Tinh thần thế tục hóa tôn giáo trong tiểu thuyết “Tên của đóa hồng” của Umberto Eco

TINH THẦN THẾ TỤC HĨA TƠN GIÁO
TRONG TIỂU THUYẾT “TÊN CỦA ĐÓA HỒNG” CỦA UMBERTO ECO
NGUYỄN NGỌC ANH
Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế
Tóm tắt: Umberto Eco là một triết gia mỹ học hàn lâm, nhà bác học, nhà lý luận lừng
danh thế giới. Tác phẩm Tên của đóa hồng ngay từ khi ra đời đã lập tức thành công
vang dội, trở thành “cú sốc của tiểu thuyết đương đại”, một “siêu tiểu thuyết” được cả
độc giả của văn chương bình dân lẫn bác học đón nhận nồng nhiệt khắp năm châu.
Đây là một cuốn tiểu thuyết lịch sử uyên bác, chứa đựng những kiến thức văn hóa,
triết học, nghệ thuật và tôn giáo sâu rộng. Nghiên cứu của chúng tơi chú trọng khai
thác tính chất thế tục hóa tơn giáo - một phương diện quan trọng làm nên nội giá trị
nhân bản của thiên tiểu thuyết này.
Từ khóa: Thế tục hóa, tơn giáo.

1. ĐẶT VẤN ĐỀ
Umberto Eco (1932-2016) vừa qua đời ở tuổi 84 (ngày 19/02/2016) đã để lại niềm tiếc
thương sâu sắc không chỉ đối với giới nghiên cứu mà bạn đọc khắp thế giới. Ông là một học giả
đương đại với những phẩm chất hiếm thấy: sự uyên bác, tài hoa trong học thuật, sự sâu sắc, nhạy
bén của một nhà sáng tác. Tư tưởng học thuật của ông đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống trí
tuệ của giới nghiên cứu trong suốt nửa thế kỷ qua. Ông là nhà lý luận sắc sảo, nhà tiểu thuyết độc
đáo và là một trong hai mươi nhà tư tưởng đương đại lớn nhất thế giới.
Các sáng tác của Umberto Eco là một cuộc hành trình kiếm tìm giá trị đích thực của lịch
sử, văn hóa, tơn giáo. Chính hành trình này trong sáng tác đã mang đến cho người đọc sự hiểu
biết sâu sắc về nhiều lĩnh vực khác nhau và thôi thúc chúng ta song hành cùng tác giả kiếm tìm
chân lý cuộc sống.
Tinh thần thế tục hóa trong Tên của đóa hồng chính là tư tưởng chống lại những niềm tin
mù quáng, phản khoa học đã tồn tại trong khoảng thời gian lâu dài để đi đến chân lý khoa học.
Thế tục hóa tơn giáo khơng hồn tồn xóa mất đức tin mà đưa đức tin ấy vào đời sống thế tục.
Những vấn đề thần thánh cao siêu khơng cịn xa rời với cuộc sống trần tục mà khoảng cách ngày
càng thu hẹp, thậm chí xóa bỏ khoảng cách, đưa tơn giáo đến gần hơn với đời sống. Đồng thời,
thế tục hóa tơn giáo chống lại những luật lệ hà khắc của nhà thờ, giáo hội - những luật lệ kìm

hãm giá trị bản thể của con người như tình yêu, tình dục… từ đó đề cao giá trị con người.
2. TÊN CỦA ĐĨA HỒNG - MỘT CÁI NHÌN THẾ TỤC VỀ GIÁO HỒNG VÀ THƯỢNG ĐẾ
Tên của đóa hồng xuất bản lần đầu ở Ý vào năm 1980 với nhan đề nguyên bản là Il nome
della rosa. William Weaver đã dịch tác phẩm này của Umberto Eco sang tiếng Anh và xuất bản
tại Hoa Kỳ năm 1983, ở Anh vào năm 1984. Cuốn tiểu thuyết, với cốt truyện phức tạp của mình
đã thảo luận những vấn đề triết học sâu sắc về lịch sử tôn giáo trung cổ châu Âu. Ngay từ khi ra
đời, các nhà phê bình và cũng như độc giả trên tồn thế giới đã nhiệt tình đón nhận. Năm 1986,
Tên của đóa hồng đã được đạo diễn lừng danh Jean-Jacques Annaud chuyển thể thành phim.
Đây là thiên truyện chứa đựng biết bao điều bí ẩn về lịch sử, tơn giáo, chính trị, đặc biệt là vấn
đề về bản thể con người trong mối quan hệ với tôn giáo.
Tác phẩm Tên của đóa hồng đã thể hiện tư tưởng của U. Eco đối với vấn đề tơn giáo đó là
nghiêng về xu hướng thế tục với tinh thần hịa hỗn, tiến bộ. Các sự kiện trong tác phẩm được
39


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM – ĐẠI HỌC HUẾ

CYS 2016

xây dựng dựa trên bối bối cảnh lịch sử là nước Ý thế kỷ XIV bị dày xéo giữa những trận đụng độ
giữa Giáo hồng và Triều đình, giữa Giáo hội và các tập đoàn dị giáo. Cả nước bất mãn vì khơng
có một quyền lực trung ương: Giáo hồng thì dời về Avignon bên bờ sơng Rhơne nước Pháp,
cịn Hồng đế thì bận đối phó với nước Đức. Chính tu viện, dù bề ngồi có vẻ bình lặng, cũng bị
chao đảo bởi âm vang của các biến cố trên. Chuyện kể về một tu sĩ tên William xứ Baskerville.
Ông đã làm sáng tỏ một loạt án mạng xảy ra tại tu viện, bên trong những bức tường kiên cố,
được dùng làm nơi gặp gỡ giữa các đại biểu dòng Francisco và sứ giả của Giáo hoàng. Người kể
chuyện trong tác phẩm là một tu sĩ nhớ lại những biến cố xảy ra lúc ơng cịn là một thiếu niên.
Đó là tu sinh Adso xứ Melk, đệ tử của thầy William.
Nhân vật Adso đóng vai trị là người kể chuyện trong tác phẩm. Từ đó, thể hiện quan điểm
giúp lý giải các vấn đề phức tạp của lịch sử tôn giáo đồng thời đặt ra câu hỏi cho sứ mệnh cao cả

của tôn giáo trong đời sống thế tục.
Adso là một tu sinh trẻ, dưới sự hướng dẫn, dạy bảo của thầy William, Adso đã có những
cái nhìn lạ lẫm nhưng rất mới mẻ về Giáo hoàng và Thượng đế.
“Cuộc gặp gỡ như tơi đã nói trong phần mở đầu quyển kí sự trung thực này, liên quan đến
chuyện tranh cãi song đơi, một mặt giữa Hồng đế và Giáo hồng, mặt khác giữa Giáo hồng
và các tu sĩ dịng Francisco” [7, tr. 167].
Qua các cuộc tranh luận giữa thầy William và các nhân vật khác, Adso vốn là một tu sinh
ln có niềm tơn kính thiêng liêng với đức chúa trời đã có những phát hiện mặt trái của tơn giáo.
“Song tôi tin rằng các tu viện trưởng cảm thấy quyền lực quá mức cho Giáo hoàng đồng
nghĩa với quyền lực quá mức cho các giám mục và hội đồng thành phố, trong khi dịng của tơi tự cho là kẻ trung gian của trần thế với thượng giới và là cố vấn của các Hoàng đế - vẫn bảo
toàn được quyền lực suốt nhiều thế kỷ nay trong việc đối đầu với các thầy tu thế tục và giới
thương nhân thành thị” [7, tr. 167].
“Tơi tin rằng chính vì thế nhiều tu viện trưởng dòng Benedict, để tái lập uy quyền của đế
chế đối với giới cầm quyền thành phố (do các giám mục và các con buôn liên kết lại), đã đồng ý
che chở những tu sĩ phe Tinh thần dịng Francisco, dù khơng chia sẻ lý tưởng của họ, để trục lợi,
vì sự hiện diện của họ giúp các đại diện đế chế những luận cứ tuyệt hảo chống lại sự chống
quyền của Giáo hồng” [7, tr. 168].
Những truyền thống tốt đẹp của Giáo hoàng, Thượng đế, tu viện giờ đây đã quá khác biệt
trong mắt Adso. Từng ngày, Adso càng hiểu thêm những vấn đề hết sức phức tạp của đời sống
xã hội và tôn giáo. Adso hiểu rõ về mối quan hệ giữa Giáo hoàng và Hồng đế, giữa Giáo hồng
và các tu sĩ dịng Francisco. Đó là những mối quan hệ có tính tốn, thực dụng mang tính chính
trị, kinh tế.
Đối với tu viện, Adso lo lắng với vai trò của tu viện. Kiến thức mà tu viện tích lũy nay
được dùng như những món hàng để đổi chác. Tu viện ngày càng mất đi vai trò lãnh đạo trong
việc học hành bởi các trường dòng, các đại học đều đã sao chép sách. Và khơng chỉ là sao chép
mà cịn làm ra cả sách mới nữa. Chính sự phát triển của khoa học đã làm mất dần vai trò hướng
đạo của tu viện.
Đối với giới tu sĩ, Adso đã thấy được sự biến chất của giới tu sĩ qua sự điều tra của thầy
William: Tu viện trưởng Abo khoe khoang, tham quyền lực địa vị; Alinardo yếu đuối, tham
quyền; Jorge mù quáng, thủ đoạn; Malachi thụ động, bạc nhược; Berengar đam mê xác thịt…

Mỗi người đều theo đuổi một mục đích xấu xa, thấp hèn. Đối với các tu sĩ khác thì ngày càng
khơng hài lịng với các cơng việc trong tu viện, đặc biệt là công việc sao chép thiêng liêng, họ bị
40


KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC TRẺ 2016

11/2016

thôi thúc bởi những khát vọng mới lạ và cũng muốn viết nên những bổ sung mới về tự nhiên. Đó
là sự khao khát được vượt qua lằn ranh của sự hiểu biết. Nhưng bản thân họ không nhận ra một
điều rằng, nếu làm như thế chính là đưa sự vượt trội của tu viện này đến chỗ hủy diệt [7, tr. 209].
3. Ý NGHĨA THẾ TỤC HĨA TƠN GIÁO TỪ GĨC ĐỘ BẢN THỂ - TÂM LINH
Bản thể và đức tin là một luận đề triết học song hành được các nhà nghiên cứu quan tâm. Ở
đó, bộc lộ những xung năng giữa dục vọng riêng tư cá nhân và niềm tin thượng đế. Thơng qua
hành trình kiếm tìm chân lý của nhân vật William và Adso, chúng ta sẽ thấy được sự tranh đấu
giữa đức tin và bản năng, dục vọng của con người, nhất là tình u và khối lạc tình dục. Nhân
vật Adso là một minh chứng sinh động nhất cho luận điểm vừa nêu.
Adso là một chủng sinh non trẻ dịng Benedict có niềm tin sâu sắc vào Chúa, xem Chúa là
vị quan tịa anh minh nhất. Chính điều này là động lực giúp Adso vượt qua những điều lo âu, sợ
hãi khi chứng kiến tội ác diễn ra trong tu viện: “Vì suy từ quả ra nhân là việc vơ cùng khó khăn,
con tin rằng người duy nhất phán xét được điều này là Đức Chúa Trời” [7, tr. 42]. Tuy nhiên,
qua quá trình điều tra cùng thầy William, Adso đã chứng kiến nhiều sự việc khiến tâm trí tu sinh
trẻ này đầy những biến động. Chúa trời và những vị thánh thiêng liêng vốn dĩ được Adso biết
qua Kinh Thánh nay hiện lên trong giấc mơ với những điều quái gở, cuồng loạn.
Adso mơ về buổi tiệc của Tu viện trưởng Abo có sự xuất hiện của các trinh nữ nối đuôi
nhau nối dài như đám rước và những bóng hình đàn bà với phụ nữ xiêm y lộng lẫy, có hình
ảnh của cơ gái giống Đức Mẹ Đồng Trinh, có sự xuất hiện của những người đàn bà khác trong
Kinh Thánh và cả sự có mặt của Chúa Kitơ. Hình ảnh bữa tiệc Ngày phán xét cuối cùng trong
giấc mơ của Adso thật kỳ quái “Adam nằm ngửa nốc rượu, rượu chảy ra từ sườn ông. Noah

ngủ mê chửi Ham, Holofernes ngáy thản nhiên, Jonah ngủ say, Peter thức canh cho tới khi gà
gáy, còn Chúa Giê-su giật mình thức giấc khi nghe lão Bernard Gui và lão Bertrand del
Poggetto âm mưu thiêu cô gái” [7, tr. 470]. Những hành động hiện lên qua tâm trí của Adso
thật qi gở “Ai cũng bảo chưa có tu viện nào vui nhộn thế này và Berengar lật áo tu của mọi
người, đàn ông cũng như đàn bà, hôn lên hậu môn họ” [7, tr. 470]. Giấc mơ cịn có những
cảnh tượng kinh dị hơn khi các thánh tông đồ trừng trị cô gái da đen bằng cách chặt đầu, mổ
bụng, vẽ dấu hoàng đạo lên ngực, chở đi trên cỗ xe lửa, dìm xuống nước, biến nàng thành cột
muối, tống vào bếp lò, trừng phạt bằng roi, đóng lộn ngược đầu nàng vào cây thập tự, ném đá,
lột da và nướng, leo lên thân xác nàng, ném phân, đánh rắm, tiểu tiện lên đầu nàng, ói mửa lên
ngực nàng, giật tóc, cầm đuốc đang cháy quất vào mơng nàng. Và hình ảnh của một con vật
đen như quạ đang vồ, bẻ nát chân một số người này, đầu một số người kia, nhai ngấu nghiến
rồi ợ ra lửa có lẽ hơi hơn cả lưu huỳnh [7, tr. 72-74].
Chúa và những vị thánh là những điều linh thiêng nhưng lại hiển hiện trong giấc mơ Adso
một cách trái ngược, đầy bất ngờ. Là những hình ảnh nổi loạn chống lại hệ thống trật tự đã được
kiến lập của Chúa, những nhạo báng thô lỗ, sự ngu ngốc và cuộc sống bng thả trong nghi thức.
Hình ảnh Chúa Giê-su lúc này hiện lên như một kẻ thô tục, tầm thường: bông đùa với thánh tông
đồ, đầu đội vương miện như của cô gái, ngồi trên thành giếng, vừa ăn vừa hát, hóa trang thành
chim bồ câu, cười hơ hố, ngấu nghiến ăn một con lừa, các ngón tay đều đen, ngủ say, ăn mặc giả
làm ông chủ, hét lên. Qua giấc mơ, hình tượng con người linh thiêng đầy tơn kính như đức
Giê-su và các thánh tơng đồ được nhìn dưới góc độ của những con người với những hoạt động
và ham muốn trần tục.
Niềm tin của Adso với thượng đế rất mãnh liệt thế nhưng cuộc sống thế tục trong tu viện
làm cho chàng thư sinh trẻ luôn phải đặt trong mối dày vò về tinh thần. Những lời thề với Thiên
chúa không giúp cho chàng tránh xa những cạm bẫy tội lỗi “Những lời phát nguyện khi đi tu đã
41


TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM – ĐẠI HỌC HUẾ

CYS 2016

giữ cho chúng tôi khỏi rơi vào ổ trụy lạc là thân thể đàn bà, nhưng lại đưa chúng tôi lại gần
những tội lỗi khác” [7, tr. 158].
Những xung năng tính dục bị đè nén bởi điều luật được giải thoát. Trong giấc mơ, Adso đã
nhìn thấy một thứ cám dỗ dục tính “Rồi nàng chìa tay ra cho tơi, lạy Chúa thứ tội, âm hộ của
nàng; tơi bước vào đó và thấy mình trong một cái hang đẹp như chốn bồng lai thời hoàng kim,
suối trong như sương, hoa quả sum suê và những cây lủng lẳng món pho mát với bột nhào” [7,
tr. 474]. Và những hình ảnh thiêng liêng đối lập với hình ảnh của tội lỗi, kỳ lạ thay lại luôn luôn
trong trạng thái song hành, đấu tranh lẫn nhau và thậm chí hịa lẫn vào nhau trong trí óc “Hình
ảnh Mẹ Đồng trinh trong nhà thờ chập lên hình ảnh nàng Magaret xinh đẹp, và một lần nữa,
lịng tơi lại rạo rực” [7, tr. 270]. Để rồi những ham muốn này không chỉ tồn tại trong giấc mơ mà
Adso đã vượt qua mặc cảm tội lỗi để đến với sự nếm trải hương vị nồng cháy của tình u và xác
thịt: “Rồi nàng hơn lên mơi tôi, nỗi đam mê nàng ngọt ngon hơn rượu, mùi kem trên thân thể
nàng thơm ngào ngạt, cổ nàng tuyệt vời trong xâu ngọc quý, đôi má nàng tuyệt vời giữa đơi
bơng tai. Tình nương của ta ơi, em đẹp quá, em xinh quá…môi em như mật hoa, lưỡi em như
sữa, như mật, hơi thở em thơm như táo, ngực em là hai chùm nho, vòm miệng em là rượu nồng
chảy qua răng vào mơi ta, tn thẳng vào tình yêu ta” [7, tr. 276]. Người con gái nông dân tầm
thường, đói nghèo hiện hữu trong xúc cảm của chàng thư sinh trẻ đầy quyến rũ khiến cho tâm trí
chàng chống ngợp “Lạy Chúa, khi tâm hồn mê mẩn, thì phẩm hạnh duy nhất là yêu thứ ta thấy”
[7, tr. 276]. Bị thôi thúc bởi những cảm xúc đầu đời, Adso đã có triết lý cho riêng mình về đạo
đức và phẩm hạnh ngồi những gì mà một tu sinh dịng Benedict đã được nhào nặn: “Bng
mình trên tấm thân mà tơi đang hịa hợp làm một, tuy nửa hồn đã phiêu bạt, nhưng vào giây phút
còn tỉnh táo cuối cùng, tơi hiểu rằng ngọn lửa đó trong vắt kỳ lạ, mãnh liệt khác thường và nóng
rực, mà bởi trong vắt kỳ lạ nên nó có thể chiếu sáng, và bởi nó nóng rực nên nó có thể thiêu đốt.
Rồi tôi hiểu thế nào là vực sâu và những vực sâu thẳm hơn mà nó mở ra bên dưới nữa” [7, tr.
278]. Những trải nghiệm khơng thể nào phai nhịa đã làm Adso hiểu sâu sắc hơn những lôi cuốn
kỳ lạ của thể xác, nó dễ dàng chiếm đoạt tâm trí chàng và mau chóng biến thành niềm vui thú,
đam mê đầy tội lỗi. Từ đó đặt chàng ra câu hỏi “Nhưng nếu tình lửa và vực thẳm là ẩn dụ của
lịng u kính Thiên Chúa, thì liệu tình u đó có thể trở thành ẩn dụ của tình u cái chết
và đam mê tội lỗi không?” [7, tr. 278]. Câu hỏi đã trở thành một nỗi hoài nghi thiêu đốt tâm

can Adso.
Niềm hạnh phúc mà Adso cảm nhận rõ ràng không phải là những điều được Thiên chúa chỉ
bảo mà là niềm hoan lạc “Nàng tiếp tục vuốt ve thân thể tơi lúc đó ướt đẫm mồ hơi. Tơi cảm
nhận một niềm hoan lạc trong tâm can… Tôi sẽ không ngần ngại gọi kẻ nào được sống qua cảm
giác tương tự trên cõi đời này là một người hạnh phúc…” [7, tr. 279]. Nhưng rồi sau cơn sóng
cuồng khao khát rồi thỏa mãn dục vọng, Adso lại cảm nhận tính phù du của khao khát và sự tai
ác của dục vọng “Omne animal triste post coitum - Sau cuộc giao hoan mọi sinh vật đều sầu
não” để rồi sau nhiều thập niên, Adso vẫn khơng ngừng khóc than về lầm lỡ của mình mặc dù
biết rằng về bản chất tự nhiên, vốn là điều tốt đẹp. Sự đấu tranh giữa đức tin và bản năng không
chỉ xảy ra tức thời khi Adso đối diện với tội lỗi mà là sự đấu tranh dai dẳng của một thầy tu dòng
Bennedict.
Bi kịch tình u của Adso góp phần soi tỏ những ẩn ức, niềm khát khao tình yêu và nhục
dục của con người thời Trung cổ. Nó thể hiện tinh thần lên án Giáo hội với những luật lệ ép xác,
phi tự nhiên đã bóp chết mọi suối nguồn yêu thương, lành mạnh, nhân văn của con người.
Với tiểu thuyết Tên của đóa hồng, Umberto Eco đã hướng đến một nội dung sâu sắc cùng
biểu hiện hết sức đa dạng, đồng thời kiến giải những vấn đề đang còn hiện tồn của nhân loại
trong đó có tơn giáo - một lĩnh vực thuộc thế giới tâm linh, siêu hình rất khó lý giải. Tư tưởng
42


KỶ YẾU HỘI NGHỊ KHOA HỌC TRẺ 2016

11/2016

của một triết học gia, nhà mỹ học, nhà ký hiệu học được thể nghiệm trong tác phẩm với những
vấn đề hết sức nhân bản. Con người cần có đủ tư duy để lý giải thế giới, hiểu rõ bản thể nhằm
hướng đến cuộc sống không bị quá ràng buộc bởi đức tin. Đồng thời tác phẩm cũng đặt ra những
vấn đề triết học mang tính thời đại mà trong khn khổ nghiên cứu này chúng tôi e rằng không
thể chuyển tải hết tinh thần của thiên tài Umberto Eco.
TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]

Interviewed by Lila Azam Zanganeh, Umberto Eco, , The Art of
Fiction No. 197.
The Telegraph, Umberto Eco - obituary, , 18/3/2016.
Michael Gilmour (2014), The Song of Songs and a Sexual Mystery in Umberto Eco’s The
Name of the Rose, , 22/11/2013
Nguyễn Xuân Nghĩa (2003), “Tơn giáo trong thời hiện đại: Thế tục hóa hay phi thế tục hóa?”,
Nghiên cứu Tơn giáo, Số 02.
Nguyễn Xn Nghĩa (2010), “Tâm thức tơn giáo và lí thuyết thế tục hóa ở Châu Á và Việt
Nam”, Nghiên cứu Tôn giáo, Số 02.
Frank J.Lechner, Secularization, , 2003.
Umberto Eco (Lê Chu Cầu dịch) (2013), Tên của đóa hồng, Nxb Văn học, Hà Nội.
Trần Huyền Sâm (2016), Tiểu thuyết phương Tây hiện đại và các hướng tiếp cận, Nxb Văn học,
Hà Nội.

Title: SPIRIT OF RELIGION SECULARIZATION THE NOVEL "NAME OF THE ROSE" OF
UMBERTO ECO
Abstract: Umberto Eco is a fine academic philosophers, scientists, theorists world renowned. The name
of the rose works right from its inception was immediately successful, becoming the “shock of the
contemporary novel”, a “super fiction” by both readers of popular literature and scholarly welcome
warmly received all over the world. This is an historical novel erudite, contains cultural knowledge,
philosophy, art and religion sweeping. Our articles focus on exploiting nature secularized religion - an

important aspect makes internal human values of this saga.
Keywords: Secularization, religion.

NGUYỄN NGỌC ANH
Học viên Cao học, Chuyên ngành Lý luận văn học, khóa 23 (2014-2016), Trường Đại học Sư phạm - Đại
học Huế.

43