Tài liệu CURATOR NGHỀ, NGHIỆP VÀ..... YẾU TỐ MỸ THUẬT doc

CURATOR NGHỀ, NGHIỆP VÀ



Carolyn Christov-Bakargiev, cua-to hay giám đốc nghệ thuật của triển lãm
nghệ thuật Documenta 13 - một trong những triển lãm nghệ thuật lớn nhất và
có ý nghĩa quan trọng nhất đối với nền nghệ thuật đương đại, vừa mới diễn ra
năm ngoái tại Kassel, Đức. Bà được xếp số 1 trong danh sách 100 nhân vật
quyền lực nhất của thế giới nghệ thuật do tờ Art Review mới bình chọn và
công bố năm 2012. Bà Carolyn Christov-Bakargiev đã từng sang thăm Việt
Nam.




Trong vài thập kỷ gần đây, nghệ thuật đương đại nước nhà đã và đang hòa theo sự
phát triển toàn cầu hóa dồn dập với các triển lãm, hội chợ, liên hoan nghệ thuật
mọc lên như nấm sau mưa, và thế là chẳng biết từ bao giờ nảy ra một nhân vật văn
hóa quan trọng mới: cua-to (1), một kẻ lữ hành nghệ thuật, rong ruổi khắp nơi, từ
Nam chí Bắc, từ trong xứ ra thế giới, từ studio này đến gallery kia, từ viện bảo tàng
này đến biennale nọ, từ triển lãm cá nhân này đến hội chợ nghệ thuật khác
Hệ quả là trên các tờ báo, các bài viết về nghệ thuật, qua làn sóng radio, truyền
hình, trên mạng internet, trong các cuốn sách, giấy mời triển lãm và các ấn phẩm
giới thiệu, quảng cáo nghệ phẩm và các sự kiện nghệ thuật, v.v., công chúng
thường xuyên nghe/thấy/đụng hàng ngày cái thuật ngữ cua-to. Với người trong
giới, không hẳn ai cũng hiểu chính xác người cua-to ngày nay làm những công việc

gì mà đâu đâu cũng thấy nhắc đến như một “ông kẹ” quyền lực trong đời sống
nghệ thuật đương đại, thì với công chúng nhân vật cua-to này hẳn kỳ bí và “ngoáo
ộp” ghê gớm.
Bài viết này chỉ như một nét phác ngõ hầu cùng độc giả điểm qua dung nhan (chưa
hẳn đã chi tiết và đủ đầy) của cua-to, người cán bộ nghệ thuật cốt cán đương thời.
Nghề cua-to xưa và nay.
Xét về mặt lịch sử, cua-to (tiếng Anh: curator; tiếng Pháp: curateur) là một trong
những người có trách nhiệm chăm nom, gìn giữ các bộ sưu tập trong các bảo tàng,
di tích lịch sử, vườn bách thú; và làm công tác quan hệ công chúng.
Nguyên gốc của thuật ngữ “curator” vốn xuất phát từ chữ “curatus” trong tiếng
Latinh, có nghĩa là “chăm sóc”.
Thời trước, người cua-to ở bảo tàng nắm trọng trách to hay nhỏ là tùy theo quy mô
bảo tàng, nhiệm vụ của bảo tàng, ngân sách bảo tàng, và do đó, cơ cấu tổ chức
nhân sự của nó. Một người cua-to có thể là chuyên gia trong một lĩnh vực rất hẹp
(chẳng hạn như chuyên về đồ sơn mài Á Đông, đồ gốm lam Huế…) hay cũng có
thể là người “đa-di-năng”, việc gì cũng biết một chút. Trong các bảo tàng quy mô
nhỏ hơn, curator lại phải là người năng động hơn (làm nhiều việc đồng thời). Ví
dụ, bên cạnh chức năng tuyển lựa tác giả, tác phẩm cho bảo tàng, người cua-to còn
thực hiện các nhiệm vụ của một người quản thủ, quản trị viên bộ sưu tập, và thậm
chí có lúc kiêm cả vai trò giám đốc triển lãm.
Tại một số bảo tàng, cua-to có thể tham gia vào những chương trình thường kỳ như
tuyên truyền giáo dục kiến thức nghệ thuật, quản lý các tình nguyện viên, xúc tiến
quan hệ công chúng, chạy xin tài trợ
Như vậy, có thể hiểu theo định nghĩa từ giới chuyên môn bảo tàng, người cua-to là
những người cần được đào tạo bài bản, có kiến thức chuyên môn vững, làm công
việc chăm sóc và trưng bày các hiện vật một cách kỹ càng, tỷ mỷ và chuyên
nghiệp.
Tuy nhiên, hiện nay, trong đời sống nghệ thuật đương đại, thuật ngữ cua-to đã thay
đổi đáng kể về mặt ngữ nghĩa và nội hàm, và chắc chắn sẽ vẫn còn tiếp tục thay đổi
cùng với sự biến đổi mạnh mẽ của nghệ thuật đương đại. Thuật ngữ cua-to là một

trong những thuật ngữ được sử dụng thường xuyên nhất trong đời sống nghệ thuật
thời nay, nhưng cũng là thuật ngữ “mỗi nơi hiểu một cách”, “mỗi người hiểu một
phách”, hoặc nói cách khác, là một danh xưng rất không rõ ràng.
Liệu chức năng và công việc của người cua-to ngày nay có quá phức tạp đến mức
giới chuyên môn lẫn công chúng chưa thể đạt tới sự nhất trí cho một định nghĩa
mới? Sau đây là một số quan điểm phổ biến liên quan đến công việc của những
cua-to thời đương đại.
Xét trong ngữ nghĩa rộng, cua-to đương đại là nhà sản xuất năng động. Trong bối
cảnh các triển lãm, sự kiện nghệ thuật, công việc quan trọng nhất của người cua-to
là thực hiện thành công sự kiện nghệ thuật thông qua công tác phát hiện tác giả, tác
phẩm, tập trung tác phẩm hay nghệ sĩ, và lên kế hoạch, xúc tiến điều kiện chuẩn bị
địa điểm, khung cảnh cho những tác phẩm/sự kiện nghệ thuật được trưng bày/triển
khai, được công chúng tiếp cận trong những điều kiện tốt nhất. Nói cách khác, cua-
to đương đại là người tạo ra những bối cảnh thích hợp nhất để các tác phẩm/sự
kiện được ra mắt công chúng thông qua những cơ chế chuyên môn, thông qua các
cấu trúc chính thức, v.v. (ví dụ như các triển lãm cá nhân, triển lãm nhóm, các liên
hoan nghệ thuật, các biennale, các triển lãm chuyên đề trong bảo tàng, các triển
lãm chuyên đề lưu động).
Cũng có thể coi cua-to như “một chất xúc tác đặc biệt”, một người kết nối quan
trọng, thông qua hoạt động của họ trong việc lựa chọn tác giả/tác phẩm, thông qua
ý tưởng tạo dựng bối cảnh để các nghệ sĩ và tác phẩm nghệ thuật đến gần hơn với
công chúng, được “đối thoại” với khán giả. Trong đời sống nghệ thuật đương đại,
cua-to như cầu nối đưa nghệ sĩ và khán giả đến với nhau, kích hoạt một phản ứng
dây chuyền với những câu hỏi và câu trả lời, thực sự là người cầm càng cho các
cuộc đối thoại về nghệ thuật, trước tiên, rồi dần mở rộng ra các vấn đề nhân sinh,
xã hội, chính trị mà công chúng và nghệ sĩ, tất nhiên, thực sự yêu thích và quan
tâm.
Khái niệm “cua-to là chất xúc tác” cho các cuộc đối thoại có lẽ liên quan trực tiếp
đến một trong những chức năng quan trọng nhất của “nghề” cua-to, từ xưa cũng
như ngày nay: quan hệ công chúng (hay nói rộng ra là quan hệ xã hội). Ngày trước,

định nghĩa về cua-to gắn với vai trò của người quản thủ hay giám sát viên, tức là
người hoạt động đơn độc với nhiệm vụ hạn hẹp. Ngày nay, cua-to hoạt động như
một nhân tố trung gian giữa một số nhóm người/nhóm nghề nghiệp khác nhau. Các
đối tượng/nhiệm vụ liên quan tới trách nhiệm quan hệ xã hội của cua-to có thể là
nghệ sĩ, khán giả, các tổ chức, định chế, các nhà tài trợ, sưu tập gia, các nhà buôn,
nhà văn, nhà báo, nhà xuất bản, các kỹ thuật viên, nhiếp ảnh gia, biên tập viên và
cả các cua-to khác nữa.


Một tác phẩm của Pablo Picasso

Ngoài ra, cua-to còn đóng vai trò quan trọng chẳng kém bất kỳ cây viết nghệ thuật
cứng cựa nào. Các cua-to và các biên tập viên, cả hai đều tham gia vào những hoạt
động tập hợp bài vở, tư liệu, sắp xếp và giám sát việc sản sinh ra những ý tưởng
dưới dạng ấn phẩm. Hơn thế, các cua-to là những “biên tập viên ý tưởng”, do đó,
họ quản lý, theo dõi, đôn đốc việc thực hành hay hiện thực hóa các ý tưởng (của
nghệ sĩ, của nhà tổ chức), những thông điệp dành cho khán giả, không chỉ thông
qua các cuộc triển lãm mà còn thông qua các ấn phẩm, các cuộc hội thảo, mạn đàm
(art-talk), các tài liệu kỹ thuật số hay những diễn đàn trên mạng internet, và sự kiện
nghệ thuật, v.v. Có thể xem cua-to như một thứ cổng lọc (filter) tổng hợp mà
“bước” qua đó, tác phẩm/tác giả sẽ được công chúng biết đến một cách xứng đáng,
và “cất cánh”, nổi tiếng.
Trở lại với định nghĩa truyền thống của nghề cua-to và xem xét những chức năng
đang ngày càng biến đổi của nghề này (một nghề độc lập hay nhân viên cơ hữu của
các thể chế) trong mối quan hệ với các tổ chức/định chế (bảo tàng, trung tâm nghệ
thuật, gallery). Hiện nay, vẫn có các cua-to làm nhân viên ăn lương tại bảo tàng
hay gallery.
Song ngày càng có nhiều cua-to hoạt động độc lập. Họ có thể xây dựng những
chương trình/dự án hoạt động nghệ thuật và đề xuất cho các cơ quan, tổ chức, v.v. -
hoặc bỏ qua hoàn toàn các định chế; họ tự phát triển những dự án riêng của mình

thông qua các kênh khác, ví dụ như các dự án nghệ thuật công cộng hoặc các dự án
nghệ thuật tương thích với từng địa điểm cụ thể (site-specific project). Cua-to độc
lập là một hiện tượng khá mới mẻ trong đời sống đương đại, phản ánh một sự biến
đổi lớn trong hoạt động quản lý/tổ chức nghệ thuật thời nay, từ những bộ sưu tập
đơn lẻ và/hoặc trực thuộc một tổ chức hướng tới việc thực hiện các hoạt động nghệ
thuật gần như vô định hình, đa nghĩa, không chịu sự giới hạn về không gian triển
lãm, và không biên giới. (Các cua-to trong các tổ chức thường thực thi nhiệm vụ
do tổ chức phân công cụ thể: bán tác phẩm, xây dựng bộ sưu tập, hỗ trợ thực hành
nghệ thuật).
Người cua-to đương đại nhiều khi còn đóng vai trò đồng tác giả với nghệ sĩ trong
các sựkiện nghệ thuật. Như một nhà sản xuất, ông/bà cua-to trong thực tế cũng là
tác giả. Tuy nhiên, trong quan hệ “bản quyền tác giả” như vậy tiềm ẩn trong nó
những mối xung đột và “sự căng thẳng” với các nghệ sĩ, nhất là khi cua-to thiếu tự
trọng có thể “đánh tỉa” hay chiếm đoạt một phần hay toàn bộ các ý tưởng của nghệ
sĩ trong quá trình tác nghiệp (phát triển quan hệ với nghệ sĩ, đến thăm xưởng vẽ,
trao đổi về những phác thảo, bàn thảo với nghệ sĩ và đồng nghiệp về ý đồ nghệ
thuật đang thai nghén của nghệ sĩ), mà họ lại đang dành quyền (có quyền?) đưa tác
giả/tác phẩm đến với công chúng (thông qua dự án/sự kiện nghệ thuật sắp diễn ra).
Nghệ sĩ kiêm cua-to và cua-to kiêm nghệ sĩ
Hoạt động nghệ thuật đương đại ngày càng không có biên giới (về mặt địa lý), và
ranh giới (về mặt chuyên môn, nghề nghiệp), thì vai trò ngày càng mở rộng của
nghề cua-to hiện nay lại cần được xem xét trong bối cảnh đan xen, chồng chéo, bổ
sung, và do đó, cả những mâu thuẫn với vị trí của người nghệ sĩ.
Ngày nay, các cua-to tích cực hơn trong việc tham gia vào quá trình tạo nghĩa,
công việc của họ ngày càng được thể hiện thông qua các ý niệm gắn với “nghệ
thuật” và “sáng tạo”.
Đồng thời, hoạt động nghệ thuật đã vượt khỏi phạm vi sản xuất ra các đối
tượng/vật phẩm cụ thể, mà thường kết hợp với nhiều hiện tượng/thực hành khác,
bao gồm cả sự phối hợp, chỉnh sửa, và diễn giải - những công việc/tác phẩm
thường liên kết nghệ sĩ/tác phẩm với người cua-to. Trong nhiều trường hợp, sự

biến đổi chức năng đó dẫn đến xóa nhòa ranh giới giữa nghệ sĩ và cua-to, một dạng
“tiến hóa” trong thực hành nghệ thuật, một hiện tượng lai: nghệ sĩ kiêm cua-to, và
ngược lại, cua-to kiêm nghệ sĩ.
Trước hết, nếu để phân biệt về mặt định nghĩa, cũng theo truyền thống, thuật ngữ
“nghệ sĩ kiêm cua-to” thường được sử dụng để mô tả người nghệ sĩ làm cả công
tác quản lý và xúc tiến các dự án/sự kiện nghệ thuật. Trong thực tế, chức năng này
vẫn thường xuyên tồn tại khi người nghệ sĩ hành nghề. Ví dụ, nếu không có ai khác
để đảm trách vai trò người cua-to chuyên trách, hoặc nếu có nhưng họ lại rất xa lạ
với tác phẩm và công việc của nghệ sĩ, thì các nghệ sĩ thường tự đứng ra hay phân
công nhau làm các nhiệm vụ cụ thể (như các cua-to) trong nhiều triển lãm/sự kiện
nghệ thuật. Từ trước đến nay, bao giờ người nghệ sĩ cũng luôn phải làm một phần
công việc của người cua-to (chọn lựa tác phẩm, quan hệ với gallery, nhà triển lãm,
hội chợ, v.v). Họ, nghệ sĩ kiêm cua-to, luôn có nhiều cách thức sáng tạo để triển
khai hoạt động trưng bày, triển lãm và phổ biến tác phẩm của mình, mặc dù rõ ràng
việc kiêm nhiệm đó trong thời đương đại nói chung đem lại hiệu suất quảng bá
nghệ thuật (cũng như thương mại) không cao.
Thuật ngữ “nghệ sĩ kiêm cua-to” cũng có thể được sử dụng để mô tả công việc của
người nghệ sĩ đột xuất phải/được (thuê) làm nhiệm vụ như một cua-to trong các dự
án nghệ thuật của đồng nghiệp, ví dụ như làm nhiệm vụ thu thập tác phẩm, in ấn
vựng tập, treo và trưng bày tác phẩm cho các nghệ sĩ khác (đặc biệt là trong các
triển lãm nhóm).
Còn khái niệm “cua-to kiêm nghệ sĩ” lại xuất hiện trong một hoàn cảnh hơi khác.
Vì người cua-to ngày nay có xu hướng tham gia vào quá trình làm sắc nét và hiện
thực hóa thành công những ý đồ nghệ thuật của các tác giả/tác phẩm, có nghĩa là
công việc của cua-to có thể được coi là một hình thức sáng tạo (dù khó có thể chấp
nhận vai trò sáng tạo này theo quan niệm truyền thống). Sự phát triển ngày một lớn
khả năng sáng tạo của người cua-to trong đời sống nghệ thuật đương đại dẫn đến
sự gia tăng các cua-to là tác giả/đồng tác giả. Mô hình chức năng “cua-to kiêm
nghệ sĩ” này thừa nhận cua-to là người có tầm nhìn chiến lược; các sự kiện nghệ
thuật như là phương tiện để họ hiện thực hóa các ý tưởng/ý đồ sáng tạo của mình

cùng với các nghệ sĩ/tác phẩm. Chính vì thế, họ có xu hướng làm việc độc lập,
không thích phụ thuộc vào các tổ chức hay định chế.
Mẫu hình “cua-to kiêm người sáng tác” này, nhất là các cua-to độc lập, thường là
đối tượng chịu nhiều chỉ trích từ giới nghệ sĩ và các tổ chức, đặc biệt là họ thường
bị nghi ngờ dính dáng đến các “vụ án” chôm chỉa ý tưởng (từ nghệ sĩ và tác phẩm
nghệ thuật).
Cũng có quan điểm cho rằng người cua-to ngày nay không thể “thế chỗ” tác giả mà
các nghệ sĩ đã được xã hội công nhận, mà thay vào đó, họ liên tục phải thay đổi các
mối quan hệ với nghệ sĩ, tác phẩm, và các tổ chức/định chế. Rõ ràng vai trò của
người cua-to đương đại không thể được coi như một tập hợp cố định các hành
động và/hoặc quyết định, mà nói đúng hơn, là một quá trình năng động, linh hoạt,
liên tục biến đổi và phát triển để đáp ứng với những cuộc đối thoại, xung đột và
hợp tác với nghệ sĩ trong khi làm việc.
Cách đây đã lâu, trong bài viết nhan đề “Liên hoan nghệ thuật lần sau nên để nghệ
sĩ làm lấy”, John Baldessari (nghệ sĩ ý niệm Mỹ, từng tham gia hơn 200 cuộc triển
lãm tại Mỹ và Âu châu) than phiền: “Người cua-to dường như luôn muốn làm nghệ
sĩ. Kiến trúc sư cũng luôn muốn thành nghệ sĩ. Không hiểu đây là xu hướng lành
mạnh hay không lành mạnh, song điều làm tôi phiền lòng là ngày càng có xu
hướng nghệ sĩ bị sử dụng như thứ nguyên vật liệu, chả khác gì sơn, toan. Tôi thấy
không thoải mái lắm khi mình bị sử dụng như một thành tố trong một công thức
triển lãm, nghĩa là làm minh họa cho luận điểm của người cua-to. Chẳng hạn, tôi
khó chịu cực kỳ với một cuộc triển lãm mang tên ‘Nghệ sĩ cao hơn mét chín’ (2) vì
quả thực chiều cao của tôi là hai mét mốt đấy. Cái tiêu đề triển lãm này thì liên can
gì tới các tác phẩm của chúng tôi cơ chứ? Nó là phẳng hết các khía cạnh xù xì gai
góc của nghệ thuật. Nó chỉ được đặt ra để phù hợp với một công thức nào đó của
ngài cua-to. Tôi nảy ra ý này: hay các nghệ sĩ chúng ta sẽ họp nhau lại tự tổ chức
liên hoan nghệ thuật và mời các ngài cua-to dự vào như thứ chất liệu sống, nhỉ.”
Bất chấp những lời chỉ trích thường xuyên hoặc hờn dỗi như vậy, công chúng và
giới nghệ thuật ngày nay nói chung vẫn đánh giá các “cua-to kiêm nghệ sĩ” theo
những quan điểm tích cực hơn nhiều. Họ, “cua-to kiêm nghệ sĩ”, được xem như

những người kiêm nhiệm vai trò của các bộ tự nhận dạng - góp phần thể hiện và
minh định rõ hơn những thực hành nghệ thuật có đặc tính hết sức cá nhân (thông
qua sưu tập, triển lãm, dự án).
Với những điều như đã trình bày ở trên, phải chăng giờ đây công chúng cần có cái
nhìn chuẩn xác hơn đối với các cua-to đương đại. Không nhất thiết được đào tạo
chuyên môn là quản lý nghệ thuật hay nghề cua-to chuyên nghiệp (3), họ chắc
chắn là những người có nền tảng kiến thức văn hóa rộng, vững, có nhiều mối quan
hệ thiết yếu ở trong và ngoài giới; có khả năng quán xuyến, tập trung cao nhưng lại
nhanh nhạy, đáp ứng được những đòi hỏi đa dạng, phức tạp và linh hoạt của nghệ
thuật/nghệ sĩ đương đại, và nhất là cần có những ý tưởng sâu sắc, và kiên định (đặc
biệt khi họ triển khai các dự án nghệ thuật quy mô lớn, ở tầm khu vực hay quốc tế)
(4). Theo giới chuyên môn, cua-to là một nghề không hề dễ chịu chút nào, luôn
chịu nhiều căng thẳng và bị áp lực trong công việc, và chỉ có thể hoàn thành tốt
nhờ khả năng trời phú cộng với một tình yêu nghệ thuật chân chính.
Phạm Long
(Biên soạn theo các tài liệu trên Internet)
1. Curator (tiếng Anh, phiên âm là kiu-rây-tơ): trong bài viết này, và kể từ nay, tác
giả xin được Việt hóa là cua-to, với mong muốn làm phong phú thêm kho tàng
ngôn ngữ tiếng ta bằng cách chuyển hóa một từ có nguồn gốc Tây phương thành
một từ dễ đọc, dễ nhớ, không cần dùng nguồn từ gốc Hán (như “giám thủ”, “giám
tuyển” nghe nhang nhác “giám mã”, “thái giám”, “hải giám”…) hạn chế để phiên
cho một từ chuyên môn hàm chứa nhiều ngữ nghĩa đương đại và mở rộng.
2. Tạm dịch từ tên của triển lãm “Artists Over 6 Feet 6 Inches” (1feet = 30,48cm, 1
inche = 2,54cm).
3. Trên thế giới, nghề cua-to đã được đưa vào chương trình đào tạo chuyên nghiệp
hoặc các khóa chuyên tu tại nhiều trường đại học nghệ thuật hoặc khoa học xã hội
hay tại các trung tâm văn hóa giáo dục, các tổ chức nghệ thuật lớn. Ở ta hiện nay
chỉ có một vài nghệsĩ tự phát do nhu cầu bức thiết tự thân đã lăn xả với nghề như
các cua-to độc lập.
4. Nếu có điều kiện và trong những bài viết sắp tới, chúng tôi giới thiệu cụ thể hơn

những công việc của nghề cua-to đương đại trong các định chế hay không gian
nghệ thuật mởngày nay.
5. Đa số các cua-to độc lập quốc tế hoạt động hầu như không nhận thù lao cho bản
thân. Họ cần kinh phí của các nhà tài trợ hoặc nhà tổ chức chỉ với mục tiêu chi trả
cho các hoạt động đi lại, chu cấp cho các việc liên quan tới sáng tác của nghệ sĩ,
tập hợp tác phẩm/nghệ sĩ cho dự án nghệ thuật.