Ý niệm về nhiếp ảnh ý niệm (Bài 1) pot

Ý niệm về nhiếp ảnh ý niệm (Bài 1)

Một tác phẩm ý niệm của nhiếp ảnh gia Misha Gordin
ếp ảnh ý niệm (conceptual photography) nằm trong nghệ thuật
ý niệm (conceptual art), từ lâu đã tồn tại trong d
òng ch
ảnh hiện đại, có điều ở một v
ài thời điểm nó không đư
ợc thừa nhận. Trong lịch sử phát triển, nhiếp ảnh ý niệm để lại nhiều cái t
ở th
ành trào lưu của nhiều tay máy nghệ thuật. Ở Việt Nam trào lưu này đang manh nha xuất hiện (dù đ
ã không còn m
ương Tây) và t
ất nhiên sẽ xuất hiện câu hỏi: Nhiếp ảnh ý niệm là gì? Đó là một câu hỏi không dễ để trả lời.
Tổ chức chuyên đề: NGUY
ỄN VIỆT C

(TT&VH Cuối tuần) - Khác với những “bức ảnh của khoảnh khắc”
gần gũi với nhiếp ảnh báo chí mà công chúng quen thuộc lâu nay,
những bức ảnh ý niệm thường được thiết kế rất kỹ trước khi chụp.
Chính những ý tưởng, ý niệm ẩn giấu dưới sự thể hiện của bức ảnh
mới là linh hồn của tác phẩm, hay mới chính là nghệ thuật Các
thao tác chụp ảnh, kỹ thuật xử lý, tất cả chỉ là phương tiện để tạo
nên một tác phẩm theo ý đồ của nhiếp ảnh gia.
Ra đời
Khi nói tới nhiếp ảnh ý niệm (conceptual photography), không thể bỏ
qua khởi nguồn của nó là nghệ thuật ý niệm (conceptual art) mà nghệ sĩ
người Pháp Marcel Duchamp với tác phẩm nổi tiếng Fountain trưng
bày một chiếc bồn tiểu nam vào năm 1917 được xem như cha đẻ của
trào lưu mới này. Có thể hiểu một cách sơ lược và ngắn gọn, trong một
tác phẩm nghệ thuật ý niệm, thì ý niệm (concept) hay ý tưởng (idea) là

điều quan trọng nhất. Người nghệ sĩ có thể dùng bất cứ cái gì có thể
(anh ta không cần cầm cọ hay bay vẽ) để tạo nên tác phẩm.
Ý tưởng là cái duy nhất “đẻ” ra tác phẩm! Nghệ thuật ý niệm, vì thế
không giới hạn các loại hình mà nó chỉ xem như chất liệu. Các đồ vật
có sẵn trong nghệ thuật ý niệm tạo ra Sắp đặt nghệ thuật (installation).
Trình diễn trong nghệ thuật ý niệm tạo ra Trình diễn nghệ thuật
(performance art). Điện ảnh trong nghệ thuật ý niệm tạo ra video art
Trong hàng loạt các nhánh của nghệ thuật ý niệm, thì Nghệ thuật thị
giác (visual art) đã sử dụng nhiếp ảnh (cùng với nhiều loại hình khác,
từ tranh vẽ, điêu khắc, in, video, điện ảnh…) làm một chất liệu. Nhiếp
ảnh ý niệm cũng được sản sinh ra trong dòng chảy này, khi đối tượng
hiện thực không còn là nhân vật quan trọng như đối với nhiếp ảnh hiện
thực, bởi vì ý niệm, ý tưởng mới là linh hồn của nhiếp ảnh ý niệm. Nói
cách khác, trong thể loại nhiếp ảnh này, những chủ thể, đối tượng có
thể nhìn thấy được bằng mắt thường không phải là nội dung chính của
bức ảnh. Nội dung chính trong ảnh ý niệm là những ẩn ý nằm bên dưới
diện mạo tổng thể của bức ảnh.

Tác phẩm Follow Me của Wang Quin Song
Nói một cách đơn giản, nhiếp ảnh ý niệm là một phương thức thể hiện
tư tưởng, triết lý của người chụp ảnh thông qua những đối tượng, vật
thể được chụp. Để chuyển tải được một thông điệp hay ấn tượng nào đó
của cuộc sống đến với người xem, nhà nhiếp ảnh thường phải để cho “ý
niệm tiên khởi”, rồi sau đó mượn những biểu tượng, đường nét, sắc độ
để hiện thực hóa ý tưởng đó. Ý tưởng có sâu nông, kỹ thuật có hay/dở,
chỉ có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa ý tưởng và các thủ pháp nhiếp
ảnh, mới giúp tăng sự súc tích của ngôn ngữ nhiếp ảnh. Thường thì cái
được hiển thị chưa chắc đã là điều mà tác giả nhắm đến, nhưng những
khơi gợi của nó, sẽ giúp người xem tiến sâu hơn vào tư duy của tác
giả Nhiếp ảnh dần phá bỏ những quy luật khắt khe để khoác lên mình

sự tự do của nghệ thuật.
Sự tự do khiến nhiếp ảnh ý niệm không có khái niệm bó buộc trong bất
kỳ thể loại nào, miễn sao ý tưởng được nhìn nhận. Các tay máy có thể
cho một tấm phim lộ sáng hai lần để lồng ghép những lớp ảnh dẫn
người xem vào nơi ý tưởng. Và sự phát triển vũ bão của công nghệ đã
cho phép ý tưởng bay bổng hơn chứ không dừng lại những kỹ thuật
phòng tối thông thường. Ngày nay, những bộ ảnh thời trang cũng mang
đậm tính siêu thực, một đóa hoa cũng chứa đựng Nghệ thuật ý niệm khi
chụp với kiểu Rayography. Giờ đây nhiếp ảnh ý niệm xuất hiện khắp
nơi và mạnh mẽ hơn bao giờ hết.
Những nghệ sĩ ý niệm
Misha Gordin được xem là một trong những nhiếp ảnh gia xuất sắc của
nhiếp ảnh ý niệm. Sinh năm 1946 tại Riga (Liên Xô cũ), Gordin bắt đầu
cầm máy từ khá sớm, năm 19 tuổi. Lúc đầu ông chú tâm vào ảnh chân
dung và ảnh báo chí nhưng rồi sớm từ bỏ chúng vì chán sự đơn điệu.
Theo tâm sự của Gordin, khi đó ông đã xếp máy ảnh lại và chú tâm
nghiên cứu các tác phẩm văn học Nga như của Dostoyevsky, Bulgakov
và các tác phẩm điện ảnh của Tarkovsky, Parajanov… Ông muốn tìm
tòi một phương thức thể hiện những cảm giác, ý niệm cá nhân thông
qua nhiếp ảnh. Năm 1972, Gordin bắt đầu chụp những bức ảnh
conceptual - ý niệm đầu tiên của mình với tên gọi Confession (Lời thú
tội) và đó là một đột phá.
Tuy nhiên, trường phái nhiếp ảnh ý niệm của Misha Gordin đã không
nhận được sự ủng hộ ở đất nước Xô Viết thời đó. Có lẽ sự đề cao tính
cá nhân, sự thể hiện một cách mãnh liệt cái tôi của Gordin đã đi ngược
với tinh thần tập thể của xã hội Xô Viết, với trào lưu hiện thực xã hội
chủ nghĩa trong nghệ thuật. Năm 1974, Misha Gordin rời đất nước Liên
Xô sang sinh sống và sáng tác tại Mỹ. Ngay sau đó, bộ ảnh Doubt
(Nghi ngờ) với loạt ảnh người đàn ông chỉ còn một chân với thân thể
đầy thương tích bị trói trong những tư thế khắc khổ nhất (với ý nghĩa

kẻ hay nghi ngờ sẽ trở thành chính nạn nhân của mình với sự cô đơn và
bệnh hoạn) ngay lập tức đã đưa Misha Gordin lên như người khai sáng
của nhiếp ảnh ý niệm khi đi tìm cách thể hiện “ngoài nhiếp ảnh”.
Thực ra, trước Misha đã có rất nhiều bậc thầy nhiếp ảnh sử dụng
“conceptual art” vào trong những cú máy của mình, mà tên tuổi nổi bật
nhất có thể kể đến là Irving Penn. Cái nhìn sáo rỗng (Bunkly vision) là
bức ảnh tiêu biểu của Irving mang hơi hướng ý niệm được chụp năm
1949. Cô gái đang được châm thuốc nhìn qua chai rượu uống dở. Mảng
sáng tối của chiếc chai cũng như sự méo mó của nó làm cô gái trông
thánh thiện, không rượu lẫn thuốc lá. Irving Penn thực sự đã khơi dậy
và là nguồn sáng tạo vô tận cho những nghệ sĩ trẻ.

Tác phẩm Cái nhìn sáo rỗng của Irving Penn
Và cũng từ đây nhiếp ảnh ý niệm chia ra thành trường phái sắp đặt (sắp
đặt mọi thứ hoàn hảo ngay từ khi bấm máy) của Irving Penn và trường
phái xử lý buồng tối hoàn hảo sau khi chụp, của Misha Gordin. Sự sắp
đặt đơn giản luôn được các nghệ sĩ trẻ ưu ái bởi tính chất đơn giản của
thông tin bằng hình ảnh. Và đại diện xuất sắc của trường phái này
chính là David LaChapelle.
William Zuback cũng là một trong những cái tên được nhắc đến với sự
kính trọng, đặc biệt là với bộ ảnh Gestation. Những con búp bê bọc
trong một trái bóng tròn được bán tràn lan qua máy tự động. Sự “thai
nghén” (gestation) được sắp đặt đơn giản mang đặc tính của tay máy trẻ
và kiểu xử lý ánh sáng dứt khoát tạo cái nhìn đến từ thế giới khác lạ.
Ở châu Âu lúc này cũng xuất hiện nhiều cái tên mà trong đó một cái tên
được nhắc đến thường xuyên với phong cách khá táo bạo, Erwin Olaf.
Thoạt nhìn những hình ảnh trong bộ ảnh Paradise The Club của Erwin,
ai cũng giật mình như thể màu sắc của David LaChapelle nhưng khác
hơn nhiều bởi ảnh ý niệm của Olaf vui tươi và trong sáng hơn.
Châu Á, một châu lục hiện thân của sự khép kín cũng không cưỡng lại

được sự xâm lăng của nhiếp ảnh ý niệm mà trung tâm là Hàn Quốc và
Trung Quốc. Hàn Quốc với đại diện là Bohnchan Koo còn Trung Quốc
chắc chắn phải nhắc đến Wang Quin Song. Đột phá và phản kháng là
những gì Wang luôn mang tới cho người xem. Anh đi tiên phong trong
việc mang chính bản thân mình làm mẫu cho những bức ảnh ý niệm.
Anh quan niệm chẳng ai có thể nói thay cho mình, chi bằng chính anh
là nhân vật của mình. Chùm ảnh chân dung của anh với hàng loạt ký tự
Hán ngữ trên mặt cho đến khi chữ đặc kín trở thành gương mặt đen.
Anh phản kháng cái thói áp đặt chữ nghĩa lên mình, càng ép buộc với
chữ nghĩa cổ xưa, ý tưởng của bạn sẽ lại càng tối đen.
Tiếp đó, Wang cho ra đời Follow Me như cách chống lại lối sống Tây
Âu nửa mùa của một số kẻ giàu mới ở Trung Quốc. Một ông thầy
nghiêm nghị đang cầm thước chỉ lên bảng với ký hiệu của Mc Donald,
Nike và thật dễ nhận ra chai Coca Cola trên bàn. Điều gì khơi gợi từ
bức ảnh ấy nếu không phải mang thông điệp của một sự xâm lấn văn
hóa?
Tương lai nhiếp ảnh ý niệm
Ở Việt Nam, nhiếp ảnh được tiếp nhận dè dặt hơn với mức thể nghiệm
là chính. Chưa thực sự có sự đột phá táo bạo từ những tay máy trẻ.
Nhưng trước sự đơn giản và sức mạnh của ngôn ngữ hình ảnh, sẽ chẳng
có một biên giới nào ngăn cản những nghệ sĩ trẻ tìm đến nhiếp ảnh ý
niệm. Tất cả nền nghệ thuật sẽ đón nhận nhiếp ảnh ý niệm như một
bước tiến hóa tất yếu.