MỘT GIÁ TRỊ VĂN HOÁ VẬT THỂ HOẶC MỘT GIÁ TRỊ PHI VẬT THỂ Ở VÙNG NÔNG THÔN

Tieuluanmoi
Tieuluanmoi
BỘ NỘI VỤ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC NỘI VỤ HÀ NỘI

ĐỀ TÀI:
MỘT GIÁ TRỊ VĂN HOÁ VẬT THỂ HOẶC MỘT GIÁ TRỊ PHI VẬT THỂ
Ở VÙNG NÔNG THÔN

Họ và tên: Lê Phương Trang
Mã sinh viên: 2105VTTA051
Lớp: 2105VTTA
Học phần: Văn hoá nông thôn và đô thị

1


Tieuluanmoi
Hà Nội – 2022

Cùng với thú tìm đến những làng nghề truyền thống hay trải mình với cánh
đồng hoa, khơng ít người sống ở Hà Nội cịn tìm về những nơi chùa tháp, miếu mạo
để hồ mình vào các lễ hội truyền thống của dân tộc.
Hội Gióng (lễ hội đền Gióng) là một lễ hội truyền thống được tổ chức hàng
năm ở nhiều nơi trên vùng đất Hà Nội để tưởng niệm và ca ngợi chiến công của
người anh hùng truyền thuyết Thánh Gióng, một trong tứ bất tử của tín ngưỡng dân
gian Việt Nam.
Có 2 hội Gióng tiêu biểu ở Hà Nội là hội Gióng Sóc Sơn ở đền Sóc (đền
Gióng) xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn và hội Gióng Phù Đổng ở đền Phù Đổng, xã
Phù Đổng, huyện Gia Lâm đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật
thể của nhân loại.

Hội Gióng ở đền Phù Đổng và đền Sóc gắn với truyền thuyết Thánh Gióng –
là một cậu bé kỳ lạ ở làng Phù Đổng: tuy khôi ngô, tuấn tú nhưng lên 3 tuổi mà vẫn
chưa biết nói, biết cười. Suốt ngày cậu chỉ nằm trong thúng treo trên gióng tre, vì
thế được đặt tên là Gióng. Vậy mà khi nghe thấy lời kêu gọi của nhà Vua tìm người
tài giỏi đánh giặc ngoại xâm, Gióng bỗng lớn nhanh như thổi, rồi xung phong ra
trận cứu nước, cứu dân. Sau khi dẹp tan quân giặc, ngài về núi Sóc rồi cưỡi ngựa
bay lên trời.
Đức Thánh Gióng – một trong tứ bất tử của Việt Nam, là biểu tượng chống
giặc ngoại xâm của dân tộc Việt Nam. Thánh Gióng là sự khái quát hóa, hình tượng
hóa và lý tưởng hóa tồn bộ q trình sinh ra, lớn lên, chiến đấu, chiến thắng của
đội quân chống xâm lược đầu tiên của Việt Nam trong thời kỳ Văn Lang. Trong sức

2


Tieuluanmoi
mạnh của con người có cả sức mạnh thể lực, của cánh tay và sức mạnh của tinh
thần, ý chí phi thường.

Ngọn núi Thánh Gióng ngồi nghỉ, vắt áo để rồi bay lên trời, nay thuộc xã Phù
Linh, huyện Sóc Sơn ngoại thành Hà Nội, cách trung tâm thành phố Hà Nội 40km
về phía Bắc. Đây là điểm chót cuộc hành trình nơi trần thế – nơi Thánh Gióng
ngắm nhìn đất nước lần cuối, để lại áo và phi ngựa lên trời. Áo Gióng vắt lên cây
gỗ trầm, sau biến thành “cây cởi áo”. Ông Vu Điền bỏ việc cày ruộng để chạy theo
Thánh Gióng nhưng khơng kịp bèn hạ cây xuống tạc tượng. Lời ca giao duyên xưa
còn có câu:
Sóc Sơn là ngọn núi nào
Có ơng Thánh Gióng bay vào trời xanh.
Người núi Sóc Sơn nhớ ơn Thánh, ở hội ba ngày từ mồng 6 đến mồng 8
tháng Giêng âm lịch. Du khách đến với hội Gióng Sóc Sơn thường nghe câu ca dao

xưa:
Tháng Giêng giỗ Thánh Sóc Sơn
Tháng Ba giỗ tổ Hùng Vương nhớ về.
Lễ hội phản ánh các truyền thuyết về người anh hùng từ nơi sinh ra và lớn
lên, lập chiến công, con đường thực thi số mệnh công dân, đạo làm con và cuối
cùng, sau khi hồn thành nhiệm vụ cao cả của mình thì đã bay về trời (hay trở về
với lịng tưởng niệm của nhân dân). Lễ hội Gióng là vị thần được thờ với tư cách là
một trong “Tứ bất tử” của Việt Nam, là một vị chính thần (phúc thần) có uy tín và
sức mạnh (vơ hình) quy tụ được nhân dân toàn quốc về một mối bảo vệ đất nước.

3


Tieuluanmoi
Mặc dù có các nghi thức gắn với truyền thuyết Thánh gióng nhưng các nhà
nghiên cứu cho rằng: "Hội Gióng Sóc Sơn vẫn mang rõ tính chất hội cầu mùa theo
tín ngưỡng dân gian phổ biến ở hầu hết hội xuân vùng đồng bằng và trung du Bắc
Bộ".
Quần thể khu di tích đền Sóc, thuộc thơn Vệ Linh, xã Phù Linh, huyện Sóc
Sơn, Hà Nội. bao gồm 6 cơng trình: đền Hạ (tức đền Trình), chùa Đại Bi, đền Mẫu,
đền Thượng (tức đền Sóc), tượng đài Thánh Gióng và nhà bia. Trong đó, đền
Thượng là nơi thờ Thánh Gióng và tổ chức lễ hội với đầy đủ các nghi lễ truyền
thống như: lễ mộc dục; lễ rước; lễ dâng hương; lễ hóa voi và ngựa… 

Cổng vào quần thể khu di tích đền Sóc

4


Tieuluanmoi

Đền Thượng – nơi thờ Thánh Gióng

Tượng Phù Đổng Thiên Vương (giữa) tại đền Thượng
5


Tieuluanmoi

Những hình nơm ngựa sắt được người dân cung tiến trong những dịp lễ lạt
Hội Gióng đền Sóc Sơn là một lễ hội lớn hàng năm với sự tham gia của
nhiều làng lân cận trong vùng và được người dân chuẩn bị chu đáo từ rất sớm.
Ngay từ khoảng 2-3 tuần trước ngày khai hội, những thôn tham gia lễ hội đã bắt
đầu rục rịch các công việc chuẩn bị. Theo như nội dung được ghi trên mặt bia số 6
của bia 8 mặt thì sự phân cơng rước các lễ vật trong lễ hội của các làng được phân
bổ theo thứ tự: Thôn Vệ Linh (xã Phù Linh) - rước giị hoa tre; Thơn Dược Thượng
(xã Tiên Dược) - rước voi; Thôn Đan Tảo (xã Tân Minh) - rước trầu cau; Thơn Đức
Hậu (xã Đức Hồ) - rước ngà voi; Thôn Yên Sào (xã Xuân Giang) - rước cỏ voi;
Thôn Yên Tàng (xã Bắc Phú) - rước tướng. Ngày nay trong lễ hội đền Sóc cịn có
thêm biểu tượng rước ngựa Gióng của thơn Phù Mã (xã Phù Linh) và rước cầu húc
của thôn Xuân Dục (xã Tân Minh).

6


Tieuluanmoi

Bia đá tám mặt ghi lại truyền thuyết Thánh Gióng và sự phân cơng rước lễ cho các
làng trong vùng vào mỗi dịp lễ hội

7


Tieuluanmoi

Tảng đá có hình giống bàn chân người ở phía trước nơi dựng bia tám mặt
Trong các biểu tượng được rước ở lễ hội thì làm cơng phu và mất nhiều thời
gian nhất là voi và giò hoa tre. Việc làm voi được bắt đầu từ ngày mồng tháng chạp,
sau khi làm lễ thỉnh Thánh tại đình làng, các cụ thôn Dược Thượng tiến hành công
việc pha tre, đan khung hình con voi cao 3-4 mét. Khi khung tre dựng xong thìdán
giấy, qt sơn và trang trí voi sao cho sống động. Chiều mồng 5 Tết, cả làng tập
trung tại đình làng xem tổng duyệt và tham gia tế lễ, đến sáng hơm sau vào ngày
chính hội sẽ rước voi về đền Thượng làm lễ tế.

8


Tieuluanmoi

Lễ rước voi của thôn Dược Thượng trong ngày hội.
Thơn Vệ Linh được giao trọng trách làm giị hoa tre. Giò hoa tre được kết từ
hàng trăm “hoa tre” bằng cách cắm vào thân một cây chuối cao làm trụ (“Hoa tre”
là một vật mang tính biểu trưng, tượng trưng cho cây tre, gậy tre của Thánh Gióng
đánh giặc khi xưa). Những cây tre làm giò hoa tre đều được lựa chọn kỹ lưỡng. Sau
lễ tế tại đình làng, vào sáng mồng 5 dân làng bắt đầu vót hoa tre. Mọi người “pha”
tre thành từng đoạn 50 - 60 cm, vót hoa và nhuộm màu hoacho đẹprồi đem phơi.
Tiếp đó việc kết giị hoa tre được làm ở đình làng và được hoàn thành vào chiều tối
mồng 5.
 

9


Tieuluanmoi

Lễ rước giị hoa tre của nhân dân thơn Vệ Linh
Song song với sự chuẩn bị của Dược Thượng và Vệ Linh thì các thơn khác
trong vùng được phân cơng cúng tiến lễ vật cũng đều chuẩn bị phẩm vật từ giữa
tháng chạp, rồi làm lễ tại đình làng mình vào ngày mồng 5 Tết.
Đêm mồng 5 Tết, nghi lễ mộc dục (tắm tượng) được tiến hành ở đền
Thượng. Tảng sáng ngày mồng 6, sau 3 hồi trống nổi lên từ đền Thượng thì lễ hội
Gióng chính thức bắt đầu. Nhân dân 8 thôn làng thuộc 6 xã nằm quanh Khu di tích
đền Sóc là Tân Minh, Tiên Dược, Phù Linh, Đức Hòa, Xuân Giang và Bắc Phú
dâng các lễ vật đã được chuẩn bị chu đáo lên Đức Thánh, cầu mong ngài phù hộ
cho dân làng có một cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
Mở đầu lễ hội, cây giò hoa tre được rước vào đền Thượng và thực hiện nghi
lễ tiến. Chủ tế thôn Vệ Linh làm lễ và đọc bài tấu. Sau khi làm lễ xong, giò hoa tre
được rước xuống đền Trình, tại đây diễn ra trị cướp lộc với mong muốn được
nhiều may mắn trong năm cho mỗi người dự lễ. Mọi năm, khơng ít người… sứt đầu
10


Tieuluanmoi
mẻ trán khi màn cướp diễn ra theo đúng nghĩa đen: mạnh ai nấy xông vào giành
giật, cướp kỳ được lộc thánh, dù phải dùng đến cả gậy, ống…!

“Cướp hoa tre” lấy lộc trong lễ hội Gióng tại đền Sóc với mong muốn đem lại may
mắn đầu xuân
Theo sau đồn rước của thơn Vệ Linh, các đồn rước của các thôn khác cũng
tuần tự tiến vào dâng lễ theo sự phân công.

11


Tieuluanmoi

Lễ rước ngựa Gióng của nhân dân thơn Phù Mã (Phù Linh)

Lễ dâng trầu cau của thôn Đan Tảo

12


Tieuluanmoi

Lễ rước ngà voi của xã Đức Hòa

Lễ rước cỏ voi của thôn Yên Sào

13


Tieuluanmoi

Đội rước kiệu tướng trẻ của thôn Yên Tàng

Kiệu tướng làm lễ tế Đức Thánh Gióng tại sân rồng, đền Thượng.
Sang ngày mùng 7 chính hội (ngày thánh hố theo truyền thuyết). Một trong
những tục độc đáo của lễ hội đền Sóc là tục chém tướng của thơn n Tàng, gồm
14

Tieuluanmoi
có phần rước đồng thời diễn tả lại việc Thánh Gióng chém 3 tên tướng giặc Ân cuối
cùng ở chân núi Vệ Linh trước khi bay về trời. Cùng với các nghi lễ cúng tế, ở khu
vực bên ngoài cịn diễn ra các trị chơi dân gian rất sơi nổi.
Đến chiều ngày mùng 8, ngày cuối của lễ hội là lễ hóa các mơ hình voi và
ngựa giấy với kích thước lớn được tiến hành để kết thúc lễ hội (voi chiến và ngựa
sắt là hai linh vật gắn liền với truyền thuyết Thánh Gióng chống giặc Ân, bảo vệ
non sông bờ cõi). Du khách thập phương đến tham gia lễ hội ai ai cũng đều mong
được chung tay khiêng voi, khiêng ngựa ra bờ sơng để hóa, bởi theo tín ngưỡng, bất
cứ ai được chạm tay vào đồ tế Đức Thánh đều sẽ gặp may mắn trong cuộc sống.

Hóa voi, ngựa trong ngày cuối lễ hội đền Sóc
Sau những nghi lễ đặc sắc này, dân chúng thưởng thức các trò vui chơi như
đánh cờ hoặc ca hát (hát chầu văn, ca trù) và mặc sức thưởng ngoạn phong cảnh
thiên nhiên kỳ vĩ, hồi tưởng lại những trang sử huyền thoại hào hùng, đầy chất thơ
của dân tộc ta từ thời mở nước.
15


Tieuluanmoi
Sau thời gian đào sâu nghiên cứu lễ Hội Gióng, PGS-TS Nguyễn Chí Bền,
Viện trưởng Viện Văn hóa, khẳng định lễ hội này là di sản chứa đựng những sáng
tạo văn hóa của nhiều thế hệ người Việt. Nếu lễ hội là một “bảo tàng văn hóa” chứa
đựng nhiều lớp phù sa văn hóa, tín ngưỡng thì trường hợp lễ hội Thánh Gióng có
thể coi như một “bảo tàng văn hóa” tiêu biểu nhất. Có thể thấy trong lễ hội Thánh
Gióng các tín ngưỡng cổ xưa của người Việt như tín ngưỡng thờ đá, thờ các vị thần
tự nhiên, thờ tổ nghề, thờ một anh hùng dân tộc…
Thời quân chủ, các vương triều rất chú ý đến lễ hội này. Nhà Lý

(1009-1225) là vương triều rất coi trọng di tích và lễ hội này. Các vương triều sau
cũng như vậy. Ghi chép của nhà nghiên cứu người Pháp G.Dumoutier từ năm 1893,
cho đến ghi chép của GS-TS Nguyễn Văn Huyên năm 1938, hay ghi chép của GS
Trần Quốc Vượng năm 1987 và các bài viết mới nhất của các nghiên cứu đều cho
thấy sự thống nhất và nguyên vẹn trong Hội Gióng.
Trong những ghi chép cịn lại từ năm 1893, nhà nghiên cứu người Pháp
G.Dumoutier đã viết: “Hội Gióng cịn đọng mãi trong tâm trí mỗi người giống như
một trong những cảnh tượng cảm động nhất mà chúng tôi chứng kiến ở vùng Bắc
kỳ. Liệu rằng ở châu Âu già cổ của chúng ta người dân có cịn tự hào làm lễ kỷ
niệm một sự kiện lịch sử đã diễn ra hai nghìn ba trăm năm trước?”.
Theo GS Ngơ Đức Thịnh, Ủy viên Hội đồng Di sản quốc gia thì cái lõi
ban đầu của Hội Gióng là lễ hội nơng nghiệp nhưng đến thời Lý- Trần, Hội Gióng
bắt đầu thay đổi trở thành một hội trận mang tính biểu tượng, tái hiện lại cuộc chiến
đấu chống giặc ngoại xâm của cha ơng ta, từ lúc chuẩn bị vũ khí, lực lượng, lương
thảo cho đến khi kết thúc trận đánh, tướng giặc bị bắt và được tha. Sự phát triển đó
đã giúp Hội Gióng sống mãi trong nhân dân và được chính người dân bồi đắp, tạo
nên tính cộng đồng độc đáo.
16


Tieuluanmoi
Trong Hội Gióng có diễn xướng dân gian, liên quan đến múa hát ải lao,
múa hồ... và diễn xướng. Có thể nói rằng, Hội Gióng khơng chỉ góp phần tạo động
lực để các gia đình ở những nơi có lễ hội sống tốt hơn, có trách nhiệm bảo tồn di
sản hơn, mà cịn góp phần làm phong phú thêm kho tàng lễ hội dân gian Việt
Nam./.
Ngồi hội Gióng ở đền Sóc là lễ hội lớn nhất trong vùng, thì trên địa bàn
huyện Sóc Sơn cịn có 3 lễ hội nữa diễn ra tại các địa danh nằm trên lộ trình “vết
chân ngựa Gióng”, đó là: Lễ hội đền Thanh Nhàn (Nơi có đền Thanh Nhàn tưởng
nhớ Thánh Gióng khi ngài dừng chân tại đây) mở hội vào ngày mồng 6 tháng giêng

Âm lịch; Lễ hội đền Tam Tổng (Nơi có đền Sọ hay đền Tam Tổng, tưởng nhớ
Thánh Gióng khi ngài nghỉ chân, lấy nước giếng Ba Voi tại đây để gội đầu) mở hội
vào ngày  tháng hai âm lịch; Lễ hội đền Hạ Mã (Nơi có đền Hạ Mã tưởng nhớ
Thánh Gióng khi ngài dừng chân, xuống ngựa tại đây) mở hội hàng năm từ 11 đến
13 tháng hai Âm lịch.
Sau lễ hội đền Sóc, xã Phù Linh, huyện Sóc Sơn, các lễ hội ở các địa phương
lân cận liên quan đến đức Thánh Gióng sẽ lần lượt diễn ra, mà điểm nhấn là lễ hội
Phù Đổng (xã Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội), nơi sinh thành của đức Thánh Gióng,
mở hội vào ngày mồng 9 tháng 4 âm lịch.
Với những giá trị văn hóa, lịch sử được bảo tồn và lưu truyền khá nguyên
vẹn qua nhiều thế hệ thơng qua hình thức những đám rước, các hiệu cờ, hiệu trống,
hiệu chiêng, diễn xướng dân gian, múa hát ải lao, múa hổ... hội Gióng Sóc Sơn đã
trở thành cầu nối liên kết cộng đồng và chứa đựng nhiều ý tưởng sáng tạo, thể hiện
khát vọng đất nước được thái bình, nhân dân có cuộc sống ấm no, hạnh phúc.
Chính bởi những giá trị quý giá như vậy mà ngày 16/11/2010, tại thành phố Nairobi
trong kỳ họp thứ 5 của Ủy ban liên Chính phủ theo Cơng ước năm 2003 của
UNESCO, Hội Gióng đã chính thức được cơng nhận là Di sản văn hóa phi vật thể
17


Tieuluanmoi
đại diện của nhân loại. Tuy nhiên, có được danh hiệu mới chỉ là bước khởi đầu của
quá trình giữ gìn nét đẹp văn hóa cha ơng địi hỏi sự quyết tâm và hành động lâu
dài, chứ không chỉ mỗi lúc cần… xét duyệt.

Thêm Tiêu đề (Định dạng > Kiểu đoạn) và chúng sẽ xuất hiện trong phần
mục lục.

18