(LUẬN văn THẠC sĩ) các yếu tố ảnh hưởng đến chậm tiến độ và vượt dự toán dự án đầu tư công tại việt nam , luận án tiến sĩ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

VŨ QUANG LÃM

CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẬM
TIẾN ĐỘ VÀ VƯỢT DỰ TOÁN
DỰ ÁN ĐẦU TƯ CÔNG TẠI VIỆT NAM

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ

Thành phố Hồ Chí Minh - Năm 2016

TIEU LUAN MOI download :


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH

VŨ QUANG LÃM

CÁC YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẬM
TIẾN ĐỘ VÀ VƯỢT DỰ TOÁN DỰ ÁN
ĐẦU TƯ CƠNG TẠI VIỆT NAM
Chun ngành: Tài chính – Ngân hàng
Mã số: 62.34.02.01

LUẬN ÁN TIẾN SĨ KINH TẾ
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
GS.TS SỬ ĐÌNH THÀNH

Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2016

TIEU LUAN MOI download :


CỘNG HÒA XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM
Độc lập – Tự do – Hạnh phúc

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Luận án tiến sĩ kinh tế “Các yếu tố ảnh hưởng đến chậm tiến
độ và vượt dự toán dự án đầu tư công tại Việt Nam” là nghiên cứu của riêng tôi. Các
thông tin, số liệu trong luận án là trung thực và dẫn nguồn cụ thể.
Các kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa công bố trong bất
cứ cơng trình khoa học nào khác.
TP. Hồ Chí Minh, ngày

tháng 01 năm 2016

Nghiên cứu sinh

Vũ Quang Lãm

TIEU LUAN MOI download :


LỜI CẢM ƠN
Trước hết, Tôi xin chân thành cám ơn Thầy GS.TS Sử Đình Thành, người
Thầy hướng dẫn khoa học của tơi, trong suốt 04 năm đã tận tình hướng dẫn gợi mở
chỉ bảo để tơi hồn thành luận án này.
Tơi cũng xin bày tỏ sự kính trọng và lịng biết ơn sâu sắc đến quý Thầy Cô của

Trường Đại học Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh, Thầy Cơ khoa đào tạo và Viện Sau
đại học đã tận tình giảng dạy và tạo mọi điều kiện để tơi hồn thành các học phần của
chương trình đào tạo dành cho nghiên cứu sinh.
Tơi xin bày tỏ lịng biết ơn đến các Anh Chị Em đồng nghiệp đang công tác tại
Sở Tài chính Thành phố Hồ Chí Minh, Cơng ty Đầu tư Tài chính nhà nước Thành phố
Hồ Chí Minh đã hỗ trợ về tài liệu, thông tin, tạo điều kiện giúp tơi hồn thành luận án.
Cuối cùng, xin cảm ơn gia đình nhỏ của tơi và những người bạn thân thiết đã
luôn sát cánh, đồng hành, cổ vũ và giúp tơi hồn thành luận án.
Luận án sẽ khơng thể hồn thành nếu thiếu sự hướng dẫn, hỗ trợ và giúp đỡ
như trên.
Xin cảm ơn.

Vũ Quang Lãm

TIEU LUAN MOI download :


MỤC LỤC
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Lời cảm ơn
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục các hình vẽ, biểu đồ
Danh mục các bảng
PHẦN MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1
1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................................ 1
2. Mục tiêu nghiên cứu ...................................................................................................... 3
3. Đối tượng và Phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 4
3.1. Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 4

3.2. Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................................... 4
4. Phương pháp nghiên cứu .............................................................................................. 5
4.1. Phương pháp nghiên cứu định tính ............................................................................. 5
4.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng ............................................................... 5
5. Tính mới và những đóng góp của luận án ................................................................... 6
5.1. Về phương diện học thuật ............................................................................................ 6
5.2. Về phương diện thực tiễn ............................................................................................ 7
6. Kết cấu của luận án ....................................................................................................... 7
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN LÝ THUYẾT ................................................................. 9
1.1. Khung khái niệm dự án đầu tư công ....................................................................... 9
1.1.1. Dự án đầu tư .............................................................................................................. 9
1.1.2. Đặc điểm dự án đầu tư cơng ..................................................................... 9
1.2. Chu trình quản lý dự án ........................................................................................... 11
1.3. Các nghiên cứu lý thuyết về quản lý dự án và rủi ro trong quản lý dự án ......... 12

TIEU LUAN MOI download :


1.4. Vấn đề chậm tiến độ của các dự án đầu tư ............................................................ 20
1.4.1. Khái niệm chậm tiến độ ...............................................................................................20
1.4.2. Hậu quả của chậm tiến độ ............................................................................................22
1.5. Vấn đề vượt dự toán các dự án đầu tư .................................................................... 24
1.5.1. Khái niệm vượt dự toán................................................................................................24
1.5.2. Hậu quả của vượt dự toán ...........................................................................................25
1.6. Các nghiên cứu về yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự toán các dự án đầu tư.. 26
1.6.1. Các nghiên cứu về yếu tố gây chậm tiến độ ............................................ 27
1.6.2. Các nghiên cứu về yếu tố gây vượt dự toán............................................. 32
1.6.3. Các nghiên cứu về yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự toán.................................. 34
1.6.4. Các nghiên cứu về yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự tốn dự án đầu tư cơng .... 38
CHƯƠNG 2: PHƯƠNG PHÁP VÀ MƠ HÌNH NGHIÊN CỨU ................................ 45

2.1. Thiết kế nghiên cứu .................................................................................................. 45
2.2. Nghiên cứu tác động của chậm tiến độ và vượt dự toán đến thời gian hồn
thành và giá trị quyết tốn dự án đầu tư công.............................................................. 47
2.3. Nghiên cứu các yếu tố ảnh hưởng đến chậm tiến độ và vượt dự toán các dự
án đầu tư cơng .................................................................................................................. 49
2.3.1. Nghiên cứu định tính ............................................................................................... 50
2.3.2. Phân tích nhân tố khám phá, hồi quy và kiểm định mơ hình .................................. 52
2.3.2.1. Xây dựng giả thuyết nghiên cứu .......................................................................... 52
2.3.2.2. Mẫu dữ liệu nghiên cứu ........................................................................................ 55
2.3.2.3. Hồi quy và kiểm định mơ hình ............................................................................. 56
CHƯƠNG 3: PHÂN TÍCH THỰC NGHIỆM THỜI GIAN THỰC HIỆN VÀ CHI
PHÍ ĐẦU TƯ CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƯ CƠNG: NGHIÊN CỨU TRƯỜNG HỢP
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ....................................................................................... 61
3.1. Giới thiệu chung ....................................................................................................... 61
3.1.1. Cơ chế, chính sách và phân cấp quản lý dự án đầu tư công tại Việt Nam .............. 61
3.1.2. Vấn đề lựa chọn chủ đầu tư của dự án công ............................................................ 62

TIEU LUAN MOI download :


3.1.3. Vấn đề chậm tiến độ và vượt dự toán các dự án đầu tư công tại Việt Nam và
Thành phố Hồ Chí Minh.................................................................................................... 64
3.1.3.1. Thực trạng tại Việt Nam ....................................................................................... 64
3.1.3.2. Thực trạng tình hình chậm tiến độ và vượt dự tốn tại TP.Hồ Chí Minh ............ 66
3.2. Phân tích thực nghiệm mối quan hệ giữa thời gian và chi phí đầu tư các dự án
đầu tư cơng: nghiên cứu trường hợp Thành phố Hồ Chí Minh. ................................ 68
3.2.1. Mô tả dữ liệu............................................................................................................ 68
3.2.2. Kết quả nghiên cứu thực nghiệm............................................................................. 71
3.2.2.1. Mô tả tương quan giữa các biến trong mơ hình ................................................... 71
3.2.2.2. Kết quả hồi quy .................................................................................................... 72

3.2.3. Kết luận.................................................................................................................... 75
CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU CÁC YẾU TỐ GÂY CHẬM TIẾN ĐỘ VÀ
VƯỢT DỰ TOÁN CÁC DỰ ÁN ĐẦU TƯ CÔNG TẠI VIỆT NAM ......................... 77
4.1. Kết quả nghiên cứu định tính .................................................................................. 77
4.2. Mơ hình nghiên cứu chính thức .............................................................................. 81
4.3. Xây dựng thang đo ................................................................................................... 81
4.4. Kết quả chọn mẫu và mô tả thống kê mẫu............................................................. 84
4.5. Kiểm định hệ số Cronbach’s Alpha ........................................................................ 95
4.6. Phân tích yếu tố khám phá (EFA) ....................................................................... 100
4.7. Kiểm định mơ hình hồi quy tuyến tính................................................................. 103
4.7.1. Phân tích hồi quy ................................................................................................... 103
4.7.2. Kiểm định tính phù hợp của mơ hình .................................................................... 107
4.8. Thảo luận kết quả nghiên cứu ............................................................................... 110
4.8.1. Năng lực yếu kém trong thực hiện dự án của nhà thầu và tư vấn ......................... 110
4.8.2. Năng lực yếu kém trong quản lý dự án của chủ đầu tư ......................................... 114
4.8.3. Yếu tố khó khăn về tài chính ................................................................................. 115
4.8.4. Yếu tố ngoại vi ....................................................................................................... 116
4.8.5. So sánh kết quả nghiên cứu với các nghiên cứu trước đây ................................... 117
4.9. Nghiên cứu điển hình các dự án công trên địa bàn TP.HCM ............................ 119

TIEU LUAN MOI download :


4.9.1. Dự án 1- Dự án điển hình về chậm tiến độ và vượt dự tốn..........................................120
4.9.1.1. Mơ tả dự án ......................................................................................................... 120
4.9.1.2. Phân tích nguyên nhân dẫn đến chậm tiến độ của dự án .................................... 120
4.9.1.3. Phân tích nguyên nhân dẫn đến vượt dự toán của dự án .................................... 122
4.9.2. Dự án 2- Dự án điển hình vượt tiến độ và vượt dự tốn....................................... 123
4.9.2.1. Mơ tả dự án ......................................................................................................... 123
4.9.2.2. Phân tích ngun nhân thành cơng hồn thành vượt tiến độ .............................. 124

4.9.2.3. Phân tích nguyên nhân dẫn đến việc vượt dự toán của dự án ............................ 128
CHƯƠNG 5: KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ CHÍNH SÁCH ............................ 130
5.1. Kết luận ................................................................................................................... 130
5.2. Các khuyến nghị chính sách .................................................................................. 132
5.2.1. Giải pháp nâng cao năng lực của chủ đầu tư ......................................................... 132
5.2.2. Giải pháp đối với năng lực của tư vấn................................................................... 135
5.2.3. Giải pháp đối với năng lực của nhà thầu ............................................................... 136
5.2.4. Giải pháp đối với việc kiểm soát rủi ro tài chính của chủ đầu tư .......................... 137
5.2.5. Giải pháp đối với việc kiểm soát rủi ro từ các yếu tố ngoại vi.............................. 138
5.2.6. Gợi ý về quản lý tiến độ, kiểm soát rủi ro ............................................................. 139
5.3. Những hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo ................................................... 140
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ ....................... 141
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................. 142
Phụ lục 1
Phụ lục 2
Phụ lục 3

TIEU LUAN MOI download :


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
ADB
AFD
Ban QLDA
BOT
ĐT
DA
DAĐT
FDI
GDP

HĐND
IDA
IMF
JBIC
MTEF
NSĐP
NSNN (TW)
ODA
PPP
TK
TKCS
UBND
XD
XDCB
WB

Ngân hàng Phát triển Châu Á
Cơ quan Phát triển Pháp
Ban Quản lý dự án
Xây dựng – Kinh doanh – Chuyển giao
Đầu tư
Dự án
Dự án đầu tư
Đầu tư trực tiếp nước ngoài
Tổng sản phẩm quốc nội
Hội đồng nhân dân
Hiệp hội Phát triển quốc tế
Quỹ Tiền tệ Quốc tế
Ngân hàng Hợp tác quốc tế Nhật bản
Khuôn khổ chi tiêu trung hạn

Ngân sách địa phương
Ngân sách nhà nước (Trung ương)
Hỗ trợ Phát triển chính thức
Mơ hình Hợp tác công tư
Thiết kế
Thiết kế cơ sở
Ủy ban nhân dân
Xây dựng
Xây dựng cơ bản
Ngân hàng Thế giới

TIEU LUAN MOI download :


DANH MỤC HÌNH, BIỂU ĐỒ

Hình 1.1: Chu trình quản lý dự án ................................................................................ 11
Hình 1.2: Mơ hình về mối liên hệ giữa các thành tố trong quản lý dự án.................. 12
Hình 1.3: Phân loại chậm tiến độ theo tiêu thức trách nhiệm..................................... 21
Hình 2.1: Quy trình và các bước nghiên cứu ................................................................ 46
Hình 2.2: Mơ hình nghiên cứu sơ bộ.............................................................................. 52
Hình 3.1: Tỷ lệ dự án chậm tiến độ và dự án thực hiện điều chỉnh dự toán qua các
năm 2007 – 2012 ............................................................................................................... 65
Hình 3.2: Các nguyên nhân chậm tiến độ dự án các năm 2011 – 2012 ...................... 65
Hình 3.3: Các ngun nhân điều chỉnh dự tốn dự án các năm 2011 – 2012 ............ 66
Hình 3.4: Tỷ lệ về số dự án phân theo ngành ................................................................ 67
Hình 3.5: Tỷ lệ chậm tiến độ của các dự án đầu tư cơng tại TP.HCM ...................... 69
Hình 3.6: Tỷ lệ vượt dự tốn của các dự án đầu tư cơng tại TP.HCM ...................... 69
Hình 3.7: Tỷ lệ chậm tiến độ và vượt dự tốn các dự án đầu tư cơng tại TP.HCM . 70

TIEU LUAN MOI download :


DANH MỤC BẢNG

Bảng 0.1: Hệ số ICOR chung và khu vực đầu tư nhà nước qua các giai đoạn............ 1
Bảng 1.1: Một số hậu quả của chậm tiến độ ................................................................. 23
Bảng 1.2: Một số tác động của chậm tiến độ đối với các bên tham gia dự án ........... 25
Bảng 1.3: Tổng hợp một số Nhóm/Yếu tố chính gây vượt dự toán của các tác giả
trên thế giới ...................................................................................................................... 33
Bảng 1.3: Tổng hợp nhóm yếu tố ảnh hưởng đến chậm tiến độ và vượt dự toán ..... 42
Bảng 3.1: Phân tích SWOT đối với các Chủ đầu tư chuyên nghiệp ........................... 63
Bảng 3.2: Phân tích SWOT đối với các Chủ đầu tư kiêm nhiệm................................ 63
Bảng 3.3: Thống kê về số dự án phân theo ngành ........................................................ 67
Bảng 3.4: Kết quả thống kê về tình trạng vượt dự tốn của các dự án đầu tư cơng
tại Thành phố Hồ Chí Minh ........................................................................................... 68
Bảng 3.5: Kết quả thống kê về tình trạng chậm tiến độ của các dự án đầu tư công
tại Thành phố Hồ Chí Minh ........................................................................................... 68
Bảng 3.6: Kiểm định tương quan của các biến trong mơ hình ................................... 71
Bảng 3.7: Kết quả hồi quy các mơ hình ......................................................................... 72
Bảng 4.1: Các nhóm yếu tố trong mơ hình nghiên cứu và kỳ vọng dấu ..................... 81
Bảng 4.2: Các biến trong mơ hình nghiên cứu ............................................................. 82
Bảng 4.3: Mơ tả về thời gian làm việc của những người được phỏng vấn trong
lĩnh vực quản lý dự án đầu tư công ............................................................................... 85

TIEU LUAN MOI download :


Bảng 4.4: Mô tả về số lần tham dự huấn luyện về nghiệp vụ quản lý dự án đầu tư
công ................................................................................................................................... 86

Bảng 4.5: Mơ tả về trình độ chun mơn của người được phỏng vấn ........................ 87
Bảng 4.6: Mô tả về lĩnh vực đầu tư của dự án đầu tư công ......................................... 88
Bảng 4.7: Mô tả nguồn vốn của dự án đầu tư công ...................................................... 88
Bảng 4.8: Mô tả về tần suất vượt dự toán và chậm tiến độ của dự án đầu tư công .. 89
Bảng 4.9: Tổng hợp đánh giá của đáp viên về mức độ ảnh hưởng các yếu tố gây
chậm tiến độ và vượt dự toán liên quan đến năng lực của chủ đầu tư....................... 90
Bảng 4.10: Tổng hợp đánh giá của đáp viên về mức độ ảnh hưởng các yếu tố gây
chậm tiến độ và vượt dự toán liên quan đến năng lực nhà thầu ................................. 91
Bảng 4.11: Tổng hợp đánh giá của đáp viên về mức độ ảnh hưởng các yếu tố gây
chậm tiến độ và vượt dự toán liên quan đến năng lực tư vấn ..................................... 92
Bảng 4.12: Tổng hợp đánh giá của đáp viên về mức độ ảnh hưởng các yếu tố gây
chậm tiến độ và vượt dự toán liên quan đến yếu tố ngoại vi ....................................... 93
Bảng 4.13: Tổng hợp đánh giá của đáp viên về mức độ ảnh hưởng các yếu tố gây
chậm tiến độ và vượt dự toán liên quan đến yếu tố pháp lý thiếu ổn định ................ 93
Bảng 4.14: Khảo sát về tình trạng vượt dự tốn và chậm tiến độ của dự án ............ 94
Bảng 4.15: Kết quả phân tích Cronbach alpha cho thang đo các yếu tố liên quan
đến chủ đầu tư.................................................................................................................. 96
Bảng 4.16: Kết quả phân tích Cronbach alpha cho thang đo các yếu tố liên quan
đến nhà thầu ..................................................................................................................... 97
Bảng 4.17: Kết quả phân tích Cronbach alpha cho thang đo các yếu tố liên quan
đến tư vấn ......................................................................................................................... 98
Bảng 4.18: Kết quả phân tích Cronbach alpha cho thang đo các yếu tố liên quan
đến ngoại vi....................................................................................................................... 98
Bảng 4.19: Kết quả phân tích Cronbach alpha cho thang đo các yếu tố liên quan
đến pháp lý thiếu ổn định ............................................................................................... 99

TIEU LUAN MOI download :


Bảng 4.20: Kết quả phân tích Cronbach alpha cho thang đo các yếu tố liên quan

đến tình trạng chậm tiến độ và vượt dự toán ............................................................... 99
Bảng 4.21: Bảng hệ số KMO và kiểm định Barlett .................................................... 100
Bảng 4.22: Bảng phân tích yếu tố khám phá EFA ..................................................... 100
Bảng 4.23: Biểu đồ tương quan giữa các biến............................................................. 104
Bảng 4.24: Kết quả hồi quy bội .................................................................................... 105
Bảng 4.25: Kiểm định Anova ........................................................................................ 107
Bảng 4.26: So sánh kết quả nghiên cứu của luận án với một số nghiên cứu trước
đó ..................................................................................................................................... 117

TIEU LUAN MOI download :


1

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong quá trình đổi mới và hội nhập, nền kinh tế Việt Nam đã trải qua 3 giai
đoạn tái cấu trúc kinh tế: (i) giai đoạn đầu thời kỳ đổi mới; (ii) giai đoạn sau cuộc
khủng hoảng tài chính – tiền tệ Châu Á năm 1997 và (iii) giai đoạn sau cuộc khủng
hoảng tài chính thế giới năm 2008. Trong mỗi giai đoạn phát triển, đầu tư công được
xem như là công cụ quan trọng để Chính phủ thực hiện q trình tái cấu trúc nền kinh
tế. Theo đó, thể chế và chính sách đầu tư cơng ln được Chính phủ điều chỉnh để hỗ
trợ cho quá trình tái cơ cấu kinh tế một cách hiệu quả. Dù là vậy, cho đến nay, đầu tư
cơng được đánh giá là cịn kém hiệu quả xét trên khía cạnh hiệu suất sử dụng đồng
vốn. Hệ số ICOR của đầu tư khu vực Nhà nước giai đoạn 1995 – 2011 là rất cao so với
suất đầu tư chung của xã hội (Trung tâm Thông tin và Dự báo Kinh tế - Xã hội Quốc
gia, 2012). Bảng 0.1 cho thấy hệ số ICOR của đầu tư khu vực nhà nước luôn cao hơn
hệ số ICOR chung toàn xã hội, từ 1,3 – 1,4 lần.
Bảng 0.1: Hệ số ICOR chung và khu vực đầu tư nhà nước qua các giai đoạn
1995 – 2000

2001 – 2005

2005 – 2011

Đầu tư chung

4,25

4,62

6,10

Đầu tư khu vực nhà nước

6,25

5,99

8,52

Nguồn: Trung tâm Thông tin và Dự báo Kinh tế - Xã hội Quốc gia, 2012
Lý thuyết về quản lý dự án đầu tư chỉ ra dự án đầu tư thành công là một dự án
phải đảm bảo được mục tiêu đã đề ra trong khuôn khổ thời gian và giới hạn nhất định
của ngân sách (Project Management Institute - PMI, 2000). Dự án được hoàn thành
đúng hạn là một trong những mục tiêu khơng những của khách hàng/chủ đầu tư mà
cịn của nhà thầu, bởi mỗi bên sẽ phải chịu thêm gánh nặng chi phí và mất đi doanh
thu tiềm năng một khi dự án hoàn thành chậm (Thomas và cộng sự, 1995). Chan và
Kumaraswamy (1996) cho rằng một dự án thường được coi là thành cơng nếu nó được
hồn thành đúng thời hạn, trong phạm vi ngân sách và mức độ tiêu chuẩn chất lượng

theo quy định.

TIEU LUAN MOI download :


2

Vượt dự tốn và chậm tiến độ có thể xảy ra do nhiều nguyên nhân khác nhau đối
với nhiều loại hình dự án khác nhau. Điều này dẫn đến nhiều tranh luận về việc làm
thế nào để giảm thiểu tình trạng chậm tiến độ và vượt dự tốn. Ðã có nhiều nghiên cứu
thực nghiệm khám phá các yếu tố ảnh hưởng đến tình trạng chậm tiến độ và vượt dự
tốn dự án đầu tư công (Mansfield và cộng sự, 1994; Kaming và cộng sự, 1996;
Koushki và Kartam, 2004). Nguyên nhân dẫn đến tình trạng chậm tiến độ và vượt dự
tốn các dự án đầu tư có thể kể đến từ việc quản lý dự án yếu kém cho đến các yếu tố
khách quan bên ngoài. Hàng loạt các nghiên cứu thực nghiệm trên thế giới tập trung
khám phá các yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự toán tại mỗi nước. Điều này cho
thấy tình trạng chậm tiến độ và vượt dự toán thật sự là vấn đề phổ biến.
Tại Việt Nam, tình trạng chậm tiến độ và vượt dự tốn của các dự án đầu tư cơng
được các nhà hoạch định chính sách, quản lý dự án xem như là một trong những
nguyên nhân làm giảm hiệu quả đầu tư cơng. Trong một văn bản trình Thủ tướng về
công tác giám sát, đánh giá tổng thể đầu tư năm 2014, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch và Đầu
tư Bùi Quang Vinh thừa nhận nhiều dự án vẫn còn chậm tiến độ, tỷ lệ các dự án điều
chỉnh còn khá cao. Ông Vinh khẳng định việc chậm tiến độ là một trong những
nguyên nhân làm tăng chi phí, giảm hoặc khơng cịn hiệu quả đầu tư, tác động tiêu cực
đến nền kinh tế (Tư Giang, 2015).
Báo cáo tổng hợp công tác giám sát, đánh giá tổng thể đầu tư qua các năm 2010,
2011, 2012 và 2013 của Bộ Kế hoạch và Đầu tư đối với các dự án đầu tư sử dụng 30%
vốn nhà nước trở lên đưa ra số liệu về số dự án chậm tiến độ chiếm khoảng từ 9,59%
đến 11,77% số dự án thực hiện trong năm; số dự án phải điều chỉnh (trong đó có điều
chỉnh tiến độ và điều chỉnh vốn đầu tư) chiếm khoảng từ 11% đến 16,09% số dự án

thực hiện trong kỳ. Số liệu tổng hợp hàng năm cho thấy tình trạng chậm tiến độ và
vượt dự toán là vấn đề cần quan tâm trong quản lý dự án đầu tư công. Báo cáo giám sát
của Bộ Kế hoạch và Đầu tư thừa nhận đây là nguyên nhân làm giảm hiệu quả đầu tư
công nhưng chưa đề ra các giải pháp khắc phục tình trạng này. Để giải quyết vấn đề,
cần thiết phải xác định, phân tích về phương diện học thuật các yếu tố ảnh hưởng đến
chậm tiến độ và vượt dự tốn các dự án đầu tư cơng.

TIEU LUAN MOI download :


3

Lý thuyết quản lý dự án cũng chỉ ra rằng vấn đề vượt dự tốn và chậm tiến độ có
mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Có nhiều cơng trình thực nghiệm tiến hành nghiên cứu
hai vấn đề này một cách riêng biệt (Azhar và cộng sự, 2008; Han và cộng sự, 2009;
Cantarelli và cộng sự, 2012; Hamazh và cộng sự, 2011…); nhưng cũng có nhiều cơng
trình nghiên cứu đồng thời cả hai vấn đề này trong cùng một thang đo (Claire Bordat
và cộng sự, 2004; Ramanathan và cộng sự, 2012)… Cho đến nay, chủ đề này ở Việt
Nam chưa nhận được nhiều sự quan tâm của các nhà kinh tế, nhất là dự án đầu tư cơng.
Lê Hồi Long và cộng sự (2008) nghiên cứu về những nguyên nhân gây ra chậm tiến
độ và vượt dự toán trong các dự án đầu tư lớn tại Việt Nam, nhưng đó là các dự án quy
mô vốn trên 1 triệu USD nói chung mà khơng nghiên cứu riêng trường hợp dự án đầu
tư cơng. Dự án đầu tư cơng có những khác biệt nhất định: khác biệt về vai trò vị thế
của chủ đầu tư, khác biệt về cung cách quản lý nguồn vốn, về khung pháp lý mà các
bên phải tuân thủ... Do vậy, kết quả nghiên cứu của Lê Hoài Long và cộng sự (2008)
cũng chưa bao quát hết các nguyên nhân và giải pháp đặc thù cho trường hợp dự án
đầu tư công ở Việt Nam.
Đề tài “Các yếu tố ảnh hưởng đến chậm tiến độ và vượt dự tốn dự án đầu tư
cơng tại Việt Nam” được triển khai nghiên cứu gắn với bối cảnh thực tế của các dự án
đầu tư công ở Việt Nam. Kết quả nghiên cứu được mong đợi sẽ góp phần vào lý thuyết

về nguyên nhân, hiệu ứng vượt dự toán và chậm tiến độ các dự án đầu tư công.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu chung của luận án là khám phá và đo lường các yếu tố dẫn đến tình
trạng chậm tiến độ và vượt dự toán dự án đầu tư công tại Việt Nam. Nét đặc trưng cơ
bản của luận án là nghiên cứu cả hai vấn đề chậm tiến độ và vượt dự toán trong một hệ
thống đo lường các nhân tố, qua đó giúp nhận dạng một cách tổng quát hơn các yếu tố
gây yếu kém hiệu quả đầu tư đầu cơng, xét trên góc độ thời gian và chi phí đầu tư cũng
như những hậu quả tiêu cực của nó gây ra cho xã hội.
Mục tiêu cụ thể của luận án bao gồm:
-

Đánh giá tác động qua lại của chậm tiến độ và vượt dự toán đối với các dự án đầu
tư công tại Việt Nam.

TIEU LUAN MOI download :


4

-

Xác định các yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự tốn dự án đầu tư cơng tại Việt
Nam.

-

Gợi ý một số hàm ý chính sách nhằm khắc phục tình trạng chậm tiến độ và vượt
dự tốn dự án đầu tư công.
Từ các mục tiêu trên, các câu hỏi nghiên cứu của luận án là:

-

Mức độ tác động qua lại của tình trạng chậm tiến độ và vượt dự tốn dự án đầu tư
cơng tại Việt Nam?

-

Các yếu tố nào gây chậm tiến độ và vượt dự toán dự án đầu tư công tại Việt
Nam?

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Để đạt được các mục tiêu trên, đối tượng của luận án tập trung vào việc nghiên
cứu tình hình triển khai và thực hiện các dự án công ở Việt Nam. Trên cơ sở đó, tiến
hành khảo sát và đánh giá các yếu tố ảnh hưởng đến chậm tiến độ, vượt dự toán các dự
án đầu tư công tại Việt Nam. Đồng thời, luận án cũng phân tích mối quan hệ giữa thời
gian và chi phí của các dự án đầu tư cơng tại Việt Nam. Nền tảng lý thuyết cho nghiên
cứu dựa vào lý thuyết về quản lý dự án và rủi ro trong quản lý dự án.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Dữ liệu sử dụng để phân tích về tác động của vượt dự tốn và chậm tiến độ đến
thời gian hồn thành và giá trị quyết tốn (hay chi phí) dự án đầu tư cơng là dữ liệu từ
hồ sơ quyết tốn dự án hoàn thành của 227 dự án đầu tư cơng triển khai tại Thành phố
Hồ Chí Minh, giai đoạn 2008 – 2013 lưu trữ tại Sở Tài chính Tp. Hồ Chí Minh.
Để phân tích các yếu tố ảnh hưởng đến tình trạng chậm tiến độ và vượt dự tốn
các dự án đầu tư công tại Việt Nam, luận án sử dụng dữ liệu sơ cấp từ việc khảo sát
240 chuyên gia đang trực tiếp quản lý, thực hiện dự án đầu tư cơng cơng tác tại Bộ Tài
chính, các tỉnh và Tp. Hồ Chí Minh. Thời gian tổ chức khảo sát: 2013-2014.

TIEU LUAN MOI download :

5

4. Phương pháp nghiên cứu
4.1. Phương pháp nghiên cứu định tính
Theo Neuman (2007), nghiên cứu định tính là một phương pháp nghiên cứu
nhằm nắm bắt, khám phá ý nghĩa, những khái niệm. Dữ liệu được thể hiện dưới dạng
quan điểm cá nhân thơng qua những hình ảnh, từ ngữ được quan sát và ghi chép lại.
Trong luận án này, phương pháp thu thập dữ liệu định tính là phương pháp tương
tác trực tiếp với những người được nghiên cứu trong bối cảnh công việc của họ - ở đây
là các nhà quản lý dự án đầu tư công, nhà quản lý các doanh nghiệp thực hiện các dự
án đầu tư công. Dựa trên các nghiên cứu trước đây tại Việt Nam và trên thế giới, tác
giả phỏng vấn và thảo luận với những người tham gia để điều chỉnh một số khái niệm,
thang đo cho phù hợp với điều kiện tại Việt Nam (phân tích dạng quy nạp), từ đó đề
xuất mơ hình nghiên cứu phù hợp với điều kiện đặc thù tại Việt Nam.
Kết quả của nghiên cứu định tính làm cơ sở cho việc khảo sát, thu thập dữ liệu để
phân tích định lượng với mơ hình phân tích yếu tố khám phá (EFA) và hồi quy (RA).
4.2. Phương pháp nghiên cứu định lượng
Để nghiên cứu việc chậm tiến độ ảnh hưởng đến chi phí thực hiện và vượt dự
toán tác động làm chậm tiến độ đối với các dự án đầu tư công, nghiên cứu sử dụng
phương pháp phân tích hồi quy bội, áp dụng cho nhiều mơ hình, có sử dụng biến giả để
nhận diện và phân tích.
Để kiểm định và nhận diện các yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự toán các dự án
đầu tư công tại Việt Nam, luận án sử dụng phương pháp định lượng thực hiện qua các
giai đoạn như sau:
 Thu thập dữ liệu nghiên cứu bằng bảng câu hỏi khảo sát các chuyên gia quản
lý dự án đầu tư cơng trên địa bàn nghiên cứu. Kích thước mẫu là 240 được chọn theo
phương pháp lấy mẫu thuận tiện.
 Đánh giá độ tin cậy và giá trị của thang đo bằng hệ số tin cậy Cronbach’s
Alpha, sau đó phân tích yếu tố khám phá (EFA) thơng qua phần mềm xử lý SPSS 22.0,

qua đó loại bỏ các biến quan sát khơng giải thích cho khái niệm nghiên cứu (khơng đạt
độ tin cậy); đồng thời tái cấu trúc các biến quan sát còn lại vào các yếu tố (thành phần

TIEU LUAN MOI download :


6

đo lường) phù hợp làm cơ sở cho việc hiệu chỉnh mơ hình nghiên cứu và các giả thuyết
nghiên cứu, các nội dung phân tích và kiểm định tiếp theo.
 Sau đó, nghiên cứu dùng phương pháp phân tích hồi quy bội (RA) với các
quan hệ tuyến tính để kiểm định các yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự tốn các dự án
đầu tư cơng tại Việt Nam, từ đó xác định được mức độ quan trọng của từng yếu tố.
5. Tính mới và những đóng góp của luận án
Tính mới của luận án là đã xác định được những nguyên nhân gây ra chậm tiến
độ và vượt dự tốn của các dự án đầu tư cơng tại Việt Nam. Đề xuất mơ hình thực
nghiệm để ước lượng các yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự tốn dự án đầu tư cơng
(khơng phân biệt quy mơ của dự án). Khuyến nghị một số điều chỉnh chính sách quản
lý dự án đầu tư công tại Việt Nam để hạn chế đến mức thấp nhất tình trạng chậm tiến
độ và vượt dự tốn. Cụ thể, nghiên cứu có những điểm mới và đóng góp như sau:
5.1. Về phương diện học thuật
- Luận án đã đánh giá và làm rõ sự khác biệt giữa dự án đầu tư công với dự án khác
tại Việt Nam, từ đó xác định khung lý thuyết các yếu tố ảnh hưởng đến tình trạng
chậm tiến độ và vượt dự toán chỉ riêng cho dự án đầu tư công tại Việt Nam.
- Phần nghiên cứu định tính cũng chỉ ra một trong những nguyên nhân làm chậm tiến
độ và vượt dự toán các dự án cơng- nhất là dự án ODA là do trình tự thủ tục pháp
lý về đầu tư xây dựng của Chính phủ Việt Nam khá phức tạp và khác biệt so với
quy định chung của các tổ chức tài trợ.
- Kết quả nghiên cứu thực nghiệm chỉ ra chậm tiến độ (thời gian) có ảnh hưởng lớn
đến vượt dự tốn (chi phí) của các dự án đầu tư cơng tại Việt Nam. Bên cạnh đó,

kết quả nghiên cứu cũng chứng minh cụ thể thời gian thực hiện dự án công phụ
thuộc vào tính chuyên nghiệp của chủ đầu tư và việc phân cấp quản lý thực hiện dự
án. Phát hiện này rất có ý nghĩa giúp các nhà hoạch định chính sách xem xét lại quy
định về việc phân cấp và mơ hình chủ đầu tư kiêm nhiệm hiện nay.
- Kết quả nghiên cứu xác định rõ và định lượng các yếu tố ảnh hưởng đến chậm tiến
độ và vượt dự tốn các dự án đầu tư cơng tại Việt Nam. Theo đó, yếu tố quan trọng
nhất thuộc về năng lực tổ chức quản lý dự án của chủ đầu tư; năng lực tư vấn, thực

TIEU LUAN MOI download :


7

hiện hợp đồng của tư vấn và nhà thầu. Ngoài ra, nghiên cứu cũng phát hiện thêm
các yếu tố ngoại vi (lạm phát, giá cả vật liệu tăng ngoài tầm kiểm sốt, điều kiện
địa chất thủy văn) và khó khăn về tài chính của các bên cũng ảnh hưởng đến chậm
tiến độ và vượt dự toán các dự án đầu tư công. Đây là điểm mới của đề tài mà các
nghiên cứu trước đây đề cập chưa đầy đủ.
- Luận án lần đầu tiên thực hiện kiểm định kết quả nghiên cứu thơng qua phân tích
các yếu tố dẫn đến thành công hoặc thất bại trong quản lý tiến độ và quản lý dự
toán của hai dự án tại Thành phố Hồ Chí Minh. Kết quả kiểm định đã chứng minh
các yếu tố mà luận án nhận diện chính xác và phù hợp với thực tiễn tại Việt Nam.
5.2. Về phương diện thực tiễn
- Luận án đã làm rõ thực trạng việc quản lý dự án đầu tư công tại Việt Nam hiện nay,
chỉ ra được hai nguyên nhân quan trọng nhất dẫn đến chậm tiến độ và vượt dự tốn
các dự án đầu tư cơng tại Việt Nam thuộc về năng lực quản lý của chủ đầu tư, năng
lực thực hiện dự án của tư vấn hoặc nhà thầu.
- Luận án cũng đã phân tích những bất cập của cơ chế quản lý tài chính cơng hiện
hành tại Việt Nam dẫn đến chậm tiến độ và vượt dự toán. Từ đó, khuyến nghị các
giải pháp nhằm tiếp tục hồn thiện cơ chế quản lý tài chính cơng tại Việt Nam, khắc

phục triệt để tình trạng chậm tiến độ và vượt dự toán.
- Nội dung luận án là cơ sở để xây dựng chương trình khung đào tạo bồi dưỡng kiến
thức quản lý dự án cho các nhà lãnh đạo quản lý, bổ sung chương trình giảng dạy
của sinh viên khối ngành kiến trúc kỹ thuật với mục tiêu những người được đào tạo
có đầy đủ kiến thức, kỹ năng để quản lý và thực hiện thành công dự án đầu tư cơng
tại Việt Nam.
6. Kết cấu của luận án
Ngồi phần Mở đầu, Kết luận, Mục lục, Danh mục các chữ viết tắt, Danh mục
các hình và bảng, Phụ lục và Tài liệu tham khảo; luận án được bố cục theo 5 chương
như sau: Chương 1 trình bày tổng quan lý thuyết của nghiên cứu; Phương pháp và mơ
hình nghiên cứu được trình bày trong Chương 2; Chương 3 nghiên cứu vấn đề thời
gian thực hiện và chi phí đầu tư các dự án đầu tư công được tiến hành thực nghiêm dựa

TIEU LUAN MOI download :


8

trên mẫu thu thập các dự án đầu tư công của Thành phố Hồ Chí Minh; Chương 4 trình
bày kết quả nghiên cứu các yếu tố gây chậm tiến độ và vượt dự tốn các dự án đầu tư
cơng tại Việt Nam; cuối cùng là kết luận và khuyến nghị chính sách trong trình bày
trong Chương 5.

TIEU LUAN MOI download :


9

Chương 1:
TỔNG QUAN LÝ THUYẾT

1.1. Khung khái niệm dự án đầu tư công
1.1.1. Dự án đầu tư
Tunner (1996) cho rằng “Dự án là nỗ lực của con người (hoặc máy móc), nguồn
lực tài chính và vật chất được tổ chức theo một cách mới để tiến hành một công việc
đặc thù với đặc điểm kỹ thuật cho trước, trong điều kiện ràng buộc về thời gian và chi
phí để đưa ra một thay đổi có ích được xác định bởi mục tiêu định tính và định lượng”.
Viện Quản lý Dự án (PMI) định nghĩa: “Dự án là một nỗ lực tạm thời để tạo ra một sản
phẩm hoặc dịch vụ đặc thù. Trong đó, “Tạm thời” có nghĩa là mỗi một dự án có một
kết thúc xác định và “Đặc thù” có nghĩa là sản phẩm hoặc dịch vụ đó khác biệt ở một
cách khác so với tất cả sản phẩm hoặc dịch vụ cùng loại” (Project Management
Institute, 2000).
Luật Xây dựng được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam thông
qua ngày 18 tháng 6 năm 2014 xác định: “Dự án đầu tư xây dựng là tập hợp các đề
xuất có liên quan đến việc sử dụng vốn để tiến hành hoạt động xây dựng để xây dựng
mới, sửa chữa, cải tạo cơng trình xây dựng nhằm phát triển, duy trì, nâng cao chất
lượng cơng trình hoặc sản phẩm, dịch vụ trong thời hạn và chi phí xác định.”
Trong nghiên cứu này, tác giả sử dụng khái niệm dự án đầu tư được hiểu như quy
định của Luật Xây dựng năm 2014 của Việt Nam do đã bao gồm nội hàm định nghĩa
của các nghiên cứu trước đó và là chuẩn mực bắt buộc mà các bên liên quan đến thực
hiện dự án đầu tư công tại Việt Nam phải tuân thủ.
1.1.2. Đặc điểm dự án đầu tư công
Dự án đầu tư công là những dự án do Chính phủ tài trợ (cấp vốn) tồn bộ hay một
phần hoặc do dân chúng tự nguyện đóng góp bằng tiền hay bằng ngày công nhằm đáp
ứng mọi nhu cầu mang tính cộng đồng. Nếu mở rộng hơn nữa, dự án cơng cịn bao
gồm những dự án mà Chính phủ hoặc chính quyền địa phương đề xuất kêu gọi tài trợ

TIEU LUAN MOI download :

10

quốc tế. Dự án do một đơn vị kinh doanh thực hiện cũng được xem là dự án cơng nếu
nó hướng đến việc nâng cao phúc lợi công cộng. Như vậy, tính chất cơng của một dự
án được nhận diện ở mục đích mà nó hướng đến- tạo ra những lợi ích cho cộng đồng.
Tại Việt Nam, căn cứ vào các quy định cụ thể của Luật Ngân sách, Luật Xây
dựng và Luật Đầu tư cơng thì dự án đầu tư cơng cịn có những khác biệt so với dự án
khu vực tư như sau:
+ Về chủ đầu tư: Luật Đầu tư công của Việt Nam quy định chủ đầu tư là cơ quan,
tổ chức được giao quản lý dự án đầu tư cơng. Do đó, có rất nhiều chủ thể khác nhau
được giao làm chủ đầu tư dự án đầu tư cơng. Ngồi các Ban quản lý dự án chun
ngành cịn có các cơ quan hành chính, cơ quan sự nghiệp tiếp nhận, quản lý tài sản sau
đầu tư được giao làm chủ đầu tư.
+ Về kế hoạch nguồn vốn: chủ đầu tư chỉ được Nhà nước giao vốn theo kế hoạch
hàng năm phụ thuộc vào dự toán ngân sách dành cho đầu tư hàng năm của Chính phủ
hoặc Chính quyền địa phương. Trong khi đó, đối với dự án tư thì nguồn vốn của dự án
được xác định rõ ràng cụ thể ngay từ đầu và thường không bị giới hạn giải ngân theo
năm.
+ Về thẩm quyền của chủ đầu tư: thẩm quyền của chủ đầu tư dự án công bị giới
hạn hơn so với chủ đầu tư dự án tư nhân. Trong quá trình triển khai thực hiện dự án
chủ đầu tư dự án công phải xin ý kiến thẩm định từ các cơ quan chuyên môn của Chính
phủ hoặc Chính quyền địa phương; xin ý kiến của cấp có thẩm quyền quyết định đầu
tư.
+ Về khung pháp lý: chủ đầu tư dự án đầu tư công phải tuân thủ nghiêm ngặt
hàng loạt các quy định của Luật Ngân sách, Luật Xây dựng, Luật Đầu tư công và Luật
Đấu thầu. Trong khi chủ đầu tư khu vực tư chỉ phải tuân thủ một số điều của Luật Xây
dựng liên quan đến quy hoạch, việc sử dụng đất, tiến độ xây dựng và bảo vệ môi
trường.
+ Về chi phí đầu tư: chi phí đầu tư dự án cơng phải được xác định theo đúng các
quy định do Bộ Xây dựng ban hành. Trong khi chủ đầu tư dự án tư được toàn quyền

TIEU LUAN MOI download :


11

xác định chi phí đầu tư phù hợp với thực tế phát sinh và bảo đảm hiệu quả đầu tư của
dự án.
1.2. Chu trình quản lý dự án
Bùi Ngọc Tồn (2008) định nghĩa: “Chu trình quản lý dự án là quá trình lập kế
hoạch, điều phối thời gian, nguồn lực và giám sát quá trình phát triển của dự án nhằm
đảm bảo cho dự án hoàn thành đúng thời hạn, trong phạm vi ngân sách được duyệt và
đạt được các yêu cầu đã định về kỹ thuật và chất lượng sản phẩm, dịch vụ bằng những
phương pháp và điều kiện tốt nhất cho phép”.
Lập kế hoạch: bao gồm việc xây dựng mục tiêu, xác định những cơng việc cần
được hồn thành, nguồn lực cần thiết để thực hiện dự án và là quá trình phát triển kế
hoạch hành động theo một trình tự nhất định.
Điều phối thực hiện dự án: đây là quá trình phân phối các nguồn lực bao gồm tiền
vốn, lao động, máy móc thiết bị và đặc biệt là điều phối và quản lý tiến độ thời gian.
Giám sát: là quá trình theo dõi kiểm tra tiến trình dự án, phân tích tình hình hồn
thành, giải quyết những vấn đề liên quan và thực hiện báo cáo hiện trạng.
Hình 1.1: Chu trình quản lý dự án

(Nguồn: Bùi Ngọc Tồn, 2008)
Mục tiêu cơ bản của chu trình quản lý dự án là làm cho các công việc phải được
hoàn thành theo yêu cầu, đảm bảo chất lượng, trong phạm vi chi phí được duyệt, và
đúng thời gian đã được đề ra. Trong đó ba yếu tố: thời gian, chi phí và chất lượng (kết

TIEU LUAN MOI download :

12

quả hoàn thành) là những mục tiêu cơ bản và giữa chúng lại có mối quan hệ chặt chẽ
với nhau theo sơ đồ dưới đây:
Hình 1.2: Mơ hình về mối liên hệ giữa các thành tố trong quản lý dự án.
Chất
lượng

MỤC
TIÊU

Chi
phí

Thời
gian

(Nguồn: Tác giả tổng hợp)
1.3. Các nghiên cứu lý thuyết về quản lý dự án và rủi ro trong quản lý dự án
Lý thuyết về quản lý dự án đã được hình thành và phát triển qua nhiều thập kỷ.
Thơng qua việc nghiên cứu lịch sử và các di tích cịn lại của các cơng trình tại Trung
Quốc, Hy Lạp, Ai Cập hoặc La Mã cổ đại, các nhà nghiên cứu đã chỉ ra hình thức quản
lý dự án “sơ khai” đã sớm hình thành. Hình thức này được thực hiện bởi các thợ kỹ
thuật có nhiều kỹ năng, am hiểu nhiều lĩnh vực, có thể đảm nhận nhiều vị trí cơng việc
và được trao đầy đủ quyền để có thể thực hiện các mục tiêu của dự án. Hình thức quản
lý “sơ khai” này được thực hiện cho đến tận thế kỷ 19 (Richardson, 2015).
Sau đó, dưới ảnh hưởng của cuộc cách mạng cơng nghiệp, q trình sản xuất đã
chuyển từ nhà của thợ thủ công để đi vào sản xuất ở nhà máy, nơi các sản phẩm có thể
được sản xuất hàng loạt. Việc tổ chức sản xuất đã trở nên phức tạp hơn, địi hỏi phải có

một quy trình làm việc cụ thể, có thể áp dụng cho hàng ngàn công nhân để sản xuất,

TIEU LUAN MOI download :