Giải mã biểu tượng hòn ngọc của Giả Bảo Ngọc trong Hồng Lâu Mộng

KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

GIẢI MÃ BIỂU TƢỢNG HÒN NGỌC CỦA GIẢ BẢO NGỌC
TRONG HỒNG LÂU MỘNG
Trương Thanh Chúc, Lớp K62CLC, Khoa Ngữ văn
GVHD: PGS.TS. Trần Lê Bảo
Tóm tắt: Báo cáo “Giải mã biểu tượng hòn ngọc của Giả Bảo Ngọc trong Hồng lâu mộng” được
triển khai trên hai phương diện: mối quan hệ của hịn ngọc với nhân vật chính và nghệ thuật xây
dựng hòn ngọc. Khi giải mã biểu tượng hòn ngọc dựa trên mối quan hệ của hòn ngọc với nhân vật
chính, báo cáo chỉ ra được sự tương quan có thể giải thích giữa biểu tượng với sự ra đời, kết thúc,
số phận, tính cách của nhân vật, khẳng định mối quan hệ gắn bó giữa tác giả và văn hóa cộng đồng,
đồng thời giải thích những lí do làm nên đặc điểm khác biệt của nhân vật chính trong tác phẩm,
khẳng định tư tưởng mới mẻ của nhà văn trong việc xây dựng nhân vật. Bên cạnh đó, báo cáo cũng
đi sâu vào việc xem xét biểu tượng ở các khía cạnh nghệ thuật như nghệ thuật khắc họa biểu tượng,
vai trò của hòn ngọc đối với cốt truyện, xây dựng hịn ngọc trong khơng gian và thời gian nghệ
thuật để từ đó góp tiếng nói đề cao giá trị của bộ tiểu thuyết Hồng lâu mộng cũng như tài sáng tác
của tiểu thuyết gia.
Từ khóa: biểu tượng, giải mã biểu tượng, Thông linh bảo ngọc, Giả Bảo Ngọc, Hồng lâu mộng, văn
hóa – văn học.

I. MỞ ĐẦU
Hồng lâu mộng là một trong những bộ tiểu thuyết có giá trị lớn nhất của văn học cổ
điển Trung Quốc. Một trong những thành công lớn của Hồng lâu mộng là khả năng phản
ánh bộ mặt xã hội Trung Hoa đƣơng thời thơng qua các biểu tƣợng văn hóa. Nằm trong hệ
thống các biểu tƣợng của Hồng lâu mộng, hòn ngọc của Giả Bảo Ngọc là một biểu tƣợng
quan trọng, phản ánh thế giới quan của tác giả trong cách xây dựng nhân vật và phản ánh
văn hóa cộng đồng vào tác phẩm. Với lí do chủ yếu nhƣ trên, chúng tơi đi vào tìm hiểu và
khai thác hình ảnh hòn ngọc của Giả Bảo Ngọc nhƣ một “mã văn hóa” dƣới đề tài: “Giải
mã biểu tƣợng hịn ngọc của Giả Bảo Ngọc trong Hồng lâu mộng”.
Mục đích của chúng tôi khi nghiên cứu đề tài này là chỉ ra đƣợc cơ sở dẫn đến việc
hình thành biểu tƣợng hịn ngọc trong Hồng lâu mộng, giải thích đƣợc mối tƣơng quan

giữa hịn ngọc với nhân vật chính để làm rõ thêm giá trị nội dung và nghệ thuật của Hồng
lâu mộng. Từ đó rút ra vai trị của việc giải mã những biểu tƣợng văn hóa từ biểu tƣợng
văn học trong mỗi tác phẩm.

II. NỘI DUNG
Từ việc xác định mục đích nghiên cứu nhƣ trên, chúng tơi triển khai nghiên cứu các
nội dung cụ thể nhƣ sau:
Chƣơng 1: Hòn ngọc – một “mã văn hóa”, một biểu tượng của Hồng lâu mộng
Trong chƣơng đầu tiên, báo cáo trình bày khái quát về biểu tƣợng trong đó có khái
niệm biểu tƣợng và ý nghĩa văn hóa của biểu tƣợng trong đời sống nhận thức của con
ngƣời cũng nhƣ trong việc tìm hiểu một tác phẩm văn học.
200


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

Ngồi ra, chúng tơi nhấn mạnh vào vai trò của các biểu tƣợng đối với Hồng lâu
mộng mà hòn ngọc của Giả Bảo Ngọc là một biểu tƣợng tiêu biểu. Hồng lâu mộng có cả
một hệ thống biểu tƣợng phong phú, song “Thông linh bảo ngọc” là biểu tƣợng quan trọng
hơn cả. Để tác giả có sự sáng tạo biểu tƣợng đó trong tác phẩm thì khơng thể khơng nhắc
tới những yếu tố tiền đề về văn hóa, xã hội và cá nhân tác giả. Việc hình thành biểu tƣợng
hòn ngọc trong Hồng lâu mộng là dựa trên tài năng của tiểu thuyết gia song cũng có cơ sở
nhất định.
Chƣơng 2: Biểu tượng hòn ngọc trong sự tương quan với nhân vật Giả Bảo Ngọc
Trong chƣơng 2, chúng tơi tập trung làm rõ sự gắn bó giữa hịn ngọc với các khía
cạnh đời sống cũng nhƣ tính cách của nhân vật Giả Bảo Ngọc. Sự ra đời và kết thúc của
Bảo Ngọc có liên quan đến hịn ngọc giải thích cho sự ảnh hƣởng của tƣ tƣởng Triết học cổ
đại phƣơng Đông, của tƣ tƣởng Phật giáo, Đạo giáo tới tác giả. Hịn ngọc cịn gắn bó chặt
chẽ với cuộc đời, số phận của Giả Bảo Ngọc một cách kì lạ nhƣng có thể giải thích đƣợc
trên cơ sở văn hóa. Khơng những thế, dựa trên những đặc điểm, tính chất của hịn ngọc,

chúng tơi cũng đƣa ra đƣợc lí do hình thành những nét tính cách đặc biệt khác thƣờng của
nhân vật Giả Bảo Ngọc.
Thông qua những khía cạnh đó, chúng tơi rút ra nhận xét hịn ngọc là một biểu tƣợng
lớn chi phối rất nhiều tới nhân vật chính. Điều đó khẳng định thái độ tơn trọng của nhà văn
đối với việc xây dựng hình tƣợng đồ vật trong tác phẩm. Những giá trị nội hàm về văn hóa
của tác phẩm có thể đƣợc chỉ ra thông qua việc giải mã biểu tƣợng.
Chƣơng 3: Biểu tượng hịn ngọc của Giả Bảo Ngọc từ điểm nhìn nghệ thuật
Xác định đƣợc vai trò của chủ thể sáng tạo trong việc sáng tác một tác phẩm văn học,
chúng tôi đi vào việc chỉ ra nghệ thuật khắc họa biểu tƣợng hòn ngọc của tác giả Hồng lâu
mộng, vai trò của hòn ngọc đối với sự vận động cốt truyện, vị trí của hịn ngọc trong thời
gian nghệ thuật và khơng gian nghệ thuật của Hồng lâu mộng. Hịn ngọc của Giả Bảo
Ngọc không chỉ là một sáng tạo về nội dung mà còn là một sáng tạo nghệ thuật mang tính
thẩm mĩ cao.

III. KẾT LUẬN
Qua q trình nghiên cứu, chúng tôi rút ra một số kết luận sau đây:
- Biểu tƣợng hòn ngọc trong Hồng lâu mộng (cũng nhƣ nhiều biểu tƣợng khác) nắm
giữ nhiều ý nghĩa về văn hóa cần đƣợc khai thác và khẳng định giá trị.
- Giải mã biểu tƣợng hịn ngọc dƣới góc độ liên ngành văn hóa – văn học giúp ngƣời
nghiên cứu khám phá đƣợc nhiều khía cạnh khác nhau về nhân vật chính trong tác phẩm và
thế giới quan của nhà văn khi sáng tác tác phẩm.
- Đồng thời, xem xét việc xây dựng hịn ngọc của Giả Bảo Ngọc trên bình diện nghệ
thuật cũng cho thấy tài năng sáng tạo của tác giả Tào Tuyết Cần và khẳng định tầm vóc
của bộ tiểu thuyết Hồng lâu mộng.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]
[2]

Trần Lê Bảo, Giải mã văn học từ mã văn hóa, NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà
Nội, 2011.

Jean Chevalier, Alain Gheerbrant, Phạm Vĩnh Cƣ dịch, Từ điển biểu tượng văn hóa
thế giới, NXB Đà Nẵng, 1997.
201


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

[3]
[4]
[5]

[6]
[7]

202

Trần Xuân Đề, Tác giả, tác phẩm văn học phương Đông (Trung Quốc), NXB Giáo
dục, 2000.
Nguyễn Thị Diệu Linh, Thực – Hư trong Hồng lâu mộng, Luận văn Thạc sĩ chuyên
ngành Văn học châu Á, Đại học Sƣ phạm Hà Nội, Hà Nội, 2003.
Phạm Ninh (Chủ biên), Lịch sử văn học Trung Quốc – Quyển III, nhóm dịch Bùi
Hữu Hồng, Nguyễn Văn Thạc, Nguyễn Thúc Đính, Trƣơng Chính, NXB Văn học,
Hà Nội, 1964.
Trƣơng Khánh Thiện, Lƣu Vĩnh Lƣơng, Mạn đàm về Hồng lâu mộng, Nguyễn Phố
dịch NXB Thuận Hóa, Tp. Hồ Chí Minh, 2002.
Lƣơng Duy Thứ, Để hiểu 8 bộ tiểu thuyết cổ Trung Quốc, NXB Đại học Quốc gia
Hà Nội, Hà Nội, 2000.


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

CHU VĂN AN NHÌN TỪ GĨC ĐỘ LỊCH SỬ, TRUYỀN THUYẾT
VÀ TÍN NGƢỠNG, PHONG TỤC, LỄ HỘI DÂN GIAN
Nguyễn Thế Hưng, Lớp K62CLC, Khoa Ngữ văn
GVHD: TS. Nguyễn Việt Hùng
I. MỞ ĐẦU
Chúng tôi lựa chọn đề tài “Chu Văn An từ lịch sử, truyền thuyết đến tín ngƣỡng nghề
dạy học ở Việt Nam” trƣớc hết mong muốn tìm hiểu về cuộc đời ơng một cách tồn diện
và thống nhất những điểm cốt lõi nhất dựa trên các tài liệu sử sách, truyền thuyết đƣợc
truyền miệng về ông, từ đó hiểu thêm về đạo đức và nhân cách vơ cùng cao cả của ơng.
Việc tìm hiểu lại sử sách là việc cần thiết trong xã hội hiện nay.
Việc tìm hiểu về thầy giáo Chu Văn An, ngoài nguồn văn liệu, thi liệu, sử liệu để lại,
chúng tôi đã tới những nơi thờ tự thầy ở Văn Miếu (Hà Nội), quê ngoại thầy (Thanh Liệt,
Thanh Trì, Hà Nội), mảnh đất gắn bó với ơng vào những năm cuối đời (núi Phƣợng Hồng,
thị xã Chí Linh, Hải Dƣơng) và mảnh đất gắn với truyền thuyết về ngƣời học trò đặc biệt
của thầy (Hoàng Liệt, Hoàng Mai, Hà Nội)… với mong muốn tìm hiểu những phong tục,
lễ hội, tín ngƣỡng dân gian, sinh hoạt văn hóa liên quan đến ơng.
Trong đề tài này, chúng tơi đặt ra những mục đích nghiên cứu nhƣ sau: Sƣu tầm tƣ
liệu để tổng hợp một cách tồn diện về con ngƣời Chu Văn An dƣới góc độ lịch sử; nhìn
nhận thầy Chu Văn An dƣới góc nhìn truyền thuyết; mơ tả tín ngƣỡng, phong tục, lễ hội
liên quan đến thầy Chu Văn An và xây dựng mối liên hệ giữa hình tƣợng thầy Chu Văn An
giữa lịch sử, truyền thuyết và văn hóa dân gian.
II. NỘI DUNG
Từ việc xác định mục đích nghiên cứu nhƣ trên, chúng tôi triển khai các nội dung
nghiên cứu cụ thể nhƣ sau:
Chƣơng 1: Chu Văn An trong lịch sử
Trong chƣơng này, chúng tơi đã nhìn nhận Chu Văn An ở hai góc độ sau:
Một là, dƣới góc độ lịch sử dân tộc, chúng tôi đã rút ra những nét cốt lõi bản chất
nhất về ơng, một tấm lịng ln hƣớng về phát triển sự học, phát triển giáo dục; một tấm
lòng cƣơng trực, trong sạch và cứng cỏi trƣớc những gì đặt ra cho đất nƣớc; bên cạnh đó

ơng cịn là một bậc lƣơng y tận tâm cứu ngƣời đẹp đạo, một nhà thơ luôn ƣu thời mẫn thế,
đau đáu trƣớc thời đại biến suy. Tất cả đã tạo nên một Chu Văn An mn đời ngƣỡng
vọng.
Hai là, dƣới góc độ lịch sử nghề dạy học, trong sự đối sánh với các nhà giáo trƣớc và
sau Chu Văn An, chúng tôi rút ra kết luận về tầm ảnh hƣởng vô cùng to lớn của thầy giáo
Chu Văn An đến sự phát triển của nền giáo dục nƣớc nhà. Những việc làm của thầy có ảnh
hƣởng lớn đến các nhà giáo khác ở giai đoạn sau này.

203


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

Chƣơng 2: Chu Văn An trong truyền thuyết
Trong chƣơng 2, chúng tôi đề cập đến những vấn đề sau:
Một là, dƣới góc độ truyền thuyết, chúng tơi đã tiến hành khảo sát tổng cộng 14
truyền thuyết về ông đƣợc ghi trong các tài liệu sƣu tầm. Đồng thời, chúng tơi cũng tìm
hiểu thực tế những gì cịn lại trong nhân dân vùng thờ ơng. Bằng cái nhìn đối chiếu với đặc
trƣng thể loại truyền thuyết nói chung, chúng tôi đã nhận ra những đặc điểm cơ bản nhất về
nội dung và nghệ thuật của truyền thuyết về Chu Văn An.
Hai là, trên cơ sở hình tƣợng Chu Văn An đƣợc nhìn nhận tồn diện trong lịch sử và
truyền thuyết ở phần trƣớc, chúng tôi xây dựng mối liên hệ hữu cơ giữa truyền thuyết và
lịch sử về Chu Văn An để từ đó nhận thấy sự chuyển biến và tiếp nối trong tâm thức nhân
dân về Chu Văn An.
Bên cạnh đó, chúng tơi cũng xây dựng những nghi vấn chƣa đƣợc giải quyết để mở
ra hƣớng nghiên cứu mới.
Chƣơng 3: Chu Văn An từ góc độ tín ngƣỡng, phong tục, lễ hội dân gian
Trong chƣơng 3, chúng tôi đã đề cập đến những vấn đề sau:
Một là, tổng hợp một cách có hệ thống chi tiết về các phong tục, lễ hội, tín ngƣỡng
dân gian về Chu Văn An ở những địa điểm có tổ chức. Đó là các địa điểm mà chúng tôi đi

điền dã nhƣ: đền Chu Văn An (Chí Linh, Hải Dƣơng), văn miếu Mao Điền (Cẩm Giàng,
Hải Dƣơng), đình Nội (Thanh Liệt, Hà Nội), miếu Thổ Kỳ (Thanh Liệt, Hà Nội), Văn miếu
Quốc Tử Giám (Hà Nội).
Hai là, rút ra mối quan hệ giữa truyền thuyết và lễ hội, phong tục, tín ngƣỡng dân
gian trên cơ sở đối chiếu so sánh những điểm tƣơng đồng và sự phát triển của hai loại hình
này. Trên cơ sở kết quả thu đƣợc, chúng tôi nhận thấy một biểu hiện của đặc trƣng nguyên
hợp của văn học dân gian đƣợc thể hiện rõ trong thực tế đời sống nhân dân.
III. KẾT LUẬN
Qua quá trình nghiên cứu chúng tôi rút ra những kết luận sau:
- Trên phương diện nghiên cứu lịch sử: Chu Văn An là một trong những nhà giáo
mẫu mực nhất trong lịch sử dân tộc Việt Nam. Ơng đã có nhiều cống hiến cho nền giáo
dục nƣớc nhà.
- Trên phương diện nghiên cứu văn hóa – văn học: Chu Văn An lần đầu tiên đƣợc
nghiên cứu trên góc độ truyền thuyết, lễ hội, phong tục, tín ngƣỡng dân gian. Đó là những
di sản vơ cùng quý báu của dân tộc, cần đƣợc gìn giữ, bảo tồn và phát triển mạnh mẽ.
- Trên phương diện địa lí – xã hội: Tên tuổi của thầy giáo Chu Văn An gắn bó với cả
hai mảnh đất: quê ngoại Thanh Liệt và vùng đất ông sống những năm cuối đời là Chí Linh.
- Trên phương diện chuyên ngành: Bài viết đã đem lại cho chúng tôi nhiều kinh nghiệm
khi thực hiện nghiên cứu về văn học dân gian, nhất là văn học dân gian ở địa phƣơng.
- Ý nghĩa nghiên cứu của đề tài: Chúng tôi đề xuất tiến hành nghiên cứu Chu Văn An
dƣới góc độ du lịch tâm linh – hƣớng đi mới của ngành du lịch trong giai đoạn hiện nay.

204


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]

Nguyễn Việt Hùng, Cẩm nang kiến thức Văn học dân gian trong nhà trường, NXB
Giáo dục Việt Nam, 2012.

[2]

Nguyễn Việt Hùng, Bình giảng Truyền thuyết, NXB Giáo dục Việt Nam, 2013.

[3]

Ban quản lí di tích Chí Linh, Chu Văn An với di tích Phượng Hồng, NXB Thanh
Hóa, Tp. Thanh Hóa, 2012.

[4]

Phạm Thị Loan, Nguyễn Thị Duệ - nhân vật lịch sử và truyền thuyết, Luận văn Thạc
sĩ, 2012.

[5]

Lê Thị Thuận, Ngô Tạo Long, Tập san Di sản Văn hóa 3 miền, số 1, 2014.

[6]

Huyện Thanh Trì – Thành phố Hà Nội, Chu Văn An – Người thầy của mn đời,
NXB Chính trị Quốc gia, 2012.

[7]

Đảng ủy và UBND xã Hồng Liệt, Thanh Trì, Hà Nội, Hồng Liệt: Truyền thống và
hiện tại, NXB Chính trị Quốc gia, 1999.

[8]

Vũ Tuấn Sán, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 137, 1971.

[9]

Trần Lê Sáng, Cuộc đời và thơ văn Chu Văn An (Hồng Trung Thơng đề tựa), NXB
Hà Nội, 1981.

[10] Trần Lê Sáng, Chu Văn An, Nguyễn Bỉnh Khiêm, Nguyễn Thiếp: ba bậc thầy của nền
giáo dục Việt Nam, NXB Giáo dục, 1990.

205


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

THƠ XƢỚNG HỌA TRONG MẠN HỨNG THI TẬP
CỦA PHƢƠNG ĐÌNH NGUYỄN VĂN SIÊU
Triệu Thu Duyên, Lớp K60A, Khoa Ngữ văn
GVHD: TS. Nguyễn Thị Thanh Chung
Tóm tắt: Thơ xướng hoạ dần trở thành nét đẹp trong văn học truyền thống. Các giá trị của thơ ca
xướng hoạ truyền thống ấy vẫn được gìn giữ và phát huy cho đến nay. Thơ xướng hoạ của Phương
Đình Nguyễn Văn Siêu có nhiều giá trị, biểu hiện ở cả nội dung và nghệ thuật. Với đề tài này, báo
cáo tiến hành nghiên cứu thơ xướng hoạ từ mặt văn bản đến giá trị thơ. Xuất phát từ việc nghiên
cứu văn bản chữ Hán, kết hợp với những kiến thức về tác giả, thời kì văn học sẽ là nền tảng nghiên
cứu, khám phá các giá trị thơ xướng hoạ của Phương Đình. Đồng thời, qua việc nghiên cứu về thơ
xướng hoạ cho ta thấy được chân dung tinh thần và tài năng thơ ca của Nguyễn Văn Siêu.
Từ khoá: Thơ xướng hoạ, Nguyễn Văn Siêu, Mạn hứng tập.

I. MỞ ĐẦU
Nguyễn Văn Siêu là ngƣời có nhiều đóng góp lớn, khơng chỉ trong sự nghiệp văn
học, mà những cống hiến của ông cho đất nƣớc còn đƣợc ngƣời đời ghi nhận. Sự nghiệp
sáng tác của Nguyễn Văn Siêu sáng tác đa dạng, phong phú ở nhiều thể loại, có nhiều cơng
trình lớn, đồ sộ. Việc nghiên cứu về cuộc đời, sự nghiệp thơ ca của ơng đã có rất nhiều
cơng trình lớn nhỏ. Tuy nhiên, chƣa có cơng trình nghiên cứu về Mạn hứng tập, nhất là về
thơ xƣớng họa trong tập thơ này. Thơ xƣớng họa là một mảng thú vị để nghiên cứu, tìm
hiểu các giá trị cả về nội dung lẫn nghệ thuật thơ. Vì những lí do trên chúng tôi chọn đề tài
“Thơ xướng họa trong Mạn hứng tập của Phương Đình Nguyên Văn Siêu”.
Trong đề tài này, chúng tôi xác định đối tƣợng nghiên cứu là: Thơ xƣớng họa trong
Mạn hứng tập của Nguyễn Văn Siêu từ văn bản đến giá trị. Mục đích nghiên cứu của đề tài
là: khảo sát, nghiên cứu văn bản thơ xƣớng họa trong Mạn hứng tập, tìm hiểu các giá trị
thơ từ nội dung đến nghệ thuật biểu hiện.

II. NỘI DUNG
Từ việc xác định đối tƣợng và mục đích nghiên cứu nhƣ trên, chúng tôi tiến hành
trển khai các nội dung nghiên cứu cụ thể nhƣ sau:
Chƣơng 1. Khảo sát và giới thiệu thơ xƣớng họa trong Phƣơng Đình Mạn hứng tập
1. Giới thiệu về thơ xƣớng họa
倡 xướng (đề ra) 和 họa (làm theo), 倡 和 xƣớng họa hiểu đơn giản là cùng nhau ứng
đáp. Xƣớng họa là hình thức đối đáp xuất hiện sớm trong thơ ca, ban đầu chỉ là sáng tác
theo ngẫu hứng cá nhân, sau phát triển thành một dịng, một hiện tƣợng, một hình thức đối
đáp tiêu biểu của Đƣờng thi.
1.1. Các thể thức họa thơ Đường luật
a. Họa hạn vận: Là phải họa theo sự hạn định trƣớc. Ngƣời ra đề và cho vần nào thì
ngƣời họa lại phải dùng vần ấy. Họa hạn vần khơng có bài xƣớng để dựa theo, khi họa cần
đảm bảo các yêu cầu: Thứ nhất, diễn tả ý thơ theo đầu đề đã ra sẵn. Thứ hai, sử dụng đúng
5 vần hạn định (trong 8 câu) và phải hạ vần đúng theo thứ tự đã hạn định.
206

KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

b. Họa phóng vận: Là phỏng theo vần của bài xƣớng để họa lại, các vần trong bài
họa phải dựa theo y nhƣ các vần trong bài xƣớng, ý nghĩa có thể phụ theo hoặc cho rộng
thêm hoặc trái hẳn đề (phản đề).
Họa phóng vận cịn đƣợc chia thành:
- Họa nguyên vận: Là họa đúng 5 vần của bài xƣớng, hạ vần đúng theo thứ tự cách
hạ vần của bài xƣớng. Trong cách họa nguyên vận, thƣờng có bao hàm họa ý (hoặc đối ý)
và đối luật với bài xƣớng. Nếu khơng đối luật đƣợc thì có thể họa luật.
- Họa đảo vận: Là họa ngƣợc thứ tự của 5 vần từ dƣới lên trên.
- Họa hoán vận: Là thay đổi vị trí các vần của bài xƣớng tuỳ theo ý ngƣời họa, sắp
xếp lại sao cho vần điệu cho phù hợp.
- Họa tá vận: Tá vận là mƣợn vần, họa tá vận là bài họa chỉ mƣợn 5 vần của bài
xƣớng để làm một bài khác mà nội dụng không liên quan đến bài xƣớng.
1.2. Các yếu tố cơ bản trong thơ xướng họa
a. Bài xướng: Có thể lựa chọn một bài thơ đã có sẵn từ thời trƣớc, của các bậc tiền
nhân, hoặc chọn bài do ngƣời khác làm trƣớc “thách đố” cho ngƣời khác đáp lại.
b. Bài họa: Bài đối đáp lại bài xƣớng. Bài họa cần đảm bảo các yếu tố: Thứ nhất, họa
vần (họa theo 5 vần, tức 5 tiếng cuối của các câu 1-2-4-6-8 của bài xƣớng, khơng đƣợc vì
bí từ mà sửa đổi, sai một vần trong đó, thì bài họa khơng thành cơng: Xuất Vận). Thứ hai,
bài xướng nói lên ý gì thì bài họa phải nói lên ý đó hoặc tán rộng thêm ý nghĩa (hoặc đối
ý). Thứ ba, bài xướng gieo luật gì thì bài họa phải đối lại luật đó (trong thơ xƣớng họa có
hàm nghĩa đối đáp), bài xƣớng gieo luật bằng thì bài họa phải gieo luật trắc và ngƣợc lại.
Tóm lại, thơ xƣớng họa thể hiện sự đối đáp ứng phó của ngƣời “xƣớng” thơ và ngƣời
“họa” thơ. Họa thơ là “vẽ lại hình ảnh của bài xƣớng, tuỳ vào bài xƣớng ngƣời họa thơ mà
chọn “cách vẽ” trung thực hay sáng tạo theo cá tính riêng của mỗi cá nhân. Đây là những
nét khái quát cơ bản nhất về thơ xƣớng họa Đƣờng Luật, với các thể thơ khác, cách thức
xƣớng họa có thể thay đổi, nhƣng về cơ bản đảm bảo đƣợc những yếu tố trên.

2. Về văn bản
Mạn hứng tập là tập thơ lớn của Phƣơng Đình Nguyễn Văn Siêu, hiện có ở bản khắc
in và bản chép tay.
2.1. Văn bản khắc in
Phƣơng Đình Mạn hứng tập có một quyển khắc in, đƣợc in thành nhiều biệt tập,
vựng tập:
STT
Nhan đề
Kí hiệu
1

方 亭 詩 類 (Phương Đình thi loại)

A.188/1-2

2

方 亭 詩 類 (Phương Đình thi loại)

VHv.838/1- 4

3

方 亭 詩 類 (Phương Đình thi loại)

VHv.236/1-4

4

方 亭 詩 類 (Phương Đình thi loại)

VHv.837/1-3

5

方 亭 漫 興 集 (Phương Đình Mạn hứng tập)

VHv.236/1-4

6

方 亭 漫 興 集 (Phương Đình Mạn hứng tập)

VHv.838/1-4

207


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

2.2. Văn bản viết tay
Ngoài bản khắc in, các bài thơ trong các tập thơ của Phƣơng Đình Nguyễn Văn Siêu
còn đƣợc ghi lại ở các bản viết tay: gồm các quyển 璧 垣 藻 鑑 (Bích viên tảo giám), 方 亭
雜 誌 類 (Phương Đình tạp chí loại), 方 亭 詩 集 (Phương Đình thi tập). Tuy nhiên, các bài
thơ xƣớng họa trong Mạn hứng tập chỉ đƣợc viết lại trong 璧 垣 藻 鑑 (Bích viên tảo giám).
璧 垣 藻 鑑 (Bích viên tảo giám) một quyển, 79 trang. Đặc điểm chi tiết của văn bản
này nhƣ sau:
STT

Tiêu chí

Nội dung

1

Nhan đề sách

璧 垣 藻 鑑 (Bích viên tảo giám)

2

Số quyển

01

3

Thời gian chép

Không ghi

4

Số tờ

79

5

Số bài Tựa, Bạt

0

6

Loại giấy

Dó

7

Khổ sách

28cm x 16cm

8

Cách trình bày

Khơng có khung trang, khơng kẻ cột

9

Rốn sách

Khơng rõ

10

Trang đầu

Có một dấu (hình elip) của thƣ viện Viễn Đơng bác cổ,
một số kí hiệu (hình vng) ghi năm của thƣ viện. Rách
hai góc trên và dƣới

11

Thể chữ

Hành, hành thảo, thảo

12

Kích cỡ chữ

Một trang mƣời cột, số chữ trong mỗi cột khoảng 30 đến
40 chữ

13

Tình trạng sách

Cũ nát

14

Số bài thơ

439 bài

15

Tự dẫn, chú giải

0

3. Khảo dị văn bản
Chúng tôi tiến hành khảo sát sự dị biệt câu chữ ở các văn bản. Trong tổng số 29 bài
thơ xƣớng họa, có 7 bài thơ đƣợc viết lại trong Bích viên tảo giám. Từ việc so sánh giữa
bản khắc in và bản chép tay, chúng tôi nhận thấy sự khác biệt giữa hai văn bản:
- Thứ nhất, khác nhau ở nhan đề bài thơ. Cả 7 bài thơ đều có sự khác nhau ở nhan đề.
Nhan đề ở bản viết tay có lƣợc bớt một số chữ, có chữ viết giản thể, chữ dị thể.
- Thứ hai, trong bài thơ, chúng tôi thống kê đƣợc: số lƣợng chữ khác biệt trong bài
thơ: nhiều nhất: 6 chữ khác biệt (1 bài); 5 chữ khác biệt (3 bài); 3 chữ khác biệt (2 bài), 1
chữ khác biệt (1 bài).
- Thứ ba, có 2 bài có phụ lục thêm bài thơ xƣớng của ngƣời khác, bản viết tay khơng có.
208


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

Từ đó, chúng tơi đi đến kết luận và chọn thiện bản là bản khắc in. Bên cạnh đó, bản viết
tay là văn bản bổ sung cho bản cơ sở cả về chữ viết và nội dung ý nghĩa của các bài thơ.
Chƣơng 2: Giá trị thơ xƣớng họa trong Phƣơng Đình Mạn hứng tập
1. Bức tranh thiên nhiên trong thơ xƣớng họa
Thiên nhiên vẫn luôn là cảm hứng của thi nhân. Trong Mạn hứng tập, những bài thơ
xƣớng họa về thiên nhiên khơng nhiều, nhƣng qua đó ta cũng thấy đƣợc vẻ đẹp con ngƣời
tinh thần của nhà thơ qua một số bài thơ xƣớng họa tiêu biểu. Thiên nhiên trong thơ xƣớng
họa vẫn ln mang tính ƣớc lệ, tƣợng trƣng của thi ca cổ. Song hành với việc miêu tả thiên
nhiên, các nhà thơ luôn khéo léo lồng ghép vào đó những nỗi niềm tâm sự của mình.

2. Lời đối đáp tâm tình giữa những ngƣời bạn tâm giao
Nguyễn Văn Siêu giành nhiều trang thơ của mình để viết những lời tâm tình với bạn
bè. Ơng vốn là ngƣời có rất nhiều bạn. Qua thơ xƣớng họa, ngƣời đọc thấy đƣợc sự chân
thành của Nguyễn Văn Siêu trong tình bạn. Báo cáo phân tích một số cặp bài thơ xƣớng
họa tiêu biểu để thấy đƣợc nét đẹp ấy trong tâm hồn, phẩm chất, nhân cách của một con
ngƣời tài năng, đức độ.
Cách thức đối đáp thơ xƣớng họa vốn là điều kiện để những ngƣời bạn tri kỉ đối đáp,
trò chuyện, luận bàn văn chƣơng, thế sự. Bản thân ngƣời làm thơ thƣờng đối đáp lại những
vần thơ mình u thích, hay vần thơ của những ngƣời bạn tâm giao, hay thể hiện tài năng,
học vấn ở những cuộc thi thơ xƣớng họa. Phƣơng Đình Nguyễn Văn Siêu làm thơ họa tặng
bạn bè, làm thơ đối đáp tâm tình của những ngƣời bạn thân thiết, có khi ông lại là ngƣời
xƣớng thơ với những cảm xúc, suy tƣ của chính mình.
Nguyễn Văn Siêu rất trân trọng tình bạn. Ơng làm thơ là để gửi gắm những tâm tƣ
của mình với bạn bè, thơ xƣớng có bạn họa đáp lại quả niềm vui. Đây là cách thức trao đổi
tâm tình của những ngƣời tri kỉ, vốn “đồng thanh tƣơng ứng, đồng khí tƣơng cầu”.
3. Tâm sự của bậc trí thức yêu nƣớc thể hiện trong thơ xƣớng họa của Mạn hứng thi tập
Một khía cạnh cao hơn của của tình bạn, đó chính là tấm lịng u nƣớc, thƣơng dân
“ái quốc, ƣu dân”.
Nguyễn Văn Siêu là bậc chân Nho mẫu mực. Ơng khơng chỉ đƣợc ngƣời đời biết đến
bởi tài văn chƣơng thơ phú, mà còn bởi những việc làm góp cơng, góp sức dựng xây đất nƣớc.
Trên chốn quan trƣờng, Nguyễn Văn Siêu luôn quan tâm, chăm lo đến cuộc sống của ngƣời
dân, đi sứ học hỏi kinh nghiệm của nƣớc bạn để canh tân đất nƣớc. Khi đã cáo quan về q,
ơng chọn cho mình công việc dạy học, đào tạo cho đất nƣớc những con ngƣời tài đức.
Là bậc trí thức yêu nƣớc, Nguyễn Văn Siêu luôn trăn trở, lo lắng cho dân, cho nƣớc.
Mỗi trăn trở, suy tƣ của mình ơng đều gửi gắm vào thơ ca. Qua việc phân tích một số bài
thơ tiêu biểu, báo cáo đi đến việc khẳng định tấm lòng yêu nƣớc, thƣơng dân của Nguyễn
Văn Siêu.
4. Kết hợp đa dạng các thể thơ
Trong sự nghiệp thơ ca của mình, Nguyễn Văn Siêu khơng chỉ chọn cho mình những
đề tài phong phú mà hình thức thể hiện cũng rất đa dạng. Thể thơ trong thơ xƣớng họa của

Mạn hứng thi tập cũng rất đa dạng. Theo thống kê, trong tổng số 29 bài thơ xƣớng họa: có
209


KỈ YẾU HỘI NGHỊ SINH VIÊN NGHIÊN CỨU KHOA HỌC NĂM HỌC 2013-2014

23 bài viết theo thể thơ thất ngôn bát cú, 1 bài viết theo thể thất ngôn tứ tuyệt, 4 bài viết
theo thể ngũ ngôn bát cú, 1 bài viết theo thể ngũ ngôn trƣờng thiên.
Với sự đa dạng về cách thức thể hiện, thơ xƣớng họa nói chung cũng nhƣ thơ xƣớng họa
trong Mạn hứng tập nói riêng luôn tạo đƣợc cảm hứng, sự lôi cuốn, hấp dẫn cho bạn đọc.
III. KẾT LUẬN
Phƣơng Đình Nguyên Văn Siêu là ngƣời tài năng, đức độ. Ông dành cả cuộc đời của
mình cống hiến cho dân tộc, cho đất nƣớc. Sự nghiệp thơ ca phong phú, đồ sộ của Nguyễn
Văn Siêu vẫn là cánh cửa mở để chúng ta tiếp tục nghiên cứu về cuộc đời, về con ngƣời
của bậc tài danh “thần Siêu”. Từ việc nghiên cứu về thơ xƣớng họa trong tập thơ Mạn
hứng, chúng tôi đƣa ra một số kết luận:
- Thứ nhất, thơ xƣớng họa có khả năng biểu hiện nội dung phong phú và cách thức
biểu hiện sinh động, lơi cuốn dƣới hình thức thơ đa dạng, ngôn từ sinh động.
- Thứ hai, Thơ xƣớng họa trong Mạn hứng tập cho thấy chân dung tinh thần và tài
năng thi ca của Phƣơng Đình Nguyễn Văn Siêu.
- Thứ ba, đề tài khoa học triển khai ở những cấp độ cao hơn: nghiên cứu về thơ
xƣớng họa của một tác gia, nghiên cứu thơ xƣớng họa của một dòng văn học…
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]

Trần Lê Sáng (chủ biên), Tuyển tập thơ văn Phương Đình Nguyễn Văn Siêu, tập
3+4, NXB Hà Nội, 2010.

[2]

Trần Lê Sáng, Thơ Nguyễn Văn Siêu, Tạp chí Hán Nơm, số 5(78), 3-9, 2006.

[3]

Nguyễn Thị Thanh Chung, Sự nghiệp thơ ca của Nguyễn Văn Siêu, Tạp chí Hán
Nơm, số 1, 41-47, 2009.

[4]

Nguyễn Thị Thanh Chung, Vài nét về giá trị thơ ca Phương Đình Nguyễn Văn Siêu
(1799-1872).

[5]

Trần Văn Dũng, Thơ xướng họa trong Hồng Đức Quốc Âm thi tập, Tạp chí nghiên
cứu văn học, số 6 (412), 103-109, 2006.

[6]

方 亭 漫 興 集(VHv.236/4; TVVNCHN, Bản gốc).

210