắngcược).“Nhữngngườicủacơngchúngthườnglàchủđềđểđemracá
cược”,tứclàmộtdạngsơkhởicủacácượcngườichếttrênmạngngàynay
[222].
Cómộtvụcácượcbảohiểmtínhmạngđặcbiệttànnhẫnliênquanđến
800 người tị nạn người Đức. Họ đến Anh vào năm 1765 và đã bị bỏ rơi,
khơnglươngthực,khơngchốndungthânởngoạiơLondon.Nhữngkẻđầu
cơvànhàcáiởLloyd’sđãđánhcượcvớinhauvềsốngườisẽchếtsaumột
tuần[223].
Phầnlớnmọingườisẽthấyvụcácượcnàythậtkinhkhủng.Nhưngtheo

quanđiểmcủalậpluậnthịtrườngthìkhơngcógìchothấynóđángphảnđối.
Vì người đánh cược khơng phải chịu trách nhiệm về tình trạng tuyệt vọng
củanhómngườinhậpcưnêncógìsaikhihọcácượcvớinhaubaogiờnhóm
ngườinhậpcưsẽchết?Cảhaiphíathamgiacácượcđềucólợi;nếukhơng
thì như lập luận kinh tế đã chứng minh, họ sẽ không bao giờ tham gia cá
cược.Cólẽnhómngườinhậpcưkhơngbiếtgìvềvụcácược,vàhọcũng
chẳngbịảnhhưởnggìbởikếtquảđánhcá.Ítnhất,đâycũnglàlogickinhtế
củathịtrườngbảohiểmnhânthọtựdo.
Nếu phản đối cá cược người chết thì lý do phải nằm ngồi logic thị
trường,ởtháiđộvơnhânđạomàvụcácượcthểhiện.Vớibảnthânngười
thamgiacácược,sựbàngquantrướccáichếthayđauđớnlàdấuhiệucủa
cái xấu. Với cả xã hội, thái độ ấy cộng với hệ thống khuyến khích nó thể
hiện tính thơ lỗ, mục nát. Như chúng ta đã thấy trong nhiều ví dụ khác về
thươngmạihóa,bảnthânviệccácchuẩnmựcxãhộibịxóimịnhoặcbịlấn
átcóthểkhơngphảilàlýdochínhđángđểphảnđốithịtrường.Nhưngviệc
đánhcượcvàotínhmạngcủangườilạkhơngđemlạiđiềugìtốtđẹpchoxã
hộingồitiềnvàthúvuigiảitrínênchínhđặcđiểmxấucủacácượcđãlàlý


dochínhđángđểkiểmsốtchặtchẽnó.
TìnhtrạngcácượcngườichếtdiễnraphổbiếnởAnhđãlàmxãhộidấy
lênsựphảnđốihànhvixấu.Vàcịnmộtngunnhânnữakhiếnchúngta
phải hạn chế nó. Bảo hiểm nhân thọ ngày càng được coi là một giải pháp
khơnngoandànhchotrụcộtgiađìnhđểbảovệngườithânkhỏicảnhnghèo
túng,nhưnggiátrịđạođứccủanóđãbịxóimịnvìnócóliênquanđếncá
cược. Để bảo hiểm nhân thọ có thể trở thành một ngành kinh doanh chính
đáng,cầnphảitáchnókhỏihoạtđộngđầucơtàichính.
CuốicùngnướcAnhcũnglàmđượcđiềuấyvớiĐạoluậtBảohiểmcó
hiệulựcnăm 1774(cịn đượcgọilà Đạoluật Cácược).Luật cấmcá cược
vàotínhmạngcủangườilạvàhạnchếbảohiểmtínhmạngchỉápdụngcho

những người có “quyền lợi được bảo hiểm” từ người được bảo hiểm tính
mạng.Vìthịtrườngbảohiểmnhânthọtựdođãdẫntới“nhữngtrịcácược
độc hại” nên quốc hội quyết định cấm mọi hình thức bảo hiểm tính mạng,
“trừtrườnghợpngườimuabảohiểmcóquyềnlợiliênquanđếnviệcsống
chết của người được bảo hiểm”. Nói một cách đơn giản, như nhà sử học
GeoffreyClark,“ĐạoluậtCácượcđãđưaragiớihạnnhữngtrườnghợpnào
cóthểcoitínhmạngconngườinhưhànghóa”[224].
ỞMỹ,bảohiểmtínhmạngđượcchấpnhậnmộtcáchchậmchạp.Nóchỉ
đượcpháttriểntừcuốithếkỷ19.Mặcdùtừthếkỷ18,đãcóvàicơngtybảo
hiểm ra đời, nhưng chủ yếu họ chỉ bán bảo hiểm hàng hải. Bảo hiểm tính
mạng“bịphảnđốidữdộivềmặtvănhóa”.NhưVivianaZeilizerviết:“Biến
cáichếttrởthànhhànghóatrênthịtrườnglàhànhvilàmtổnhạiđếnhệgiá
trịđangbảovệsựthiêngliêngcũngnhưtínhqgiá,khơngthểsosánhcủa
tínhmạngconngười”[225].
Đến thập niên 1850, bảo hiểm tính mạng bắt đầu phát triển, nhưng chỉ
nhấnmạnhvàomụcđíchbảovệvàlờđikhíacạnhthươngmại:“Chođến
tậncuốithếkỷ19,ngànhbảohiểmtínhmạngvẫntránhsửdụngcácthuật
ngữ kinh tế, thay vào đó, họ phủ quanh mình các biểu tượng tơn giáo và
quảngcáovềcácgiátrịđạođứcmàbảohiểmmanglạihơnlàlợiíchbằng
tiền.Bảohiểmtínhmạngđượctiếpthịdướihìnhthứcmộtcơngcụthểhiện
tính vị tha, qn mình chứ khơng phải một khoản đầu tư sinh lợi nhuận”
[226].


Cuốicùng,nhàcungcấpdịchvụbảohiểmtínhmạngcũngbớtngầnngại
khi chào bán bảo hiểm như một cơng cụ đầu tư. Khi ngành bảo hiểm tính
mạngpháttriểnlênthìýnghĩa,mụcđíchcủanócũngthayđổi.Từngđược
thậntrọngquảngcáolàmộtcơchếtốtnhằmbảovệnhữngngườivợgóavà
concái,nhưnggiờđâybảohiểmtínhmạngđãtrởthànhcơngcụtiếtkiệmvà
đầu tư, một cách kiếm tiền bình thường. Khái niệm “quyền lợi được bảo

hiểm” đã mở rộng, khơng chỉ cho người thân trong gia đình và người phụ
thuộcmàcịnbaogồmcảđốitáckinhdoanhvànhânsựchủchốttrongcơng
ty.Cáccơngtycóthểmuabảohiểmchobanđiềuhành(chứkhơngphảicho
nhân viên văn thư, tạp vụ). Đến cuối thế kỷ 19, việc thương mại hóa bảo
hiểmnhânthọ“đãlàmgiatănghiệntượngmuabảohiểmthuầntúyvìmục
đíchkinhdoanh”,quyềnlợiđượcbảohiểmđượcápdụngmởrộngchocả
“ngườilạkhơngcóliênquangìđếnngườiđượcbảohiểmngồilợiíchkinh
tế”[227].
Nhưng nỗi lo ngại về đạo đức khi thương mại hóa cái chết vẫn phảng
phất.Zelizerđãchỉramộtdấuhiệuchothấynỗilongạiấy:sựcầnthiếtphải
có các nhân viên đại lý bảo hiểm. Các cơng ty bảo hiểm đã sớm biết rằng
mọingườikhơngtựcảmthấycầnmuabảohiểm.Ngaycảkhixãhộichấp
nhậnbảohiểmtínhmạngthìcũng“khơngthểđưacáichếtvàocácgiaodịch
thươngmạibìnhthườngđược”.Nêncầncónhânviênđạilýbảohiểmđểtìm
kiếmkháchhàng,giúphọvượtquađượcbảntínhngầnngạivàthuyếtphục
họvềtínhưuviệtcủasảnphẩmbảohiểm[228].
Điểmbấtthườngcủagiaodịchthươngmạiliênquanđếncáichếtcịngiải
thíchtạisaonhânviênbánbảohiểmítđượctơntrọng.Khơngđơngiảnvì
cơngviệccủahọgắnvớicáichết.Bácsỹ,thầytucũngvậy,nhưnghọkhơng
bịsuyđồiđạođức.Nhânviênđạilýbảohiểmtrởthànhngườixấuvìanhta
“báncáichết,kiếmsốngtrênbikịchtồitệnhấtcủangườikhác”.Nghềbán
bảohiểmvẫnbịmangtiếngxấuđếntậnthếkỷ20.Mặcdùrấtnỗlựcchun
nghiệphóacơngviệc,nhưngcácđạilýbảohiểmvẫnkhơnglàmchoxãhội
mấtđiấntượngxấurằnghọcoi“cáichếtlàđốitượngmuabán”[229].
Quyđịnhvềquyềnlợiđượcbảohiểmkhiếnbảohiểmnhânthọchỉđược
ápdụngchonhữngngườicóquyềnlợigắnbóvớitínhmạngngườiđượcbảo
hiểmtừtrước,cóthểlàngườithânhoặclợiíchtàichính.Nhưvậymớitách


biệtđượcbảohiểmrakhỏicácược–khơngaiđượcphépcácượcvàotính

mạng người lạ đơn thuần chỉ để kiếm tiền nữa. Nhưng sự tách biệt này
không rõ ràng như ta tưởng. Ngun nhân: các thẩm phán đã phán quyết
rằngkhibạncóhợpđồngbảohiểmtínhmạng(vớicơsởlàquyềnlợiđược
bảohiểm),bạncóthểlàmbấtcứđiềugìbạnmuốnvớihợpđồng,kểcảbán
chongườikhác.Quanđiểm“chuyểnnhượng”này–nhưngườitathườnggọi
–cónghĩalàhợpđồngbảohiểmnhânthọlàmộttàisảngiốngnhưcáctài
sảnkhác[230].
Năm 1911, Tịa án Tối cao Mỹ xác nhận quyền bán, hay thường gọi là
“chuyển nhượng” hợp đồng bảo hiểm tính mạng. Trong biên bản tại tịa,
Thẩm phán Oliver Wendell Holmes, Jr. có nhận thấy vấn đề là ở chỗ: cho
phépmọingườiđượcbánhợpđồngbảohiểmtínhmạngcủamìnhchobên
thứbasẽviphạmquyđịnhvềquyềnlợiđượcbảohiểm.Nhàđầucơsẽcócơ
hội tái tham gia thị trường: “Nếu hợp đồng bảo hiểm tính mạng của một
ngườikhơngđemlạichongườiđượcbảohiểmhưởngquyềnlợigìthìhợp
đồngđóthuầntúylàcơngcụcácược,khiếnngườiđượcbảohiểmgặpbất
lợitồitệkhichết”[231].
Đâychínhlàvấnđềbảohiểmbánhthánhgặpphảivàithậpniêntrước.
Hãy nhớ lại hợp đồng bảo hiểm của Kendall Morrison – bệnh nhân AIDS
ngườiNewYork–đượcbánchobênthứba.Vớinhàđầutư,hợpđồngthuần
túylàcơngcụcácượcMorrisonsẽsốngbaolâu.KhiMorrisonkhơngqua
đờiđúngnhưdựkiến,nhàđầutưnhậnthấymìnhđãrơivàotìnhhuống“gặp
bấtlợitồitệkhi[ngườiđượcbảohiểm]chết”.Nhữngcúđiệnthoạigọiđến,
nhữngláthưhỏihanđượcchuyểnphátnhanhchínhlàvìlýdoấy.
Holmes thừa nhận rằng bắt buộc [người thụ hưởng] phải có quyền lợi
đượcbảohiểmhồntồnlàđểtránhbiếnbảohiểmtínhmạngthànhcácược
vàongườichết,“mộttrịcácượcđộchại”.Nhưngtheoơng,lýdonàychưa
đủđểngănchặnsựhìnhthànhthịtrườngthứcấptronglĩnhvựcbảohiểm
tínhmạngvớisựthamgiacủacácnhàđầucơ.Vàơngkếtluận:“Ngàynay,
bảohiểmtínhmạngđãtrởthànhmộttrongnhữnghìnhthứcđầutưvàtựbắt
buộctiếtkiệmphổbiếnnhất.“Dođó,trongchừngmựcantồnđượcphép,

cũngnênchorằnghợpđồngbảohiểmcónhữngđặcđiểmcủamộttàisản
thơngthường”[232].


Mộtthếkỷsau,tìnhthếmàHolmesgặpphảicịnkhóxửhơn.Ranhgiới
giữabảohiểm,đầutưvàđánhbạcđãbiếnmất.Bảohiểmtạpvụ,bảohiểm
bánhthánhvàcácượcngườichếtxuấthiệnđầunhữngnăm1990mớichỉlà
khởiđầu.Ngàynay,thịtrườngsốngvàchếtđãđiqxamụctiêuxãhộivà
nhữngchuẩnmựcđạođứctừngchiphốinó.


THỊTRƯỜNGHỢPĐỒNGKHỦNGBỐTƯƠNG
LAI

Giảsửcómộtvụcácượckhơngchỉnhằmmụcđíchgiảitrí.Hãytưởng

tượngcómộttrangwebchophépbạnđánhcượckhơngphảivàotínhmạng
củamộtngơisaođiệnảnhmàvàoviệcliệumộtngunthủquốcgiasẽbị
ámsáthaylậtđổ,hoặcvụkhủngbốtiếptheosẽxảyraởđâu.Vàgiảsửvụ
kếtquảcủavụđánhcượcnàysẽlàthơngtinqgiá,giúpchínhphủbảovệ
anninhquốcgia.Năm2003,mộtcơquanthuộcBộQuốcphịngMỹđãđề
xuất xây dựng website cá cược chuyện này. Lầu Năm góc gọi nó là Thị
trườngphântíchchínhsách;cịncácphươngtiệnthơngtinđạichúngthìđặt
tênlà“thịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglai”[233].
TrangweblàsảnphẩmcủaDARPA(CụcDựánnghiêncứuquốcphịng
tiêntiến),làcơquanchịutráchnhiệmpháttriểncáccơngnghệmới,phụcvụ
chiếntranhvàthuthậpthơngtintìnhbáo.Ýtưởngcủahọlàđểcácnhàđầu
tưmuabánhợpđồngvềcáckịchbảnkhácnhaucóthểdiễnratrongtương
lai,banđầuchỉliênquanđếnvùngTrungĐơng.Cáckịchbảnmẫubanđầu
baogồm:LiệunhàlãnhđạoPalestineYasserArafatcóbịámsátkhơng?

Liệu vua Abdullah II của Jordan có bị lật đổ khơng? Liệu Israel có trở
thànhmụctiêukhủngbốbằngvũkhíhóahọckhơng?Mộttìnhhuốngkhác
khơngliênquanđếnTrungĐơng:LiệuBắcTriềuTiêncótấncơngbằngvũ
khíhạtnhânkhơng?[234]
Vìnhữngngườithamgiathịtrườngphảitrảgiáchodựbáobằngtiềncủa
chínhmìnhnênnhữngngườisẵnlịngđặtcượccaohẳnlàngườicóthơngtin
chínhxácnhất.Nếuthịtrườnghợpđồngtươnglaigiúptađốnđượcchính
xác giá những thứ như dầu mỏ, cổ phiếu, đậu tương thì tại sao khơng sử
dụngnănglựccủanóđểdựbáovụkhủngbốtiếptheo?
TinvềtrangwebcácượcđãlàmdấylênsựbấtbìnhởQuốchội.Cảhai
đảngDânchủvàCộnghịađềulênánnó,vàBộQuốcphịngnhanhchóng
hủybỏdựán.Cơnbãophảnđốinổilênmộtphầnvìhọkhơngtinnósẽhoạt
độnghiệuquả,nhưngchủyếulàvìhọlongạivềvấnđềđạođứckhichính
phủlạiđỡđầuvụcácượcvềthảmhọatrongtươnglai.Làmsaochínhphủ


Mỹ có thể mời gọi mọi người cá cược và kiếm tiền trên khủng bố và chết
chócđượccơchứ?[235]
“Bạn có thể tưởng tượng nếu một nước khác cũng thiết lập cơ chế cá
cượcđểmọingườithamgia...vàđánhcượcmộtchínhtrịgiacủaMỹsẽbị
ámsátthìsao?”,ThượngnghịsỹByronDorgon(đảngDânchủ,bangNorth
Dakota) đặt câu hỏi. Thượng nghị sỹ Ron Wyden (đảng Dân chủ, bang
Oregon)cũngnhấttrívớiDorgan,ucầurútlạikếhoạch,cholànó“khơng
phùhợp”.Ơngnói:“Ýtưởngxâydựngmộtsàncácượcnhữngvụviệcđáng
sợ,nhữngvụtấncơngthuộcsởhữuliênbangthậtkỳqi,vơlý”.Thủlĩnh
pheđasốởThượngviệnTomDaschle(đảngDânchủ,bangSouthDakota)
chorằngchươngtrìnhnàylà“vơtráchnhiệmvàtànnhẫn”,vàơngnóithêm:
“Tơikhơngthểtinrằngcóaiđólạinghiêmtúcđềxuấtviệcchúngtasẽmua
bán người chết”. Thượng nghị sỹ Barbara Boxer (đảng Dân chủ, bang
Califoria)thìphátbiểu:“Cócáigìđóthậtbệnhhoạntrongýtưởngấy”[236].

LầuNămgóckhơngtrảlờitrướcnhữnglậpluậnphảnđốivềđạođứcmà
họđưaratunbốvềnhữngnguntắccơbảncủadựán.Họchorằnggiao
dịchhợpđồngtươnglairấtcóíchkhơngchỉtrongdựbáogiácảhànghóa
mà cịn trong cả dự báo kết quả bầu cử hay doanh thu bán vé của các bộ
phim Hollywood: “Nghiên cứu đã chỉ ra rằng giữa hàng loạt thơng tin tản
máthaythậmchíbịchegiấu,thịtrườngvẫnbiếtchọnlọcthơngtinmộtcách
cựckỳhiệuquảvàđúngthờiđiểm.Thịtrườnghợpđồngtươnglaiđãchứng
minhnórấtgiỏidựbáonhữngthứnhưkếtquảbầucử,vànóthườngdựđốn
đúnghơncảcácchungia”[237].
Nhiều học giả cũng nghĩ như vậy, chủ yếu là các nhà kinh tế học. Một
họcgiảtừngviết:thật“đángbuồnkhithấychiếndịchquanhệcôngchúng
kém cỏi đã phá hỏng một công cụ quan trọng tiềm năng trong phân tích
thơngtintìnhbáo”.Cơnbãophảnđốiđãkhiếnmọingườikhơngthểđánh
giá đúng mức những ưu điểm của nó. Hai nhà kinh tế học thuộc Đại học
StanfordviếttrênbáoWashingtonPost: “Thị trường tài chính cũng là một
cơchếchọnlọcthơngtintàibađếnkhótin,vànóthườngdựbáochínhxác
hơnsovớicácphươngpháptruyềnthống”.HọviệndẫnđếnThịtrườngđiện
tửIowa,mộtthịtrườnghợpđồngtươnglaitrênmạng,từngdựbáokếtquả
củanhữngcuộcbầucửtổngthốngcịnđúnghơncảnhữngcuộctrưngcầu.


Một ví dụ khác là thị trường hợp đồng tương lai đối với nước cam. “Thị
trường hợp đồng tương lai nước cam cơ đặc dự báo thời tiết Florida cịn
chínhxáchơncảCơquanKhítượngquốcgia”[238].
Mộtưuđiểmcủathịtrườngdựbáosovớiphươngpháptìnhbáotruyền
thốnglàthơngtinnóthuđượckhơngbịsựquanliêuvàáplựcchínhtrịbóp
méo. Các chun gia cấp trung có thơng tin trong tay sẽ đi thẳng đến thị
trườngvàđặttiềnvàokếtcụcmàhọtintưởng.Nhờvậy,thịtrườngsẽđem
lạinhữngthơngtinmàtheotruyềnthốngsẽbịcácchungiacấpcaoche
giấu,khơngbaogiờđượclộragiữathanhthiênbạchnhật.Chúngtahãynhớ

lạitrướccuộcchiếntranhIraq,áplựcđãkhiếnCIAphảiđiđếnkếtluậnrằng
SaddamHusseinsởhữuvũkhíhủydiệthàngloạt.Mộttrangwebcácược
độclậpchothấymọingườinghingờđiềunàyhơnGiámđốcCIAGeorge
Tenet,ngườitừngtunbốchứngminhsựtồntạicủavũkhíhủydiệthàng
loạtởIraqlà“chuyệnđơngiản”[239].
Nhưng sự hình thành trang web hợp đồng khủng bố tương lai cho thấy
mộtnhậnđịnhlớnhơnvềsứcmạnhcủathịtrường.Trongbốicảnhtưtưởng
ủng hộ vai trò của thị trường đang lên cao, những người bảo vệ dự án thị
trườnghợpđồngkhủngbốtươnglaiđãđưaralậpluậnmớivềniềmtinvào
thịtrường,vàođúngkỷnguncủangànhtàichính:Thịtrườngkhơngchỉlà
cơchếsảnxuất,phânbổhànghóahiệuquảnhất,nócịnlàcơngcụtốtnhất
trongviệctổnghợpthơngtinvàdựbáotươnglai.Ưuđiểmcủathịtrường
tươnglaimàDARPAphácthảoralànósẽ“kêugọi,kíchthích,đánhthức
một cộng đồng tình báo khó tính góp phần vào năng lực dự báo của thị
trườngtựdo”.Nósẽchochúngtacơhộithấy“cáimàcáchọcgiảtheolý
thuyếtquyếtđịnhđãbiếthàngchụcnămnay:Cóthểđoxácsuấtmộtsựkiện
xảyrathơngquasốtiềncácượcmàmọingườisẵnlịngđặtvàosựkiệnấy”
[240].
Ýtưởngchorằngthịtrườngtựdokhơngchỉhiệuquảmàcịnsángsuốt
đãkhiếnmọingườiphảichúý.Khơngphảimọinhàkinhtếhọcđềunhấttrí
như vậy. Một số người cho rằng thị trường hợp đồng tương lai có thể dự
đốntốtgiálúamì,nhưngsẽkhómàđốnđượcnhữngsựkiệnítkhixảyra,
ví dụ như một vụ tấn cơng khủng bố. Một số người khác thì duy trì quan
điểmvớiviệcthuthậpthơngtintìnhbáo,thịtrườngcủacácchungiasẽ


hoạt động hiệu quả hơn là thị trường dành cho mọi thành phần xã hội. Kế
hoạch của DARPA còn bị chất vấn về những vấn đề cụ thể hơn: Liệu thị
trườngcómởcửachocảgiớikhủngbố,nhữngngườicóthểthựchiện“giao
dịchnộigián”đểkiếmlợinhuậntừmộtvụtấncơng,hoặccheđậykếhoạch

củamìnhbằngcáchbán“non”mộthợpđồngkhủngbốtươnglai?Vàliệu
mọingườicóthựcsựđánhcượcvàokhảnăngvuaJordansẽbịámsátkhơng
nếuhọbiếtchínhphủsẽsửdụngthơngtintrênthịtrườngđểngănchặnvụ
ámsátvàlàmmấtcơhộithắngcượccủahọ?[241]
Bỏquatínhkhảthi,vậynhữnglậpluậnphảnđốivềmặtđạođức–thật
đángsợkhicómộtchươngtrìnhcácượcvàocáichếtvàthảmhọadochính
phủđỡđầu–thìsao?Giảsửcóthểkhắcphụcđượcnhữngkhókhănkhiáp
dụngnótrongthựctế,vàcóthểthiếtkếmộtthịtrườnghợpđồngkhủngbố
tương lai sao cho nó làm việc hiệu quả hơn các cơ quan tình báo truyền
thốngtrongviệcdựbáocácvụámsáthoặctấncơngkhủngbố.Khiđó,sựvơ
đạođứckhiđánhcượcvàkiếmtiềndựatrêncáichếtvàthảmhọacóphảilý
dothíchhợpđểphảnđốithịtrườngdựbáokhơng?
Nếuchínhphủđịnhđỡđầuchomộtsàncácượcxemnhânvậtnổitiếng
nàosẽchếtthìcâutrảlờisẽrấtrõràng:vìsàncácượcnàykhơngcólợigì
choxãhộinênchẳngcólờinàocóthểbiệnminhchoviệckhuyếnkhíchthái
độbàngquantànnhẫn,hoặctệhơn,thúvuiđángsợkhigiảitrítrêncáichết
vàvậnxuicủangườikhác.Đểchocánhântổchứccácượcngườichếtđãlà
tệhạirồi.Cácượcngườichếtbừabãilàhànhđộnglàmmấtdầnđilịngcảm
thơng và thái độ đúng mực; và chính phủ nên ngăn chặn chứ khơng phải
khuyếnkhíchnó.
Thịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglaitrởnênphứctạpvềmặtđạođức
vìkhơngnhưcácượcngườichết,nócómụcđíchtốt.Nếuhoạtđộnghiệu
quả,nósẽmanglạinhữngthơngtintìnhbáogiátrị.Khiđó,nósẽtươngtự
nhưhợpđồngbánhthánh.Tìnhthếkhóxửvềđạođứccảhaigặpphảicũng
giốngnhau:Liệuchúngtacónênthúcđẩykếtcụcđángmongmuốn–vídụ:
cungcấpnguồntàichínhchongườisắpchếtđểthuốcmenchạychữa,ngăn
chặnmộtvụtấncơngkhủngbố–vớicáigiávềmặtđạođứclàkhiếnchocác
nhàđầutưcócơhộikiếmtiềntrêncáichết,vậnxuicủangườikhác?Mộtsố
ngườisẽnói:“Cóchứ,dĩnhiên”.Cịnđâylàcâutrảlờicủamộtnhàkinhtế

học,ngườithamgiađưaraýtưởngchodựáncủaDARPA:“Conngườidối
trá,lừalọc,trộmcắp,giếtchócdướidanhnghĩatìnhbáo.Sovớinhữngthứ
kiểunhưvậythìđềxuấtcủachúngtơilàqhiềnlành.Đơngiảnlàchúng
tơisẽlấytiềncủamộtsốngườivàđưachomộtsốngườikhác,tùyaitrong
sốhọđúng”[242].
Nhưngcâutrảlờinàydễdãiq.Nóđãlờđichuyệnthịtrườnglấnátcác
chuẩn mực. Khi các thượng nghị sỹ, các cây bút xã luận lên án thị trường
hợp đồng thị trường khủng bố tương lai là “tàn nhẫn”, “đáng ghê sợ”, “lố
bịch”,họmuốnnhắcđếntínhvơđạođứckhiđểchoconngườimuaquyền
lợitrêncáichếtcủamộtngườirồihyvọngngườitachếtsớmđểkiếmđược
tiền.Mặcdùnóđãtồntạiởmộtsốnơitrongxãhộihiệnnay,nhưngđểcho
chínhphủđỡđầumộtcơchế,chophépnódiễnrabìnhthườngthìlạilàhành
độnggâyxóimịnđạođức.
Cólẽtrongnhữngtìnhhuốngngặtnghèothìđángphảitrảgiáđạođức.
Lậpluậnphảnđốiliênquanđếnthamnhũngkhơngphảilúcnàocũngvững
chắc.Nhưngchúnghướngchúngtaphảilưuýđếnyếutốđạođứcmànhững
ngườiủnghộthịtrườngthườngbỏqn.Nếuchúngtabịthuyếtphụcrằng
thịtrườnghợpđồngkhủngbốtươnglailàcáchduynhấthoặccáchtốtnhất
đểbảovệđấtnướctrướcnhữngvụtấncơngkhủngbốthìchúngtahẳnsẽ
quyếtđịnhchungsốngvớitìnhhuốngnhạycảmvềđạođứcmàthịtrường
manglại.Nhưngnhưvậylànhượngbộvớimaquỷ,vàquantrọnglàphải
sốngđượcsaukhitrảiquacái“đángghêsợ”.
Khithịtrườngcáichếttrởnênquenthuộcthìđểgiữđượctháiđộđúng
mựcvềđạođứclàkhơngdễ.Quantrọnglàphảighinhớkhinàobảohiểm
tínhmạngtrởthànhmộtcơngcụđầucơ,giốngnhưhồithếkỷ18.
Ngàynay,đánhcượcvàotínhmạngcủangườilạkhơngcịnlàmộtcuộc
chơiđơnlẻmàđãlàmộtngànhkinhdoanhlớn.

TÍNHMẠNGNGƯỜILẠ

ThuốckéodàicuộcsốngchobệnhnhânAIDSlàmaymắncủangànhy

tế,nhưnglạilàlờinguyềnđốivớingànhbảohiểmbánhthánh.Nhàđầutư
nhậnthấyhọbịmắckẹttrongtìnhtrạngphảinộpphíchonhữnghợpđồng
bảohiểmkhơngkếtthúcđúngthờihạnhọmongmuốn.Nếungànhbảohiểm
bánhthánhmuốntiếptụctồntạithìcácnhàmơigiớiphảitìmrabệnhchắc
chắngâytửvonghơnđểđầutư.Saukhitìmhiểucácbệnhnhânungthưvà
mộtsốbệnhgiaiđoạncuốikhác,họđiđếnmộtýtưởngbạodạnhơn:Tạisao
lạichỉgiớihạnđầutưvàotínhmạngnhữngngườibịbệnh?Tạosaokhơng
mua hợp đồng bảo hiểm của những người cao tuổi khỏe mạnh nhưng sẵn
lòngbánhợpđồngđểlấytiền?
Alan Buerger là nhân vật tiên phong trong ngành kinh doanh mới. Vào
đầuthậpniên1990,ơngchunbánbảohiểmtạpvụchocácdoanhnghiệp.
KhiQuốchộixóabỏchínhsáchưuđãithuếchobảohiểmtạpvụ,Buerger
xemxétchuyểnsangkinhdoanhbảohiểmbánhthánh.Nhưngrồiơngnhận
thấy những người cao tuổi khỏe mạnh, giàu có mới là thị trường lớn hơn,
hứa hẹn hơn. “Tôi cảm thấy như bị sét đánh vậy”, Bueger kể với tờ Wall
StreetJournal[243].
Năm2000,ơngbắtđầumualạihợpđồngbảohiểmtínhmạngcủanhững
ngườitừ65tuổitrởlênvàbánchogiớiđầutư.Hoạtđộngkinhdoanhcủa
ơng giống bảo hiểm bánh thánh, trừ chỗ tuổi thọ kỳ vọng của người được
bảohiểmcàngcaothìgiátrịhợpđồngcànglớn,thườngphải1triệudollar
trởlên.Nhàđầutưmualạihợpđồngbảohiểmcủanhữngngườikhơngcần
nónữa,đóngphívànhậntrợcấptửvongkhingườiđượcbảohiểmquađời.
Đểtránhtiếngxấuvốnđãgắnvớibảohiểmbánhthánh,họtựgọicơngviệc
củamìnhlà“muađứthợpđồngbảohiểmtínhmạng”.CơngtycủaBuerger–
Coventry First – là một trong những công ty thành công nhất trong ngành
[244].

Ngànhmuađứthợpđồngbảohiểmtínhmạngtựchorằnghọlà“mộtthị
trường tự do trong lĩnh vực bảo hiểm nhân thọ”. Trước kia, những người
khơngmuốnhoặckhơngcầnđếnhợpđồngbảohiểmtínhmạngnữakhơng