Những nền văn minh đã mất ở châu mỹ ppt

Những nền văn minh đã
mất ở châu mỹ

Phần 1: Văn minh Olmec


Bắt đầu từ năm 1938, nhà thám hiểm Matthew Stirling dẫn
đầu 8 cuộc thám hiểm do National Geographic tài trợ tới
Tobasco và Veracruz của Mexico để tiến hành các hoạt động
khảo cổ. Tại đây, họ phát hiện ra 18 tượng đá lớn hình đầu
người, là những bằng chứng còn sót lại của nền văn minh
Olmec cổ xưa đã nằm sâu dưới lòng đất suốt 15 thế kỷ.

Châu Mỹ được phần còn lại của thế giới biết đến từ thế kỷ
XV – XVI Tây lịch, được gọi là châu lục Tân thế giới. Tuy
nhiên, châu Mỹ thực chất không hề là châu lục mới vì trong
lịch sử châu lục này đã từng có rất nhiều nền văn minh hình
thành, phát triển huy hoàng rồi sụp đổ trước khi người châu
Âu phát hiện ra nó. Khoa học hiện đại đã tiến hành nhiều
công trình với quy mô lớn để mang văn minh châu Mỹ cổ ra
thế giới, nhờ đó những bí mật ngàn năm chưa giải của những
nền văn minh bản địa này đã lần hồi được hé mở, trong đó
nổi bật nhất là hai khu vực Trung Mỹ và Nam Mỹ. Trong loạt
bài giới thiệu về nền văn minh châu Mỹ cổ đại, chúng tôi lần
lượt giới thiệu những nền văn minh tiêu biểu của hai khu vực
này, đầu tiên hãy là Trung Mỹ.

Tổng quan các nền văn minh Trung Mỹ cổ đại, có nhiều cách
chia thời kì niên đại khác nhau. Tiêu biểu, nhóm các tác giả

Robert M. Carmack, Janine Gasco và Gary H. Gossen (Đại
học New York và California ở Mỹ) đã công bố trong cuốn Di
sản văn minh Mesoamerica: lịch sử và văn hóa của một nền
văn minh bản địa châu Mỹ (xuất bản năm 1996, tái bản năm
2007) chia 5 thời kì, gồm thời kì đồ đá, thời kì cổ xưa, thời kì
hình thành, thời kì cổ điển và thời kì hậu cổ điển. Đối chiếu
niên đại phát triển của các nền văn minh Trung Mỹ trong lịch
sử theo các thời kì, ta có bảng sau:

Văn minh Olmec

Bản đồ vùng đất trung tâm văn minh Olmec

Văn minh Olmec hình thành và phát triển hoàn toàn trong
thời kì Hình thành. Thời ấy, khu vực bờ biển Mexico giáp
với vịnh Mexico đã có tiền dân Olmec cư trú trong những
ngôi làng nhỏ ở những vùng đất thấp. San Lorenzo là một
làng điển hình của văn hóa Olmec. Những bằng chứng khảo
cổ học tại làng này cho thấy người Olmec thời kì này đã bắt
đầu định cư, chế tác một số loại dụng cụ sinh hoạt như bình,
vò đất sét nung để phục vụ cuộc sống. Các di vật khảo cổ
thời kì này phổ biến nhất là các tượng đầu trẻ em được tìm
thấy ở Chiapas. Đến khoảng 1200 trCN, nghệ thuật đúc
tượng đá Olmec đã đạt đến trình độ cao, nhờ vậy ngày nay
chúng ta vẫn có thể chiêm ngưỡng nét hoàn hảo của tượng
đầu người – chính xác là đầu các vị thủ lĩnh Olmec – còn lưu
lại ở San Lorenzo và các vùng lân cận

Tượng đầu người Olmec ở San Lorenzo

Sang trung kì thời kì Hình thành (900-400trCN), Le Venta
nổi lên thành trung tâm văn minh Olmec tiêu biểu. Nhiều
tượng điêu khắc đá với các kích thước vừa và nhỏ được tìm
thấy, bên cạnh đó là nhiều di chỉ mộ táng với nhiều đồ vật
tùy táng và những chiếc mặt nạ bí ẩn.

Di chỉ La Venta


Tượng thần ở Chatcatzingo


Trong giai đoạn này đã bắt đầu xuất hiện nhiều tổ chức nhà
nước sơ khai, sự liên kết với các khu vực lân cận cũng như
nghề thương mại. Nhiều hiện vật khảo cổ được tìm thấy cho
thấy người Olmec đã từng chiến thắng, cai trị và buôn bán
với một số vùng lãnh thổ xung quanh. Ngoài Le Venta, hai
khu vực khác cũng nổi lên trở thành các trung tâm văn minh
tầm cỡ như San Jóse Mogote ở thung lũng Oaxaca và
Chalcatzingo ở Morelos. San Jóse Mogote nổi tiếng với các
cấu trúc điêu khắc cộng đồng quy mô lớn và mô hình các
làng dân cư rải rác; còn Chatcatzingo nổi tiếng với nhiều hiện
vật nghệ thuật đá mang tính tôn giáo.

Mô hình Kim tự tháp Cuicuilco


Cư dân thành Cuicuilco

Vào cuối kì thời Hình thành, các trung tâm văn minh sớm kể

trên lần lượt lụi tàn, mở đầu cho sự hình thành và phát triển
của trung tâm Cuicuilco vào khoảng đầu Công nguyên. Văn
minh Cuicuilco nhìn chung kế thừa các trung tâm văn minh
trước đó. Cư dân Olmec tại Cuicuilco cổ đã tiến hành xây
ngôi kim tự tháp đầu tiên tại châu Mỹ - kim tự tháp dạng
nhiều tầng hình tròn chồng lên nhau. Theo ước tính của các
nhà khoa học, thành Cuicuilco vào ngưỡng cửa Công nguyên
dân số lên đến 20.000 người. Cuicuilco lụi tàn vào khoảng
thế kỷ 1 sau CN song cho đến nay vẫn chưa biết vì lý do gì.
Cuicuilco nhường chỗ cho văn minh Teotihuacan xán lạn ở
thời kì Cổ điển tiếp theo.

Cùng thời điểm với văn minh Cuicuilco, thung lũng Oaxaca
nổi lên với văn minh Monte Alban kéo dài gần một thiên niên
kỷ.

Tượng đá ở Cuicuilco


Thần lửa trong truyền thống Cuicuilco


Lịch pháp thổ dân Trung Mỹ

Ngoài các thành tựu thiên về vật chất, kỹ thuật thì lịch pháp
được xem như thành tựu văn hóa nhận thức tiêu biểu nhất của
văn minh Olmec và các vùng lân cận.

Trong khoảng thời kì Hình thành (2000- thế kỷ 2 sau CN), cư
dân bản địa khắp vùng Trung Mỹ (cả người Olmec và các sắc

tộc khác) đã bắt đầu sử dụng ba hệ thống lịch khác nhau.
Loại thứ nhất là thánh lịch. Thánh lịch hình thành từ sự kết
hợp tuần hoàn của hai vòng, vòng thứ nhất có 13 số (từ 1 đến
13), và vòng thứ hai gồm 20 tên gọi thần linh khác nhau. Do
vậy, một năm theo thánh lịch Olmec có 260 ngày (13x20),
mỗi ngày có tên gọi hoàn toàn khác nhau. Chẳng hạn, khi
phương Tây nói “thứ sáu ngày 23 tháng 9” thì cư dân Trung
Mỹ cổ nói là ngày “3 Imix” (Imix: tên thần). Loại thánh lịch
này ngày nay vẫn được nhiều cộng đồng bản địa châu Mỹ sử
dụng. Loại thứ hai là dương lịch. Một năm theo dương lịch
cổ Trung Mỹ gồm 18 tháng, mỗi tháng dài 20 ngày, cộng với
5 ngày riêng biệt nữa, tổng cộng một năm có 365 ngày, gần
đúng với Tây lịch ngày nay. Trong dương lịch Olmec, mỗi
ngày trong tháng đều được gọi bằng tên của một vị thần hộ
mệnh, hoàn toàn khác biệt với tên thần trong thánh lịch. Ví
dụ, thánh lịch gọi thứ sáu ngày 23 tháng 9 là “3 Imix” thì
dương lịch gọi là “15 Zac” (Zac: tên thần). Loại lịch thứ ba
hình thành từ sự kết hợp hai loại lịch trên, hình thành các
vòng chu kỳ, mỗi vòng dài 52 năm. Ví dụ, thứ sáu ngày 23
tháng 9 là “3 Imix, 15 Zac” thì phải đến 52 năm sau mới gặp
lại ngày này.

Cư dân Olmec – họ là ai?
Hiện cho đến nay chưa có lời khẳng định chắc chắn về nguồn
gốc của người Olmec cổ đại. Song qua những bức điêu khắc
đá tượng người và các hiện vật khảo cổ khác, nhiều nhà khoa
học đi tìm đáp án cho câu hỏi này. Hiện có 5 giả thiết chung
về nguồn gốc cư dân Trung Mỹ cổ, gồm 1/nguồn gốc
Atlantis (lục địa giữa Đại Tây Dương đã chìm đắm theo
thuyết của Plato); 2/ nguồn gốc Ireland; 3/ nguồn gốc Cận

Đông (Israel, Phynisia); 4/ nguồn gốc châu Á (di cư qua ngã
Bering); 5/ nguồn gốc châu Phi.

Riêng với người Olmec tại Trung Mỹ, giả thiết người Olmec
có nguồn gốc từ châu Phi và vùng Cận Đông là có nhiều cơ
sở hơn cả. Có thể cả hai nhóm người này đã từng cùng đặt
chân đến Trung Mỹ qua những thương đoàn hàng hải. Xét về
hình thể, nét mặt của các tượng đầu người ở văn minh Olmec
rất giống với nét mặt cư dân châu Phi, đặc biệt là phần môi.
Còn ở bức điêu khắc trên cột đá ở La Venta thì hình ảnh
người đàn ông trông rất giống thủy thủ người Phoenicia
(vùng Cận Đông). Về mặt sử liệu, người ta tìm thấy có câu
chuyện về đoàn thuyền của vì vua Mali (thuộc Tây Phi) là
Abubakari II cùng 2000 chiếc thuyền to giong buồm ra khơi
về phía Tây và đã không trở lại trong ghi chép của nhà sử học
người Arập al-Omari. Hơn nữa, người ta còn tìm thấy mối
liên hệ giữa chuyến đi này với những gì Christopher
Columbus đã ghi lại câu chuyện kể của người Haiti và
Dominica vào cuối thế kỷ 15 về những thương đoàn người da
đen từ phía đông nam đến buôn bán với tổ tiên của họ trong
quá khứ. Hơn nữa, các nghiên cứu y học hình thể hiện đại
cũng cho thấy kết quả tương tự. Các mẩu sọ người Olmec
được giám định là hoàn toàn trùng khớp với kích cỡ và các
đặc trưng của cư dân Tây phương.

So sánh gương mặt người Tây Phi và tượng đầu người Olmec


Thủy thủ Phoenicia và bức điêu khắc đá Olmec

Những so sánh này dĩ nhiên chưa đủ để đi đến khẳng định,
song nó gợi cho chúng ta nhiều điều lý thú về một nền văn
minh cổ xưa trong lịch sử nhân loại.