Biến đổi khí hậu và thiên tai ở đàng ngoài thời lê trịnh (thế kỷ XVII XVIII) climate change and natural disasters in tonkin in the le trinh period (17th 18th centuries), tạp chí nghiên cứu lịch sử số (541) tháng 05
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (4.21 MB, 14 trang )
:h Stl. SO 5.2021
mg Qu5c: tt'.tc U
BlfND41 KH( HAU VA T Hl~N
TAI ir DANG NGOAI
· THOI L~ : TRINH
. (THt ri XVII-XVIII)
tl;t.
75), (176), (177),
ll,lc, sdd, tr.2531, 222, 223, 229,
t Ngudi c:Qch can
LUVIAN*
sach Thanh mo
a, cho r~ng
Vi~n
d6 la
D~
T
he ky XV1I - XVIII la m9t giai do~n
d~c
bi~t
trong 4ch sit dan t(?c Vi~t
Nam bdi ci,ic di~n
Dang Ngoai-Dang Trong
va sl,i Mn t<;ii CUng hie Cua nhieu the 11,iC
chinh tr~
khac nhau nhu Le-Ttjnh b Dang
Ngoai va Nguy~n
b Dang Trong. D~c
bi~t
b
Dang Ngoai xuat hi~n
lttong diiu che Le'Trinh, ki~u
b9 may nha nttoc song trung
(chinh quyen kep) vua c6 vua l~i
vua c6 .
nay t?i Dang Ngoai cling
chtia. Giai do~n
lien tiep xay ra hang lo~t
thien tai C6 Sl,i
lien h~ voi hi~n
ttt<;jng bien d6i khi h?u quy
mo r(>ng kh~p
tren the gioi la "Ti~u
Bang
Ha" (Little Ice Age), d~n
theo nhung bien
d(Jng ve kinh te - xa h()i va chinh tri dtt<;jc
'Qiet tOi nhu "sl,1 khung hoang chung''. Bai
viet n~y
t?p trung tim hi~u
ve bien d6i khi
h<;iu va thien tai b Dang Ngoai thdi Le Ttjnh va nhung h~ li,iy cua n6 keo theo.
1. Tinh hinh thien tai d Dang Ngoai
the ky XVII-XVIII
hQC Hue,
1961, tr.21.
004. Asymmetry
ipolarity. Journal
ty, p.13.
ser states
are
erative, smaller
,ous about their
ie international
1se it is inclusive
004. Asymmetry
f multipolarity.
:ld, tr.15.
r to a peaceful
~
neighbors, but
ally
acceptable
:012. Asymmetry
Chinese Journal
1e 1, p. 42.
Theo ghi chep cua cac sit li~u
nhtt Dr,ii
Vi~t
szl' kj toan thli (Toan thtt) va Kham
afnh Vi,?t szl' Thong giam Cudng ml,lc
(Cuong m1,1c), trong hai the ky XVII va
XVIII (J Dang Ngoai da lien tiep xay ra
nhieu thien tai nhu h~n
han, bao li,it, mua
da, n~
con trung, d9ng da't va dich b ~nh
(xem bang 1).
*D~i
~
<:
-~
:::c ""-...
>-
•
-
. L:'"J
~ ) l0
,,,,..,l ·l'.'!'.l·
...., v z
~
r-<
>•
00 ... ::c
.,,_,
.....
,)
Q
-
~ L...
.,..
•
0 ~
•
1668, 1669, 1670, 1675, 1681, 1687, 1695);
nhu ng nam d~ u the ky XVIII c6 7 tr$.n h~n
ha n (cac nam 1703, 1712, 1713, 1714, 1721,
1724 va 1728); nita sau the ky XVIII c6 tOi
12 t r ~n
h~n
han (cac nam 1753, 1755,
1758, 1759, 1761, 1764, 1765, 1767, 1768,
1773, 1776 va 1778) (xem Bie'u
han xay ra vao cac
nam lien tiep, nhu' h~n
han nam 15981599; 1668-1669, 1670; 1712-1713, 1714;
1758-1759, 1761; 1767-1768 va 1776-1778.
H~n
han xuat hi~n
kha thttdng xuyen, t~p
trung chu yeu vao cac thang mua h~.
nhung ciing c6 nhieu l~n
h~n
han xay ra
vao mua thu va mua xuan. Trong so d6 c6
cac tr~n
h<;in han quy m6 lon, keo dai nhieu
thang, ch~ng
h~n
d~i
h~n
.vao nam 1598
du<1c Toan thu chep keo dai tu thang 3 den
thang 9 khien lua ma, cay co chet kho (1).
Sang nam 1599 thi d~i
h~n
keo dai tU
hQc Istanbul, Th6 Nhi Ky
Q.)•
<
..)
C!J
'__..
j"'
:J"
~
Q•
-..:
(')
.Q
c
-0•
o.>
<
"'
-.J '<
.-+
;;
:J"
3n'
C
...,<•
Q•
,...
3,......
::::::
._..
(')
o.>·
:J
~
<....> CD>o.>·
-0..
-0
o.>•
:J"
:J
•w>
o.>•
ii>
::J
CD
-
::J
..~ ~·
<
-·
I
)
H q,n h cin
Dl,ta theo Toan thr.t va Citdng ml,lc, vao
the ky XV1I-XV1II b Dang Ngoai ghi nh~
khoang 32 lfin xay ra h~n
. han, trong .d6
nhieu nhtlt la the ky XV1II voi 19 lin (xem
bang 1). Nhung nam d~u
the ky XVII xay
ra 6 tr~n
h<;in han (cac nam 1598, 1599,
1608, 1616, 1629 va 1634); 30 nam cuoi the
ky XVII xay ra 7 tr~n
h?n han (cac nam
~ .-+
(')
·~ -
(/)
~
0
:J
(Q
C•
Q.)
-...
_,
()
-·
o.>
·~) "
-0
:J"
...
"O
...,
:J
:J
'l2 "'
CD>·
"'C
c;;. (')
~
:J"
Q•
;:
-·
:J"
·O>
(')
()
Q
o.>
:J
:J"
c
·-·
V.I.
~~
t,::::
Tl'\
'IJ.I.
...
i......:I
""'
::J
'""
c ·O>
.....
)..!
Ii-I
~
"'""'
0..
a.
()
'
)>•
I
-0
:J"
\,,,,,}
t%J
Tl'\
'IJ
.I.
fA
~
38
Rghien cll'u Lfch sll-. so 5.2021
thang 3 den thang 6 (2). H~m
han nam
1616 c6 ph~m
vi anh httdng r9ng kh~p:
"Khoang thang 5 thang 6 nam nay, dudng
mua cay cay' troi da lam h~;m
him, nha
nong that v9ng. Nay ngay thang 8, lua ma
due1ng lam d6ng, troi l~i
giang d~i
h?n
kh~p
m9i ndi" (3). Nam Tan D?u (1681)
xay ra tr?n d~i
h?n nghiem tr9ng nhat
trong the ky XVII dtt"D~i
h~ n, dan bi n~
d6i. Tu mua xuan den
mua h0 khong mu'.a, lua m~
kho heo, nhan
dan bi d6i" (4). Sang mh diiu the ky XVIII,
ba nam li€n tu nam 1712 den 1714 deu lien
tiep xay ra h~n
han: "Tu thang 6 den thang
12, khong mua"; "Thang gieng, mua xuan.
Luc ay da Iau khong mua"; "Thang 6, mua
h~
khong mua" (5). Doi voi cac dqt h~n
han
tu nua sau the ky XVIII, c6 th~
k~
toi h~n
ca
han nam 1773 rat du d9i, diim h6 deu kho
C?n, th~m
chf c6 ngudi bi chet n~g
(6). Ba
nam sau, tr~n
h~n
han nam 1776 cling keo
dai nhieu thang, t\t thang 7 de'n t?n thang
11 khong c6 mua, ru9ng chiem kho ne (7).
Bao l11-t
Ben c0nh h~n
han, Dang Ngoai thoi
Le - Trinh ciing thuCing xuyen xay ra thuy
tai, g6m cac tr?n bao va lu 11,lt. Theo cac ghi
chep cua Toan thu va Cucmg mr,tc cho biet
trong hai the ky XVII-XVIII co khoang 30
liin xay ra bao 11,lt (xem Bang I). Trong d6,
tiin s uat bao 11,lt xay ra nhieu nhat vao diiu
the ky XVII voi 11 liin, sau d6 vao nua sau
the ky XVII voi 9 liin, cuoi the ky XVII va
diiu the ky XVIII c6 khoang 5 liin xay ra
bao 11,lt (xem Bieu a6 1). Ve cac tr?n bao b
Dang Ngoai th6i Le-Tr!nh, c6 th~
k~
den
a
Bang 1: Tinh hinh thien tai Ci Dang Ngoai thCii Le-Trinh
. (the ky XVII-XVIII)
.
Stt
Lo~i
thien tai
Hl).n him
1
S6
l~n
32
Thai gian xay ra
1598; 1599; 1608; 1616;
1629; 1634; 1668; 1669;
1670; 1675; 1681; 1687;
1695; 1703; 1712; 1713;
1714; 1721 ; 1724; 1728;
1753; 1755; 1758; 1759;
1761; 1764; 1765; 1767;
1768; 1773; 1776; 1778
2
Bao h,1t
30
1600; 1608; 1612; 1617
(2 lfo ); 1622; 1630; 1631
(2 Mn); 1632; 1633; 1657;
1662; 1663; 1684; 1695;
1702; 1713; 1729; 1748;
1749; 1753; 1754; 1756;
1757 (2 l~n);
1760; 1769;
1773; 1775
3
Mua
11
1601 (3 !An); 1602; 1631;
1646 (2 !fin); 1690; 1694;
1698; 1753
4
N~m
con trung
5
1617; 1679; 1723; 1759;
1785
5
Di}ng dilt
8
1678; 1685; 1721; 1766;
1767 (2 lAn); 1774; 1782
6
D!ch b~nh
8
1572; 1595; 1670; 1715;
173~
1757; 1762; 1765
Sli li~u
trich d£n
Toan. thrt, Ti).p 3, Quy~n
XVII (tr. 199-201, 205),
XVIII (tr. 217, 228, 235), XIX (tr. 280, 284, 298);
Crt
251), XXXIII (tr. 319, 322, 326, 335),,XXXIV (tr.
347, 357, 372, 388), XXXV (tr. 402, 405, 423),
XXXVI (tr. 448), XXXVIl (tr. 470), XLI (tr. 621,
628), XLII (tr. 638, 640, 643&645, 653, 658), XLIII
(tr. 672, 681), XLIV (tr. 704, 729&731), XLV (tr.
740)
Toan thrt. Ti}.p 3, Quy~n
XVUJ (tr. 208, 218, 223,
229. 230·231, 233, 234, 250, 260), XIX (tr. 264);
CuXXXI (tr. 226, 235, 237,
248, 248-249), XXXII (tr. 273), XXXIII (tr. 297),
XX.XIV (tr. 354, 372, 386), XXXV (tr. 403), XXXVII
(tr. 471), XL (tr. 595, 598), XL! (tr. 622, 626, 632),
XLII (tr. 636-637, 642), XLIII (tr. 689), XLIV (tr.
707-708 724)
Toan thrt, Tij.p 3, Quy~n
XVJII (tr. 212, 213, 231.
239); Crt
248), XX.XII (tr. 257), XXXIV (tr. 363, 370, 378),
XLI Ctr. 621)
Toan. thrt, T{lp 3, Quy~n
XVIII (tr. 217); Clt
2, Quy~n
XXXl (tr. 237), XXXIV (tr.
347), XXXVI (tr. 442), XLII (tr. 640), XLVI (tr.
779)
Cctdn.g m!fc, T~p
2, Quy~n
XXXIV (tr. 343, 356),
xx.xv (tr. 423), XLII (tr. 663), XLIII (Lr.
665&667), XLIV (tr. 709) XLV Ctr. 756)
Toan. thu, ' r~p
3, Quy~n
XVI (tr. 147), XVII (tr.
191), XIX (tr. 284); Cucmg m{lc, T~p
2, Quy~n
XXXV (tr. 407), XXXVIII (tr. 49~)
, XLII (tr. 636,
647 658)
Ngu6n: Ngo Si Lien va cac si'.t thftn trieu Le, iJi;ii Vi~t
Sit ky toan thu. Nxb. Khoa h1998 va Quoc s\1 quan trieu Nguyen, Kham
li~n
ddi Rh
mQt s6 tr~
bao ·xay ri
1617, lam
khi~n
cho
nhieu thi~
nh~
hai
xuan. tha ~
nhieu thuJ
vao thang
gi6, lOn, } ~
ngay-mon
trut, nu6
trong ngo
(10). Tr~
IJ
to, gi6 Wn
otr~n T ~
ve hia m1
8 nam 1€
Nhi va, ~
b!c phiin
xay ra l ~
tr?n h;tt 1
kinh thru
"Thang 1
ng~p
va~
nhu tha
duoi. L~
Khuye'n
16.a hao
vao nallJ
ngay khi
14
u
10
8
6
2
0
ch sU-.
su 5.2021
tAm hO deu kh6
1et nAng (6). Ba
l 1776 cung keo
' de'n t?n thang
~m
khO
ne (7).
~ng
Ngoai thoi
en xay ra thuy
~t. Theo cac ghi
g m¥c cho biet
r c6 khoang 30
g 1). Trong d6,
u nhA't vao dAu
:t6 vao ni'ia sau
;he ky XVII va
g 5 lAn xay ra
cac tr ~ n bao
c6 th~
k~
den
a
VII-XVIII)
L
·. 199-201, 205),
280, 284, 298);
r. 233, 236, 247,
!35), XXXIV (tr.
402, 405, 423),
I), XL! (tr. 621,
653, 658), XLIII
~7 3 1) , XL V (tr.
. 208, 218, 223,
, XIX (tt . 264);
~. 226, 235, 237.
XXIII (tr. 297),
r. 403), XXXVII
622, 626, 632),
689). XLIV {tr.
1lien d6i khi h@u
vu thien tni...
39
m9t s6 tr*n bao quy mo lOn nhli hai tr~n
baq ·xay ra vao thang 7 va thang 9 nam
1617, lam nude bi~n
tran vao gay ng~p
ll,1t,
khie'n cho ngudi dan s6ng ven bi8n chiu
nhieu thi~
hi;i.i (8). Nam 1631 ciing ghi
nh~
hai tr~n
bao Ian, xay ra vao mua
xuan thang gieng, lam gay cay, d6 nha,
nhieu thuyen bi dim· (9); tr~n
bao xay ra
vao thang 9 keo dai ba ngay, gay ml.ta to,
gi6 !On, lam gay g6c cay, t6c mai nha: "Tu
ngay m6ng 4 den ngay m6ng 6, mua nhu
trut, nude song Nhi dang to, di~n
dinh
trong ngoai nude ng~p
sa u de'n m9t thudc"
(10). Tr~n
bao thang 9 nam 1657 gay mua
to, gi6 !On, b~t
cay d6 nha khien ngudi dan
b tran Thanh Hoa va Sdn Nam bi thi~
hi;i.i
ve lua ma, mua mang (11). Tl'i~ . n bao thang
8 nam 1684 dAn tdi ng~p
h,it, lam de song
Nhi va, khien "ru9ng lua huy~n
vung tay
b~c
phgn nhieu t6n h~i"
(12). Ve cac lgri
xay ra lu h:1t (J Dang Ngoai, co th& k8 den
tr~n
h,1t nam 1630 lam va de, gay ng~p
11,lt
kinh thanh, khien nhieu nguoi thi~
mi;i.ng:
"Thang 6, nude to d6 ve, song Nhi tran,
n g~p
vao duCing ph6. Cua Nam nude ehay
nhu thac, ph6 phuCing nhieu nguoi bi che't
_du6i. Li;i.i de dieu b eae xa Yen Duyen,
Khuyen Luong huy~n
Thanh Tri bi vo, th6c
lua hao t6n, nhan dan d6i kem" (13). Ke' do,
vao nam 1632 do ml.ia to lien t l,lC trong 3-4
ngay khong ngung nen ciing gay ng~p
ll,lt d
o
Bi~u
212, 213, 231,
XXXI (tr. 233,
d6 1: Di~n
kinh thanh: "Thang 6, ngay m6ng 1, mua
to de'n 3, 4 ngay khong ngdt. San trong
cung va cac di~n,
nude ng~p
vai tff.c" (14).
Tr~n
l\lt nam 1663 gay thi~
h~i
n~g
ne
ve nha cua va ru9ng d6ng cho nglidi dan (j
Khoai Chau va Thuong Tin (15). Sang the'
ll,lt
ky XVIII, vao nam 1713 xay ra ng ~p
quy mo !On (J cac trff.n: "Luc fi.y mt.ta d~m
khong ngot, nuoc cac song tran ng~p,
va de
cae tran Sdn Tay, Sdn Nam va Thanh Hoa,
may Vf,ln nha bi nliOC cufin di mff.t, nhan
dan bi d6i" (16). Hay nhu lU ll,lt d§.n toi va
de vao mua thu nam 1773: ''Thang 7, mua
thu. Thuy tai !On. Nude !On vo de Dong
Tn,i.ch , cae 19 Thubng Tin, O'ng Thien va LY.
Nhan, hdn m9t ngan nha bi. nuoc cuon tan
nat, th6c lua bi ng~p
ll:lt" (17). Bao va lu ll:lt
va de
con thudng xuyen gay ra tinh tr~ng
Dang Ngoai thoi Le-Trinh. Tho'ng ke tu ghi
chep cua Toan thu: va Cu:CJng m1,tc cho thff.y
de va vao cac nam 1630, 1684, 1702, 1713,
1729, 1749, 1754, 1769, 1773. Nhu v~y,
tu
the' ky XVIII trCi di, bao ll:lt gin vdi tinh
tri;i,I).g de va xay ra ngay cang thudng
xuyen. Cae tr~n
bao va lii ll:lt (J Dang Ngoai
vao t he ky XVII-XVIII cling gay ra tinh
tn~mg
s~t
lCJ ldn, duqc sit sach ghi chep l~i,
ch~ng
hi;i.n thang 8 mua thu nam 1622:
"trdi mua to, thanh n9i Id d6 de'n 6,7 eh6,
c(?ng hdn 30 trlic;lng'' (18); ho~c
t hang 12
nam 1757: "qua nui (J cha~
B~ch
Thong
a
bie n thien t ai lJ Dang Ngoai thoi Le - Trinh
363, 370, 378),
14
r. 217); CrtrJng
7), XXXIV (tr.
340). XLVI (tr .
(tr. 343, 356),
13), XLUI (tr.
'56)
147), XVII (tr.
T~p
2; Quy
~n
XLII (tr. 636.
u
CIB~n
10
8
C:\Iin da
·~fD
6
~on
tning
4
DDqngdit
2
•Dicb b~n
0
1600-1650
i hQi, Ha NQi,
a NQi, 2007.
ban
•Biolyt
1651-1700
1701-1750
1751-1788
Rghi ~n
40
thuQc Thai Nguyen bi lb ban 20 chc3, mtoc
d~y
len lam ng~p
ll;lt, ngudi, sue v~t
va th6c
lua ph~n
nhieu t6n h~i"
(19).
Mita d
ThC1i Le - Trinh b Dang N goai cung ghi
nh~
cac Mn xay ra hi~n
tuqng mua da (vu
th~c).
Theo ghi chep cua Toan thu va
Cit
Mua da thudng xua't hi~n
vao mua xuan,
thang gieng va thang ba, thinh thoang
duc;ic ghi nh~
vao thang 4, thang 5 mua
h~.
Trong do, dang k~ c6 th~
k~ den la cac
tr~n
mua da vao nam 1601 (trong nam nay
ba l~n
mu'.a da xay ra vao thang 3, 4 va 5)
(20); mua da b Hai Duang vao nam 1631,
mua duqc mieu ta to b~ng
voi kich ca h~t
vien da !On ho~c
bl1ng d!u ngt;ta, khien cho
mua mang va sue v~t
thi~
h~i
!On (21).
hai lAn mua da,
Trong nam 1646 ghi n h~n
l!n dau xay ra vao thang gieng khien chim
muong thi~
h~i
nhieu, l!n thu hai xay ra
vao thang hai b kinh thanh (22). Sang the
ky XVIII ghi nh~
mua da du d9i vao
thang 4 nam 1753 b dia ph~n
huy~n
Yen
San va Th~c
Tha't thuth6c lua bi hu t6n thi~
h~i
nhieu (23).
Nq,n con trung
N~n
con trimg (hoang trung) hay sau bQ
ho~i
mua mang ciing la mqt
trong nhung thien tai xay ra b Dang Ngoai
thC1i Le-Trinh duqc ghi chep bdi Toan thu
va Cu
XVIII ghi nh~
con trll.ng vao cac nam 1617, 1679, 1723,
1759 va 1785 (xem Bang 1). Dang chu y la
cac lAn sau lua phat sinh b San Tay nam
1617 (24), d cac 19 vao mua thu nam 1759
(25) va mua thu nam 1785, hoang trung
phat sinh "dfiy ca d6ng nbi t6n
that" (26). N~n
hoang trung, sau lua xay ra
tudng doi it han so voi cac thien tai khac va
an lua, pha
"D
00.
...:i
~
~
<
0
0
E-f
thudng c6 mO'i lien h~
voi cac hi~n
tuqng
thdi tiet C\;!C doan nhu h~n
han va ng~p
h,1t.
Ching h~n,
mua dong nam 1679, Thanh
Hoa bi mtoc tran ng~p
thi ding xuat hi~n
hoang trung pha ho~i
lua (27).
D9ngdat
So voi cac nubc lang gieng nhu Trung
Quoc, Philippines va Indonesia thi Vi~t
Nam la quoc gia c6 ho~t
d9ng dia chan
tudng doi it han. DAu v~y
trong lich sli Vi~t
Nam vAn ghi nh~
nhieu l~n
xay ra cac
tr~n
d{lng dat VOi Clldng dQ khac nhau. 0
Dang N goai thbi Le-Trinh ·theo ghi chep
cua Cit
khac nhau), 1774 va 1782 (xem Bang 1).
Trong s6 d6, c6 nhi1ng tr~n
dqng dat xay ra
~i
mqt so dia phuang du<;jc de c~p
C\l th~
nhu d9ng dat b Kinh B~c
thang 12 nam
1766 (28), d<)ng dat (J Dong .Thanh, Quynh
Luu (Ngh~
An) thang giengnam 1767 (29),
dqng dat b Kinh thanh Thang Long thang 2
nam 1767, thang gieng nam 1774 va thang
4 nam 1782 (30). Rieng tr~n
d9ng da't
thang 4 nam 1 782 con c6 ph~m
vi anh
ht.tong b tay nam kinh thanh. Ngoai ghi
cua Vi~n
chep cua Cu
ly dia d.u tren lanh th6 Vi~t
Nam vao
the ky XVII-XVIII con ghi nh~
cac tr~n
dqng dat xay ra vao cac nam 1600, 1605
(hai l~n
vao thang 7 va thang 12), 1606,
1611, 1618, 1635, 1653, 1666, 1715, 1767
va 1799 (31). Doi chieu vdi Czt
d(>ng da'.'t nam 1 767
duqc SU sach ghi chep l~i.
Djch
H
,._,
•<~
c:
-co
0
to
:.c-
°'
;5.
c:
b~nh
qua cua hang lo~t
thien tai nhu
h~n
han, bao lvt va n~
d6i thuong dAn toi
sl,t xua't hi~n
va bung phat cua dich b~nh.
Theo ghi chep cua Toan thu va Ctt
xay
ra vao cac nam 1572, 159!), 1670, 1715,
~u
a
°'c:
.::,
·co
to
()
()
sa. s6 5.2021
cU'u L ~ch
:5
::,
°'
c:
°' c:
::,
c:
.!:
x ·-
..c: E
c:
()
co ·ro
"D x
:5
..c:
.....,
·co
..c:
Q.
()
::,.
c:
(/)
c:
-
"D
E •O·
::J •<'>Cil
.....
,...._
..... >. (J)
E ..c:
:5
·o
.......
.::, .!:
()
c:
·•<I.>
.!:
..c: ...c: J,
-co
Q
c:
"<(
(J)
c: ...::, .co
._
ro
'
2 ã::J 1>.
c: a. () 2
Ãro c:
'
:5
(/)
ãro ôDÃ
..c: .!:
a.
c:
-ro ro
>
•::J
()
00
(J)
::J
0-
-ro
>
li~n
ddi kh
1736, 175'
(32). Tron~
ra d6ng th
tr~n
dich
thu chep v
''Thang 5,
nguC1i m~c
1762 thi d
ay, khi tr
nhi~u
ngu
dich b~nh
hie xay rf
cac tr~n
d
d6i nhu d:
thli chep
"Bay gi(J
them on'
1757, Cu
dong, vil1
chung die
ra m6i lii
dich b~n
trlldng s1
d6i bdi t
m§.m b~:
nh~p
va
trinh tie'
Cac ~
m~
tht
dich cur
b~nh
th1
doi chie
dinh du
sfi tr?n
dqt did
c6 mfii :
Chau v
thdi gi:
Chau'
Nam(:
n6i tr?1
hq.n h8.
-
:r: f<
~
z w
· ....
~ ·
> ::t:O·
c<
Q)
ro
.....
.S!2
co
•::J
:r:
~
1 ~.r
s6 5.2021
ic hi~n
tuqng
n va ng~p
h,1t.
1679, Thanh
ing xuat hi~n
.g nhu Trung
esia thi Vi~t
?ng dia ch'n
ig ijch su Vi~t
.n xay ra cac
ihac nhau. d
heo ghi chep
ray ra vao cac
.767 (hai tr~n
cem Bang 1).
ng dat xay ra
ie C~p
Ct,l
th~
iang 12 nam
hanh, Quynh
am 1767 (29),
Longthang 2
774 va thang
~n
d9ng dat
>h~m
vi anh
h. Ngoai ghi
li~u
cua Vi~n
Ti~t
Nam vao
h~n
cac tr~n
l 1600, 1605
1g 12), 1606,
' 1715, 1767
tdng m1,tc thi
nam 1767
rt
1ien tai nhu
uang d~n
toi
a dich b~nh.
Cltdng m1:tc,
ich b~nh
xay
1670, 1715,
,,,.
·~
..
~
_.; /
)
2
:t
-....,, z>·
"·
• r-4
41
•
~
>>
Bien d&i hhi h~u
41
vii thien tai...
1736, 1757, 1762 va 1765 (xem Bang 1)
(32), Trong d6, c6 nhieu l~n
cqch b~nh
xay
ra d6ng thdi vdi h~n
han va ni,m d6i nhu
tr~n
d!ch nam 1670, 1762 va 1765. Toan
thzt chep ve dich b~nh
nam 1670 nhu sau:
"Thang 5, trCii khong mua, nhan dan nhieu
ngttdi m~c
b~nh
dich" (33). Dich b~nh
nam
1762 thi duqc Cztdng mi,tc chep r~ng:
"Nam
fi.y, khi trdi n6ng m,tc du d9i, nhan dan
nhieu nguoi bi b~nh
dich" (34). Tudng tl,i,
nam 1765 ciing phat sinh trong
dich b~nh
luc xay ra hi:m han (35). Ngoai ra, con c6
cac tr~n
dich b~nh
xay ra cung hie vdi n~
d6i nhu dich b~nh
nam 1595 va 1757. Toan
thzt chep ve cqch b~nh
nam 1595 nhu sau:
"Bfi.y giC1 nhan dan m't mua, d6i to, l~i
them on dich" (36). D6i vdi djch b~nh
nam
1757, Cztdng ml,lc chep: "Thang 10, mua
dong, vung Son Tay bi d6i to, phat sinh
chung dtch" (37). Cac d~n
chung nay da chi'
ra mo'i lien quan dang k~ giua thien tai voi
dich b~nh
th<:Ji Le - Trinh. D6 la do moi
bj thay
trUdng so'ng cua cac loai sinh v~t
d6i bdi tac d9ng cua thien tai, khie'n cho
m~
b~nh
t u moi trUdng hen ngoai xam
nh~p
va lay nhi~m
cho con nguoi qua qua
trinh tie'p xuc.
Cac ghi chep cua Toan thzt va Czt<:Jng
ml,lc thuC1ng khong de c~p
de'n lo~i
b~nh
dich ciing nhu ngu6n go'c cua cac tr~n
dich
b~nh
thoi Le - Trinh. Tuy nhien, bKng vi~c
do'i chie'u vCii cac tai li~u
khac c6 th~
xac
djnh duqc ngu6n go'c va chung loq.i cua m9t
s6 tr~n
dich dang chu y thdi bfi.y gio. Nhu
d<;lt djch xay ra vao nam 1682 dU<;IC cho la
c6 mo'i lien h~ voi dich b~nh
(J ban dao Loi
Chau va dao Hai Nam (Trung Qu6c) cung
thdi gian d6. Dich b~nh
xu't hi~n
(J Loi
Chau vao nam 1680, sau d6 lan toi Hai
Nam (1681) va Dang Ngoai (1682). Dang
n6i tr~n
cqch nay xay ra (J Dang Ngoai sau
h~n
han nam 1681 va cung hie vdi n~
d6i
-...
Q)·
C!J
..Q
·0•
Q)
0>·
"O
c
::J
::T
·
......
Q)
<
.a;;
......
<
..:.... ::T
°''
-~
:::i
cc
()
C•
!l)
()
·0•
.......
::T
""" .......
(l)h c
w
.........
Q.
ID•
::J
::T
::J
9:
(/)
·~
......
......
0
·O•
()
'"U
-.:.
()
3
3
Q)c.
.......
::T
Q·
ru- -·
~
"O
::T
......
::T
::J
-·
a
!l).
()
::)
Q.
!l)>
C4
:::i
~-
cc
!l)>'
c
.....
·0>
()
::T
)>-
-·
()
C4
'ii)'
::T
'"U
::;·
~
~
()
C4
::T
!l)
tu6i cua ong qua ddi vi d~u
mua vao thang
ba nam M~u
D~n
(1758) (40). Cung hie d6,
cling phat sinh (J Lam Cao (Hai
cqch b~nh
Nam) va Liem Giang (thu9c LOi Chau,
Quang Dong), Trung Qu6c (41). Do v?y, dqt
djch nay (J Dang N goai c6 th~
da bung phat
va lay lan tu phia nam Trung Qu6c vi
khoang each dja ly tu khu V\;(C nay tC:li Dang
N goai rat g~n.
Gae hi~n
tuffng thien nhien df
thuiJng khac
Ngoai cac dqt 'thien tai dU<;IC de c~p
d
tren, vao thoi Le-Trinh , (J Dang Ngoai con
ghi nh~
m9t so' hi~n
tuqng thien nhien ky
l::;i, khac thuong dU<;lc SU sach ghi chep l~i.
nhu mua mau nam 1611 (42), mua g~o.
mua cat vang, mua than den nam 1618
(43). De'n mua thu nam 1631 lq.i xay ra
hi~n
tuqng v~t
n6i len m?t nude: "(J khu vl;(c
Mng, xa Lai Du ~, huy~n
Tht,iy Nguyen c6
nhung v~t
n6i len m?t nude trong nhu dftu
trau, d~u
ngi.,ta, diiu ngu'.di, d~u
r~n,
khong
bie't bao nhieu ma k~"
(44). Ho~c
hi~n
tuqng nUdc d H6 Tay St,lC soi (nam 1784)
du<;1c Cztdng m1:tc chep: "Thang 10, mua
dong. Dem m6ng m()t thang. ay, nuoc (J H6
Tay Sl,lC soi, tie'ng keu nhu sam, sang Mm
sau ca tom che't he't, mui tanh kinh ngttdi.
Luc ay tai bie'n hi~n
ra luon: cay col. trong
w·
c
·0•
a6i lC!n va dtch
Ngoai aii trdi qua m9t n~
b~nh
khung khiep tren toan lanh thO: Kh&p
n
n~a
so' ngzti:Ji aa chet ...c6 the' do moi trliCtng
b? o nhilm bdi a~i
dfch" (39). V6i tr~n
dich
nam 1757-1758 (duqc chep trong Czt<:Jng
m1,1>c) rit c6 th~
la b~nh
d~u
mua. Danh y
Hai Thuqng Lan Ong trong tac ph~m
Mong
trung a(i,u gicic c6 n6i de'n vi~c
ngttdi con 5
cc ::J
';)";'
t;-; <D>Q' ......
()
::J
cc
nam 1682 (38). M?c du ca Toan thli va
tdi tr~n
dich
nay, nhung theo ghi chep cua Ka i hentai
(Hoa Di bie'n thai) vao nam 1682: "Dang
Cztdng mi,tc deu khong nh~c
()
I
::T
00
~
~
0
t-1
l%j
00
en
c:
~
Rghi~n
42
Q
~
u
....
p ~ ~" 1
~ 1
r/J.i-fl·/;"
~'.)
i
...:p~
<''
~
C)il
.'-;>
~
F
minh di.ta ra y tuan.g xa hQi thdi bay gid da
trai qua "st,t khung hoang chung", trong do
yeu to' khi h-?u, nong nghi~p,
kinh te, nhan
kh ~u,
chinh tri va quan slj c6 slj lien doi
voi nhau (52). Khung hoang xay ra d6ng
thoi
Anh, Phap, Due, Tay Ban Nha,
Ukraine, Ottoman (Th6 Nh1 Ky) ciing nhu
t?i Trung Quoc, cho tha'y tac . d¢ng cua
"Ti~u
Bang Ha" den tinh hinh h?n han,
n~
d6i, b~nh
djch, st,t suy giam dan so' va
nhung xao tn;m chinh tri di.tong thdi (5 3).
H?n han, n~
d6i va d!ch b~nh
lien
quan den bien d6i khi h~u
cling dti<;'lc ghi
nh~
b cac nuoc Dong Nam A. Nhung tac
d9ng cua "Ti~u
Bang Ha" d6i v6i khu Vljc
khf h~u
nhi~t
doi gi6 mua nhu' Dong Nam
A la lam giam luqng mua va tang S\t bien
d6i CUa cac hi~n
tucjng thdi tiet C\lC doan
nhu h~n
han. Hau het cac n?n d6i nghiem
tr9ng duqc biet toi trong the ky XVII-XVIII
deu la h~u
qua cua nhung dcjt h~n
han xay
ra trong nhung nam El Nino, nhu d Aceh
(1606-1608), Mien Di~n
, Chiangmai (16311635), Jambi (1639), Ayutthaya va Java
(1657), Maluku, Dong Borneo va Mindanao
(1660-1661), Sulawesi, Sumbawa, Java,
Jambi va Palembang nam 1674 (54). Sieu
El Nino cac nam 1686-1688 thi gay ra h0n
han keo dai trong hai nam 1686-1687, d~n
tOi nl?-n d6i (1 Java nam 1687 va d!ch b~nh
bung phat nam sau d6. Vao nam 1687-1688
ciing xay ra mat mua nghiem tr9ng
Sulawesi va Palembang. Trong khi d6 Ci
Moluccas (Philippines) thi xay ra h0n han
va gia sue chet hang lol;lt nam 1687 (55).
nghiem tr9ng Cung xay ra
Cac dich b~nh
thtidng xuyen va d~ ll;li tac d9ng lau dai ve
m~t
nhan kha'.u. 0 Kedah, b~nh
dich da
giet che't 2/3 dan so vao nam 1614; m9t so
a
c
u
·ro
u
.c
.c
......
.c
.......
c
0
.....
a.. .......
·ro :,.
.c en
a.. c
E
•l('O
u
•O·
::::i
::::i
-
10
O>
c
.:,
10
O')
C'O
u
.c
...... :5
-
~
c cO>
-ro
0
'Bi~n
ddi khi
VUf?.g cua J:
113 den 21~
1626, b Ay
b~nh
d~u
~
:5
•::::l
u
O>
u
......
E .c
u
C'O
~
('/')
....... ,...._
>.O)
:5 .c
·9 .c
......
O>
c
~
I
l{)
>
Q)
C'O
......
c
.:,
c en
•ro
a.
c
·C'O
C'O
> ::::i
•O·
Q
c
O"
-ro
>
1
tham hqa r
luqng mi.ta
so voi binh
ra vao cuo1
thl dAn t6i
A~
'
aMi~
b~nh
Quoc va ph
dQt sieu r
d6ng thOi,
song di t
drought) d:
va S\t S\lP I
Nam A lt;H
Ayutthaya
(1777) var.
0 D?i '
'Ti~u
Ban
khl h~u
r
trong su6t
1500 den
chi s6 h~n
the'ky (tu
nam khO l
thC:Ji Le-'I
nh~
9/4(
y~u
lava
li ~u
khf l
tren pha1
cac d6ng
carbonat
Nam cu1
nghiem t
ky XVII
Dang lut
trai qua
nhS:t k~
han son1
gieng. C1
a
c
,_
·<(
so 5.2021
(1954), Hugh Trevor-Roper (1959), Trevor
Aston (1965), Geoffrey Parker - Lesley M.
Smith (1978) trong cac nghien cuu cua
phu chua Trinh, ngay dem dan qu9- V-Ua bay,
vua keu; truoc cU'.a phu thanh tlj biet Ia dieu
khong hay" (45). Cac hi~n
tucjng di thuong,
~n chua mau sAc huyen bf nay phai chang la
hi~n
cua thien tai hay chi phan
nhung bi~u
anh m9t hinh thai tam linh nao d6 cua xa
Mi di.tang thoi v~n
con la van de chi.ta th~
giai dap ducjc.
2. Moi lien h~
giua bien da'i khi h~u
va t hien tai (J Dang Ngoai thoo Le -Tr!nh
Hang lo ~t thien tai, dang k~ nhat la h?n
him, bao lil xay ra thudng xuyen (J Dang
Ngoai trong hai the ky XVII-XVIII khong
h~n
la nhung hi ~n tu<;jng rieng bi~t
ma co
m6i lien h~ voi S\f bien d6i khi h~u
quy mo
r9ng khAp the g1oi thbi bay gib la "Ti~u
Bang Ha" (46). Khong chi v~y,
trong "Ti~u
Bang Ha" ho?t d9ng phun trao nui hia va
ENSO (viet t~
t u El Nino Southern
Oscillat1on, dao d9ng phttang nam) ding
di ~n
ra rat thubng xuyen (47). Trong d6,
hi9n tu'cjng El Nino - m()t giai dol?-n cua
ENSO la nguyen nhan khien cho h?n han,
bao lu xay ra that thu'dng, d~n
toi ma't
qua sau xa hon la
mua, n?n d6i va h~
khi'.mg hoang kinh te - xa h9i (48). Dt,ta theo
phan tich ENSO tu nam 1525
cac du l i~u
cho tha'y trong hai the ky XVII-XVIII, El
Nino xuat hi~n
voi t~n
suat rat lOn (49).
nien 1610, 1650, 1660, 1680,
Cac th~p
1710, 1720, 1730 va 1770 deu ghi nMm El
Nino voi muc d9 nghiem tr9ng (50). Dang
k~,
nhung nam xuat hi~n
El Nino deu phat
sinh rn,m d6i vOi ty l~ tu vong cao, lam gian
do:,ln ho~t
d9ng kinh te, qua do gi.a n tiep
gay ra bat 6n xa hqi, tinh tr~ng
di Cti Va
xung d¢t quan S\t (51). Do v?y, nhi~u
nha
nghien cuu cho r~ng
"Ti~u
Bang Ha" va El
Nino c6 moi lien h~ voi tinh tr?ng khung
hoang xay ra rqng kh~p
tren the gioi tu the
ky XVII keo dai sang the ky XVIII. Di~n
hinh, cac nha SU h<;>c Eric Hobsbwam
~ ,
ciru L!ch ~lr.
·-·
<"(
,,
-
.J ,,-.,
z
-<
'-'
:I:
'<
z ~
u
· ~·
> O·
:I:
-
:I:
(;~·
!
~
ch sll'. so 5.2021
:Bien d6i hlli h.;au vii thi~n
(1959), Trevor
rnr - Lesley M.
ghien cuu cua
thdi ba'y gio da
1ung", trong d6
' kinh te, nhan
c6 si,t lien doi
g xay ra d6ng
'ay Ban Nha,
Ky) cling nh u
tac d9ng cua
1inh h:;tn han,
:iam dan s6 va
ng thdi (53).
vung cua Java xay rn dich b~nh
lay lan tU
113: den 2/3 dan s6 trong cac nam 16251626, 0 Ayutthaya 1/3 dan s6 da chet do
b~nh
d~u
mua vao nam 1659. Tat ca cac
tham hra trong dieu ki~n
lu
ra vao cu6i the' ky XVII d
tOi chu6i hq.n han, rn.m d6i va dich
b~nh
(J Mien Di~n,
Xiem, Lao, Nam Trung
Qu6c va ph~n
Wn An Di? (57). Trong d6, cac
d
d6ng thoi, dtt<;Jc biet tOi nhu "h?n han song
song di thudng'' (the strange parallels
drought) da g6p ph
Nam A h,Ic dia vao cu6i the' ky XVIII, g6m .
Ayutthaya (1767), Nguy~n
Dang Trong
(1777) va Trinh Dang Ngoai nam 1786 (58).
ich b~nh
lien
ciing dttqc ghi
A. Nhung tac
5i voi khu vi;rc
htt Dong Nam
l tang st,t bien
tiet ci;rc d:oan
~n d6i nghiem
ky XVII-XVIII
t h9-n han xay
), nhu (J Aceh
mgmai {1631taya va Java
va Mindanao
1bawa, Java,
i74 (54). Sieu
hi gay ra h9-n
i86-1687, d~n
va djch b~nh
tm 1687-1688
iem tn;mg b
1ng khi d6 (J
r ra h9-n han
m 1687 (55) .
cling xay ra
o.g !au dai ve
~nh
cijch eta
1614; m9t s6
43
tui...
cao phia b~c,
khong xa d6ng b&ng song
H6ng, xac dinh tr?n d?i h?n han b~t
dAu (j
Dang Ngoai vao khoang nam 1745 va keo
dai g~n
30 nam (62). Qua nhung di8n giai
nay c6 th~
thay r~ng
thi~n
tai xay ra
thudng xuyen Dang Ngoai thCli Le-Trinh
c6 m6i lien h~ voi tinh tr?ng bien d6i khi
h~u
thC:li bily gid.
3. Tac d{)ng cua thien tai doi v6'i
n~
doi va kbung hoang kinh te - xa
hc}i l:i Dang N goai
a
Bie'n d6i khi h~u
va thien tai tac d<)ng
sau slic den cac ho?t d9ng san xuat tr6ng
tr9t, chan nuoi, anh huong tn;ic tiep den n€n
kinh te', sau d6 anh hlidng gian tie'p den ddi
s6ng xa h9i va chfnh tr!. M<)t trong nhung
tac d<)ng dang k€ nhat cua cac thien tai nhlf
h?n han, lu h,it va con trung pha ho?i mua
mang la nguyen nhan d~n
toi rn,m d6i.
Nq,n d6i
nhung tac d<)ng du d9i cua
d Dq.i Vi~t,
Theo ghi chep cua Toan thzt va Cr.tdng
"Ti~u
Bang Ha" da gay ra con ac m<)ng ve
khi h~u
ma Dang Ngoai phai hung chju m1.,tc, vao the ky XVII-XVIII b Dang Ngoai
trong su6t 3 the ky, keo dai tu nhung nam c6 29 lftn xay ra n?n d6i (xem being 2).
1500 de'n nhung nam 1700 (59). Dt;ta theo Trong the ky XVII, n~
d6i xay ra 8 l~n
vao
him Palmer (PDSI), trong gftn 8 cac nam 1608, 1629, 1630, 1634, 1679,
chi s6 h~,m
the ky (tu nam 1250 den 2008) ghi nh?n 40 1681, 1694 va 1695. Con the"ky XVIII c6 tai
.nam kho h?n nhat thi c6 10 nam xay ra vao 21 l
nh?n 9/40 nam ~m
ttdt nhat, trong d6 chu 1741 (hai lftn), 1742 (hai lftn), 1753, 1754,
yeu la vao the ky XVII (7/9 nam) (60). Du 1757, 1759, 1168, 1774, 1776, 1777, 1778
tha'y, tu
li~u
khi h~u
thuy van trong 650 nam di;ra va 1786 (xem Bieu d6 2). Co th~
18
giua the ky XVIII tro di n?n d6i xay ra voi
tren phan tich gia tri 0 0 (thuoc do ty l~
cac d6ng vi hen oxy-18 va oxy-16) cua tftn suat ngay cang tang, cu 2-3 nam/l
carbonat nuoc h6 Ao Tien, mien B~c
Vi~t
Nam cung xac dinh cac d<;Jt h~,m
him n~m
d6i xay ra lien tie'p nhu cac nam 1702nghiem tr9ng xay ra vao mh dftu, cu6i the 1703, 1712-1713, 1741-1742, 1753-1754,
ky XVII va nua . sau the' ky XVIII (61). 1776-1 777 va 1778.
Trong s6 nhung l1?l1 d6i du<;Jc SU sach
Dang luu y, trong the ky XVIII D?i Vi~t
trai qua d<;Jt "h?n han da tfing" keo dai ghi chep, c6 nhung rn;m d6i lOn duc;ic biet
nhat kg tU nam 1250, ding hie voi "h~n
den xay ra vao cac nam 1608, 1629, 1681,
ban soi-ig song'' xay ra (j cac nuoc lang . 1712, 1713, 1741, 1757, 1768, 1774, 1778
gieng. Cac du li~u
thu th?p du<;ic tu vung va 1786. Ch~ng
h?n, n?n d6i nam 1608
en c:
c:~
Rghi~n
44
l~n
So
Bang 2: Cac n~
Thai
gian
1608
1629
1630
1634
1679
1681
1694
1695
1702
1703
1712
1713
1726
Hien dOi hl
clnl J4ch sir. so 5.2021
hai tran ~
nam 1679
1759, 1761
doi xay ra ·{J Dang Ngoai thdi Le - Trinh (the ky XVII-XVIII)
Su
lieu trich din
Quy~n
Ten tile phiim
Dia phi.tong imh buO'ng
Trone: nude
Khone:ro
H uven Thanh Tri
Khoniz ro
Thanh Hoa
Ca nuac
Son Nam Hai Duong
T hanh Hoa
Thanh Hoa
Khoniz ro
Toan thit
(T*p 3)
xvrn
XX.XIV
xxxv
Trang
214
228
229
235
347
347
371
372
386
388
402
402
455
459
463
544
551·552
555
553.559
622
625
636
639
Ve ngu
thay m61
nhti h~n
t
d6i. H~n
l
d6ng ru9n
ng~p
'ling,
lua, tat ca
lua th6c h
tinh tri;mg
Day la ca<
nhien. Nl
cua hl;ln l
d6i cac n:
1712, 171
thi d!n I
N ghe An
XXXYl
Thanh Hoa
1728
Thanh Nghe va tu tran
xxxvu
29
Hai Duong
1741
(2 !An)
Khon!! ro
Cu
(T~p
2)
Thanh Hoa
1742
<2 !An)
KhOngro
1753
Ba xu Done:, :--!am B~c
XLI
1754
Cao BAng
San Tav
1757
XLII
1759
Thanh Hoa. Nghe An
~gb
An va cac tran Kinb BAc, San Tay,
1768
XLIII
681
Son Kam
Nghe An
1774
709
XLIV
1776
Khong ro
729
NgMAn
1777
735
XLV
1778
KMng ro
741
1786
Kinh kv va tu tran
779
XLVI
Ngu6n: NgO Si Lien va cac su th~n
trieu Le, Dr,Li Vi~t
S1't ky toan thit, Nxb. Kh9a hQc xa h(?i, Ha N9i, 1998 va
Quoc quan trieu Nguy&n, K ham d!nh Vi?t sil' ThOng giam C1t
Hin)
1695, 170
con trun
thttdng k
ho~c
bao
Thanh H
hol;li lua
sau d~t
p
nam truo
su
dttqc Toan thu chep ll;li: "Nam ay, trong
nude bt d6i. Mua thu, mua dong th6c g<;io
qua d&t, nhiiu ngudi chet d6i" (63). Hay
nhu nl;ln d6i nam 1681: "Tu mua xuan de'n
mua hl;l khong mtta, lua ml;l kho heo, nhan
dan bi d6i" (64). Nl;ln d6i nay da duqc cac
thttdng nhan phudng Tay den Dang Ngoai
vao thai ky d6 nhiic den: "G~o
d:it den n6i
nhieu lang khong con dan va ngttdi chet
kh:ip ndi trong thanh pho, xac hQ ch~ng
dttqc chon cat. Vua ban ch o 300.000 d6ng
tien mqt ngay va tiep tl,lC cho nht.i the trong
hai, ba ngay, nhung r6i cuoi cung vua ding
phai
khong cuu trq nhung ngttCii khon
kh5 dtt<;lc nua, kho tang cua nha vua khong
du d~ chlln cap" (65). Trong n~
d6i nam
bo
-
Q
~
c
~
<
0
~
'O
0)
"O
r.n
(.)
·co
(.)
.......
'
c
·CO
0
•O·
::J
..c
.......
-
8
(.)
::J
c
-~
'O
:5
~
0)
c
0)
~
:5
(.)
c
-
0)
0
a.
·co
.s:::::
-E
•O·
E
..c
.......
(.)
::J
:5
·b .s:::::
(.)
Cil
•::J
0)
..c 0..
•>CO
.......
co
..c
'O
(.)
(.)
ph~n
ca
.s
.s:::::
·<(
~
Ben c
ga)
do~t
dat
tru h.tdn
deu c6 tl
1713, gia th6c g~o
cao v9t, ngttai dan phai
an
VO cay, r~ d~ so'ng, nguai chet d6i thi
d~y
dttang, lang x6m tieu dieu (66). N~n
d6i nam 1741 thi keo dai nhieu thang: "Luc
ay luon luon x~y
ra kem d6i, nhan dan
ph~n
nhieu phieu tan" (67). Nam 1768 xay
ra nl;ln d6i lon b N gh~
An va cac tran Kinh
B:ic, Sdn Tay, Son Nam khie'n gia g?o cao
v9t, ngttai dan "d6i kh5, mqt t r am d6ng tien
khong du m9t bua an no" (68) . Nl;ln d6i
nam 1786 thi hoanh han.h khiip Dang
Ngoai: "dan trong kinh ky va tU tran bi d6i
to, thay chet n~m
lien nhau" (69). M9t dieu
dang chu y la vao thai Le - Trinh, a hai XU
Thanh - Ngh~
rat thuong xay ra nl;ln d6i.
Theo ghi chep cua sl:t sach, nl;ln d6i xay ra b
'-
-~
~Ã
>
a>co
'-
c Cf)
ãco ôlằ
.s:::::
Cf)
c
-0
c
ôl>Ã
..-....
ãcQ.) (")
...... ,......
a. .s:::::
c
•CO
>
•O·
>.m
G:l
..c ~
c i.h c
co
::J
0·CO
>
t!!:::.,
-
> O·
<<
...
.J
~
·O·
z: :c ('o
-<
:c ~ x 00
z:
u
· ...
~·
O·
> :c >
~
h :>U-. s6 5.2021
Hien d&i khi h~u
VII-XVIII)
hai tra'.'n Thanh Hoa va N gh~
An vao cac
nam 1679, 1695, 1702, 1726, 1728, 1742,
1759, 1768, 1774 va 1777 (70).
an
n
Trani!
214
228
229
235
347
347
371
372
386
388
402
402
455
459
463
544
551·552
555
558-559
622
625
636
639
[
v
r
I
I
ca
709
729
735
741
779
~ N9i, 1998 va
• 2007.
·uai dan phai
i chet d6i thi
(66). N~n
thang: "Luc
1i, nhan dan
am 1768 xay
ac tran Kinh
cao
1 gia g~o
i m d6ng tien
i8). N ~n
d6i
kMp Dang
u tran bj d6i
i9). M9t dieu
nh, hai xli
ra nliln d6i.
d6i xay rad
l
Ben c~nh
thien tai, con ngttC1i ding g6p
phftn ·gay ra n~
d6i, nhu tinh tr~ng
chiem
do~t
dat dai, th6c lua ho~c
n~
dAu co, tfch
tru h.tong thvc cung voi gi~c
gia, lo~n
l~c
deu c6 th~
din toi n~
d6i. D6 la n ~ n d6i c6
Bi
,~
=
.,
"'71
·O·
-.
<
~
.-.
r--
L..,
);...>
..... :-o
)
~
~
ca
Tinh trgng nhlin dim phi.eu tan khl>i king
Thien tai, djch
b~nh
va mat mua, d6i
d6i (J Dang Ngoai thoi Le • Trinh
/ >
/ -
•
2
•
I
I -san~46t
7-
1600-1650
<
~
ii< ...
2
")..._
bien n~
ngu6n goc nhan tai. Vao cu6i thbi Le-Trinh
n~
d6i do cac
yeu to lien quan den con nguC1i gay ra,
ch~ng
h~n
nq.n d6i thang 8 nam 1741 (J Hai
Due1ng xay ra la do gi~c
gia, l o~n
l~c
nen
ngtidi dan bO mua mang khi6n luong thl;ic
C?n ki~t.
Cudng m1;tc chep: "Tu cuoi nam
Vinh Hl;iu, trt)m gi~c
cac noi n8i d~y, vung
Hai Duong cang nhieu hon, dan gian bo ca
cff.y cay, chi c6 VU.ng Son Nam con hoi kha
mt)t chut. Dan phieu tan dAt diu nhau di
kiem an dAy duC1ng. Gia g~o
cao v9t, m9t
tram d6ng tien khong duqc m()t bua no.
Nhan dan phAn nhieu phai an rau, an cu
de'n n6i an
thjt dn, thit chu()t, chet d6i
ch6ng chat len nhau" (75). Hay nhu n?n d6i
nam 1778 la do n~
VO vet th6c g~o
tich tru
nhting l~i d~ xay ra ml,lC nat phai vltt bO di,
trong khi nguC1i dan khong c6 lue1ng thl;ic s\t
dl,lng. Cudng mi;tc chep: "Tu hie dung quan
danh d~p
trCJ di, trieu dlnh mua vet th6c gq.o
Ci tu tran va Thanh NgM, v~n
tai vao d6n
D9ng Hai. Th6c g~o
kho uot khong deu,
thanh ra ffi\J.C nat khong th~
an dtiQC, vut bQ
di d€n qua rnia. Nhung thu tich tru b dan
gian hAu nhu nh~
nhl,li. Them vao day
luon may nam h~n
han mat mua, gia g~o
cao v9t, mt)t chen nho g~o
tr! gia m9t tien,
dAy duong nhung thay chet d6i" (76).
6 Dang Ngoai, c6 m9t vai l~n
0
,;::;
<
~
·~
~ u dc3 2: Di~n
;j
a
~
45
Ve nguyen nhan din tCli n~
d6i, c6 th~
thay mo'i lien quan ch~t
che giua thien tai
nhu h~n
h{m, li:i h,it, n~
con trung voi n~
d6i. H~n
han khien dat dai nut ne, dm c6i,
d6ng rut)ng kho chay; lu h,tt thi lam d6ng lua
ng~p
ling, trong khi con trung thi dn pha
lua, ta'.'t
cac thien tai nay deu din tOi vi~c
lua th6c hu h?i, mua mang tha'.'t bat, gay ra
tinh tr~ng
thieu luong tht,tc din toi n~
d6i.
Day la cac rn;m d6i c6 ngu6n go'c tu yeu t6 t\1
nhien. Nhung rn;m d6i xay ra do tac d(mg
cua h~n
han duqc slt sach ghi chep la n~
d6i cac n am 1608, 1629, 1634, 1681, 1703,
1712, 1713, 1768 va 1776 (71). Lu 11,lt, VO de
thi d~n
tOi n~
d6i cac n am 1630, 1679,
1695, 1702, 1728, 1753 (72). N~n
d6i con do
con trung pha holili mua mang gay ra,
thtidng ket hQp voi tac dt)ng cua h~n
han
ho~c
bao 11,lt. Ch ang h ~n n~
d6i nam 1679 6
Thanh Hoa do ng~p
11,lt va hoang trung pha
ho~
i lua (73). N~n
d6i nam 1786 thi xay ra
sau dc;!t phat sinh hoang trung vao mua thu
nam tntoc d6 (1785) (74).
681
~ u
vb thien tai.. .
..J
..a
,
Đ
::::i
::::;-
ÃCDã
-
ÃOã
<
O>Ã
'O
~
::::i
(/)
54 c;;.
CD
Ãc;;
co
()
,_..
()
<
.c;;;
=t
::::i
I
C:ã
Q)
ÃO>
-Ã
::::;-
Q).
'O
QÃ
o
QÃ
-
g_-
.....
::::i
::::i
.,,,,..,
\. .J
~
Q.
ÃO>
~.
a.
()
Ã-Ã
0
::::;-
-ã
5-
Q)
::i'
(I) c:
\IJ
L..:l
~
'"'"'
'.\-4
t-f
0
v.
I
.....
)>.
~
L'lli
,.,..
Q>.
O>>ã ÃO>
c:
'
~
~
,._.
()
c:
s:-Ã
f!"W
~ QÃ CD»
'A
- · ()
.......
::i
CO
-·
1751-1788
co
'A
0
::i
CO
::::;-
1701-1750
~
::::;-
Q·
(j .....,_ C:
5- Q)c.
3
'-' CD
Q. ·O> 3
Q)>
()
::::i
"U S:
Q)
-
::::J
VI
C!J .'.... ::::;-
Q)·
1651-1700
r-~
•
Rghien cli'u Ltch sti'. s6 5.2021
1nen ddi kht
ra ba't man ngay
ling duc;ic yeu c1iu da t~o
cang tang cao trong xa h9i, tU d6 d~n
tdi
hang lo~t
cu9c n6i d~y
chon g l~ i trigu dinb
Le-Trinh. Ngay tit cuoi theky XVII,(; Dang
Ngoai da xay ra cac cu9c b~o
lo~rn
va binh
bien dttc;ic m9t so tai li~u
thai d6 ghi chep
l~ i,
nhu vao cac nam 1657, 1672, 1674,
1682-1683 (81). Den the ky XVIII khi
khung hoang kinh te - xa h9i 0 Dang Ngoai
ngay cang tr~m
lr9ng, cac phong trao khoi
nghia c6 quy mo lon va thoi gian keo dai da
bung phat khip Dang Ngoai. Tieu bi~u
la
cu9c khoi nghia cua Nguy~n
Dudng Hung
(1736-1737) , Le Duy M?t (1738-1770),
Nguy~n
Tuy~n
- Nguy~n
Cu (1739-1741),
Nguy~n
Danh
Phudng
(1740-1751),
Nguy~n
Huu C1iu (1741-1751) va Hoang
Cong Chat (1739-1769) (82). Nhung cu9c
khdi nghia nay tuy b! tha'.'t b~i
song da lain
cho tinh hinh Dang Ngoai cang tro nen roi
ren hon va tac d9ng khong nho de'n sv suy
vong cua chinh quyen Le-Trinh. Vi~c
lien
t\lC phai t ran ap CaC cu9c n6i d~y
, khdi
nghia trong su6t 40 nam (the' ky XVIII) da
khien cho tiem h;tc cua chinh quyen Le Trinh bj suy ye'u va khong th~
nao h6i phl,lC
duc;ic (83). Dieu dang luu y la cac cu9c khoi
nghia Dang Ngoai thai ky nay bung phat
trong b6i canh t hien tai, dich b~nh
va n~
d6i lien tiep xay ra . C h~ng
h~n
, cu9c khoi
nghia cua N guy~n
Tuy
~n
va N guy~n
Cu
bung phat d tran Hai Duong la noi xay ra
n~m
d6i nghiem tr9ng vao nam 1741 (84).
Khbi nghia cua Le Duy M?t thi di~n
ra
trong hie mat mua lien tie'p, nhan dan
khip noi bi d6i, b~nh
dich phat sinh (85) .
Tu d6 cho thay duc;ic ty l~ thu~n
giua thien
tai voi tinh hinh xa h()i r6i ren va phong
trao khdi nghia 0 Dang Ngoai thoi LeTtjnh. N6i each khac, thien tai khong chi
tac d9ng sau s~c
t(Ji ho~t
d9ng san xuat
kinh te ma con lan at
h~
th6ng chinh tri
- xii h9i Dang Ngoai (86).
4. Bi~n
trigu dinh
Truoc ti:
xuyen va t
kinh te'. xa
ra m9t sol
bi~n
phap
cho'ng thie
tinh tht;tc t
dao va cur
tinh tam 1:
trieu dinh
duong thCli
46
kem xay ra th uang xuyen, cung voi tinh
tr~ng
chiem do~t
ru9ng dat, suu cao thue
n~g
la nhung nguyen nhan g6p ph~n
dftn
nguai dan phai rdi bo lang xa, noi
toi vi~c
cu ngv d~ di tan den noi khac. Tu d6 lam
nay sinh tinh tr~ng
dan lang phieu tan,
tuc;ing ph6 bien Dang Ngoai vao
m9t hi~n
the ky XVIII. 86 lang c6 nhan dan phieu
tan duc;ic th6ng ke vao nam 1730 la 527
lang, den nam 1741 t(ic chi khoang 10 nam
sau da tang len ga'p doi. Trong d6 c6 1730
lang xa phieu tan hoan toan, 1961 lang xa
phieu tan m9t phAn, chiem hon 1/3 t6ng so
lang xa Ci Dang Ngoai thoi ba'y gia (77).
Cudng m~c
chep vg thvc tr~ng
lang xa
phieu .tan nam 1741 nhu sau: "Dan phieu
tan d~t
dfu nhau di kiem an d~y
duang.. .
So dan con l~i
muoi phin khong duc;ic m9t.
Lang nao von c6 t ien g tru m~t
ding chi con
l~i
d9 nam ba h9 ma thoi" (78). Tinh tr~ n g
nay tiep tl,lc keo dai den cuoi the ky XVIII.
Vao khoang nam 1750 - ding la giai do~n
Dang Ngoai trai qua dc;it h~n
han keo dai
va khic nghi~t
nhat, trong b6n tran lOn
Dang Ngoai co 9668 xa t hi c6 den 1076 xa
phieu tan, con a tra'n Thanh Hoa c6 1393
xa thi phieu tan 297 xii, tra'n Ngh~
An c6
706 xii thi phieu tan 115 xa (79). Theo uoc
tfnh khoang 13% trong t6ng so 11. 766 lang
xa cua Dang Ngoai khi d6 bi phieu tan (80).
Cung voi tinh tr~ng
lang xa phieu tan, sv
dinh tr~,
suy thoai cua ho~t
d9ng san xu ~t
nong nghi~p,
cong thuong nghi~p
ding nhU'.
chfnh sach quan ly ngay cang yeu kem cua
trigu dinh Le - Trinh da d~n
tOi khung
hoang kinh te - xa h9i Dang Ngoai.
a
a
o
o
Cdc cu9c n6} dgy, kMi. nghia aDang Ngo
keo theo nhung h~
ll,ly vg m~t
chinh tr!.
Thien tai thuang xuyen xay ra va tinh
tr~ng
d6i kem keo dai t rong khi chinh sach
ung ph6 cua trigu dinh Le-Trinh khong dap
rJj
~
~
~
Jr-I
s
•CU
"O
()
·cu
()
......
Q)
c::
.:,
~
;s
s...
a. ......
·cu
...c::
to
Q.
··<I>
:s
:,
•O·
c::
Q)
E
·>cu
E
c::
()
:J
...c::
Q)
-
m~c
b~n
:,.
Cl)
c::
•cu
"O
-,..__
••(j) ;;:;-
·cu
...c::
·cu
c::
Bao Thi
con do q
cu
:J
0-
.....
'0•
::z:
-.J
~
,~
::r
a. ...c::
>
l
dao c~u
1767 kh
than ha·
Thang
Trinh S
c:: (i)
.:,
~
c:: .!!2
•O·
()
:s ...c::>-cr.>
4)
T,g f: ...c:: ·b
...c::
c:: I.{)' c:: ·cu
:,
>
·CU
·-·
•<:( (i)
c::
:J
c::
Q)
c:: T0)
>< ·- ·<<I> :~
Q)
cu ~
c:: ...c:: E ...c:: :J
•:J
()
Q) ~
cu
c::
()
.!!2
•:J '>< •
·CU
o
ca
o
...c::
......
.::t:
Hog,t d~
M6i kh·
han,hoan
tai di na1
trudng tie
d .u vu<;Jt c
dan te' l~
chua Tr!n
quan cua
phudng d
chfnh VUI
chep l~i,
1599 khi
lOn, lua n
trong (
Muong rr
1755 h~r
vua Led
(88). Cac
hanh, cl:
"trCli khi
t~
~
~
,.,
,.
~
u (~
O· .......
> ::z:
...
· .....
~·
~
0
h su. s6 5.2021
ba't man ngay
tu do d~n
tai
; l~i trieu dinh
XVII, (J Dang
'.) lo~n
va binh
?ii d6 ghi chep
r
" 1672, 1674,
s.y
XVIII khi
lJ Dang Ngoai
1ong trao khesi
ian keo dai da
.. Tieu bi~u
la
Dttdng Hung
(1738-1770),
i (1739-1741),
(1740-1751),
H) va Hoang
. Nhilng CUQC
ti song da lam
ng trb nen roi
den S\;i suy
inh. Vi~c
lien
n6i d~y,
khai
~ ky XVIII) da
h quyen Le ; nao h6i phl,lC
cac CUQC khdi
tay bUng phat
b~nh
va rn,m
~n,
CUQC khdi
Cu
• Nguy~n
la ndi xay ra
ho
im 1741 (84).
t thi di~n
ra
p, nhan dan
iat sinh (85).
~n
giua thien
;en va phong
toai thai Le;ai khOng chi
ing san xuat
.ong chinh tri
Hien ddi khi h~u
4. Bi~n
tri~u
47
\?a thien tai...
phap ung pho thien tai cua
dinh Le· Trjnh
Truoc tinh hinh thien tai xay ra th uesng
xuyen va tac d9ng dang k~
den d(Ji song
kinh te - xa h()i, trieu dinh Le - Trinh da de
ra m9t sei bi~n
phap ung ph6, bao g6m cac
bi~n
phap kh~C
phl,lC h~u
qua va phong
chong thien tai (bi~n
phap ling ph6 mang
tinh thl;ic te), ben c~nh
d6 la tien hanh cAu
dao va cung te (bi~n
phap Ung ph6 mang
tfnh tam linh, xuat phat tit nM.n thllc cua
trieu dinh Le - Trinh cilng nh u xa h9i
dudng thesi ve thien tai).
th\,tc hi~n,
nhu thang 10 nam 1679 khi
Thanh Hoa xay ra hi l\lt, con trung pha
ho?i lua dAn toi n~
d6i, triifo dinh da h?
l~nh
cho hai ty Thua chfnh, Hien sat va
phu huy~n
deu phai trai gioi ~ cAu
dao (92).
Nam 1715, Ngh~
An phat sinh dich b~nh,
"trieu dinh h:;i l~nh
cho hai ty Thua chinh
va Hien sat l~p
dan trang noi s~ch
se, hQi
d6ng bach thAn trong h~ t d~ du dao'' (93).
Thang 9 nam 1759 khi phat sinh hoang
trung (J cac 19 thi cac quan tam ty la Tran
ty, Thua ty va Hien ty du
l~p
dan rn
bai M to'ng ti~n
(94).
o
Bi¢n phap kh&c phl!c h¢u qua thien tai
Ben c~nh
vi~c
cAu dao va cling te dtt<;lc
han, hoang trung va dich b~nh
ho~c
bat cu xem la bi~n
phap ung ph6 ve m~t
tinh
va nh~
tai cij nao, trieu dinh Le-Trinh deu chu th!n, phan anh nhung quan ni~m
truong tien hanh cAu dao, cling te d~ khiln thuc ve thien tai cua xa h9i duong thdi,
du vuqt qua thien tai. Vi~c
cAu dao, dung trieu dinh Le-Trinh cling th\,tc thi nhieu
phap d~ kh~c
phl,lc h~u
qua do thien
dan te' l~ c6 th~
do dfch than vua Le ho~c
· bi~n
phap thudng duqc trieu
chua Trinh th\tc hi~n.
ciing c6 th~
do cac ca tai gay ra. Cac bi~n
quan cua trieu dinh (j trung uong va dia dinh tien hanh la d?i xa va cuu te, ch~
n
phuong dam trach. Cac I!n cAu dao do cffp cho nhung khu V\tC bi anh hu'.dng bdi
dich b~nh.
Vi~c
chfnh vua Le tie'n hanh du'b~ng
each phat
chep l~i.
c6 th~
k~
toi vao thang 9 nam ch§'.n cap du'<;JC th\,tc hi~n
1599 khi may thang lien xay ra h~,m
han th6c ho~c
phat tien. Dinh muc chiln cap
lOn, lua m~
chet kho, vua Le "ben m~t
dao cling tuy theo tinh hinh thien tai va khu
6 trong cung, l~i hqp te cac thAn C!u \Tl,l'C bj anh huOng ma duqc. phan b6 khac
dan (J tran Thanh Hoa
Mueing moi duc;ic mua" (87). Thang 4 nam nhau. Ch!ng h~n,
quan tien cuu tr<;! ng~p
11,lt
1755 h~n
han xay ra, chua Trinh ding xin duqc cap 1 v~n
vua Le d?t d:;io trang du dao trong cung va n~
d6i nam 1695 (95), 4 v~n
quan tien
(88). Cac l!n c!u dao do chua Trinh tien cuu trq n~
d6i nam 1727 (96). So tien
cap cho dan hai tran Thanh NgM va
hanh, ch£ng h~n
vao thang 5 nam 1670: ch~n
"trdi khong mua, nhan dan nhieu ngudi tu tran vi thien tai nam 1728 la 6 V?n quan
(97). Con Cao B~ng
khi xay ra n?n d6i nam
m~c
b~nh
dich. Vuong thuqng thanh tam t~
dao c!u tresi mua" (89). Ho~c
thang 7 nam 1754 chi duqc cap 300 l~g
b:;ic (98). M9t so
d6i thi duc;ic ca'p
1767 khi c6 h~n
han, ch1ia Trinh Sam da dja phuong khi xay ra n~
than hanh c!u dao Mu Kinh Thien (90). th6c, nhu Hai Dttdng: 10 v:;in bat quan
Thang 12 nam 1776 ciing do h~n
han, th6c (rn;m d6i nam 1741), trong kinh ky thi
(99); Thanh
Trinh Sam l:;ii dfch than du dao b chua cu 10 ngay phat chAn mqt l~n
Bao Thien (91). Cac lfin du dao, cung te Hoa: 15 v~n
bat quan th6c (n:;in d6i nam
con do quan l~i ph\]. trach tam ty tien hanh 1742) (100). C6 noi duqc cap tien l~n
th6c,
Hor,it dM6i khi xuat hi~n
cac thien tai nhu h~n
a
o
a
o
o
c:
48
nhu (J Ngh~
An nam 1777 khi xay ra n?n
d6i du<;Jc cap 15.000 quan tien Va 15 V?Il
bat quan th6c (101).
Vi~c
ch~n
cap, cuu te vU.ng bi thien tai
va nq.n dan thudng di kem vCli vi~c
giam
thue, suu dich nh~m
m\lc dich
ho?c mi~n
lam yen long dan Va khoi ph\IC SUC san
xuat. Nam 1712, xay ra nq.n d6i, trieu dinh
ra l~nh
"hoan thu cac thu thue bO thieu da
!au, giam m9t m1a thue tu~n
ty va ben do,
dlnh hoan vi~c
bAt phu lam vi~c"
(102).
Nam 1767 do thien tai, mua mai nen chua
Trinh cho mi~n
thue to va dung cua hai
tran Thanh Ngh~,
ngoai ra mi~n
5/10 thue
gia to cho tU tran, 2/10 thue to, dung, di~u
cho ngoq.i tran va tha thue thieu tu cac
nam trtioc (103). De'n thang 7 cung nam
khi xay ra d?i h?n, s6 tien chinh tO va gia
to du
th6c hdn 3000 s9t, so thue bo thieu tu nam
1759 trd ve tntoc ciing deu dU
Ben C?nh vi~c
giam to, thue va suu dich,
trieu dlnh Le-Trinh cung gia giam an l~,
vi~c
hinh n~c
cho ndi xay ra thien tai.
Nhu vao nam 1712 khi c6 n?n d6i, trieu
dinh da cho tha b6ng cac tu nhan phq.m t9i
nhE;? dang bi giam giu (105). Nam 1742 tran
Thanh Hoa vi co c6 n?n d6i keo dai nen
cho vien quan giu
trieu dinh da ra l~nh
Vi~C
hinh an d tran chi du'<;JC th\l an CaC V\l
ki~n
ve nhan m?ng, tr9m cl.top ho?c ve
ru9ng da't, danh nhau, con cac vi~c
ki~n
tl:lng khac deu dinh hoan (106).
Dang luu y, vao the ky XVIII do tinh
tr?ng lang xa phieu tan di~n
ra tr~m
trqng
nen trieu dinh Le-Trinh da de ra m()t so
chinh sach nh~m
h6 tr
hq.n, thang 7
nam 1707 trieu dinh ra quy d!nh: "Ngubi
phieu tan se duqc xa phu thue va dao dich
trong 5 nam, ngu'di trd ve ma tinh canh
ngheo kh6 se du
nam" (107). D6ng thC1i, trieu dinh Le-Trinh
con tien hanh phan lo?i dan phieu tan lam
Rghien ciru J4ch sl't. s6 5.2021
bo'n hq.ng d~ ban dinh vi~c
cuu tr<;i, g6m dan
phieu tan mat tich, dan phieu tan chi con
l?i m9t hai suat, dan ngheo kh6 s~p
phai
phieu tan va dan chua phai phieu tan
nhttng tinh tr?ng da t~ hq.i (108). Hdn nua,
trieu dinh Le-Trinh con quan tam de'n vi~c
phong chO'ng ho?c giam thi~u
tac d9ng cua
thien tai, nhat la hq.n han b~ng
m9t so bi~n
phap khoa hqc ki thu~,
nhtt ban bo each
thuc che t?o xe d~n
nuoc vao ru9ng d~ cho
nglidi dan lam theo (109).
Nhtt v~y,
truoc nhung tac d('.mg cua
thien tai, nq.n d6i doi voi kinh te-xa hQi,
trieu dinh Le-Trinh da de ra m9t so bi~n
phap ung ph6 nhat dinh. Tuy nhien, cac
bi~n
phap cuu tr<;! thien tai nay cua trieu
dinh Le-Trinh cung c6 nhieµ m?t trai cua
n6. Do tinh tr?ng suy yeu cua b9 may nha
nttoc cuoi thdi Le-Trinh Cung nhu sl;L tha
h6a cua m9t s6 b9 ph~n
quan lq.i dia
cuu
phudng nen da xay ra t~ n?n trong vi~c
te, chfln cap thien tai: D6 13 tinh tr~ng
ni;>p
th6c cuu tr
hq.n, "h~
l~nh
cho quan ho?c dan
n9p th6c, se lu
anh tinh tr?ng quan lieu ciing nhu st;i yeu
kem ve nang lvc ung ph6 thien tai cua
trieu dinh Le - Trinh thC1i bay giCi.
5. Nh~n
xet
Thien tai lien qua~
de'n bien dBi khi
h~u
la tham h9a xay ra kha thudng xuyen
trong tien trinh lich si'.:t nhah loq.i. Tuy chi
la yeu t6 khach quan ben ngoai, dong vai
tro hoan canh, nhung thien tai da tac
d9ng khong ngung den ddi song kinh te,
xa h9i, chinh tri l~n
quan si;t cua con
cac each thuc khac nhau, tn,tc
nguoi b~ng
tiep ho?c gian tiep. Thien tai va nhung
tham hqa khac lien quan tai n6 nhu nq.n
d6i, dich b~nh
doi khi gay' ra cac khung
hoang nghiem tr9ng ve m~t
kinh te-xa
h9i, tU d6 d§.n toi khung hoang ve chlnh
trj. Le di nhien, hen cq.nh yeu to khach
Bi€n dOi Rhi
quan la thi
ho~t
d9ng 1
rat quan ti
ho~c
tnim
ung ph6 v
phap kh~c
thien tai dJ
ban, mang
CHUTHi t
(l); (2),
I
(22), (33), (2
Lien va cac
thli, T~p
3,
tr. 199-201;
223;239;28
(4), (6),
(27), (28), (2
(68), (69), (I
(91), (92),
(9,
(101), (102),
(109), (110)
d~nh
Vi~t
s1
Giao due, H
708; 637; 6
636; 774; 3~
741; 551-55
459; 463; 6l
559; 394; 41
(5). Cud
(7). Clf(,
(11). Tc
2, tr. 273.
(20). T<
t~p
2, tr. 2
(21). 71j
2, tr. 248.
(24). T1
chep la sa1
(30).
c
(31). f
dat t
Ha
tch sa. so 5.2021
:liu tr<;1, g5m dan
1ieu tan chi con
~Q kh6 s~p
phai
phai phieu tan
(108). Hdn nua,
an tam den vi~c
~u tac dc)ng cua
~ng
mhu ban bei each
ao ru9ng d~ cho
tac d9ng cua
kinh te-xa h<)i,
ra m9t s6 bi~n
Tuy nhien, cac
i nay cua trieu
lµ m~t
trai cua
:ua be) may nha
ng nhu s\t tha
quan l~i
dia
1 trong vi~c
cuu
tinh tr?ng nqp
roe, ph~m
ham.
~uan hoc
dan
16c ma trao cho
(110). No phan
.ng nhu S\t yeu
thien tai cua
y gid.
bien d6i khi
thuC1ng xuyen
n lo?i. Tuy chi
.goai, dong vai
en tai da tac
song kinh te,
n S\j Cua Con
iac nhau, trl;tc
tai va nhii'.ng
1i n6 nhu n?-n
ra cac khung
~t
kinh te-xa
)ang ve chfnh
yeu t6 khach
llien ddi khi hQu vu thien tui...
49
quan la thien tai thi yeu t6 chu quan, tuc
ho?t d{mg cua con nguCli ciing dong vai tro
rat' quan tr9ng trong vi~c
lam giam thi~
u
ho~c
td.m tr9ng hon khung hoang. Vi~c
ung ph6 voi thien tai, bao g6m cac bi~n
phap khiic ph'l,lC h~u
qua Va phong chfing
thien t ai do d6 trd thanh nhfing v(n de cd
ban, mang tlnh chuc nang cua cac xa h(>i,
chinh quy~n
va cac nen van minh trong
lich si':t. Tren Cd Sd nay' vi~c
tim hi~u
tinh
hinh thien t ai b Dang Ngoai thCli Le -Trinh
ciing nhti cac giai do~n
khac trong lich sit
se g6p ph~n
lam sang to nhung tac d9ng
ciia thien tai d6i vai xa h{>i, d6ng th(Ji chi ro
chuc nang ling ph6 thien tai cua cac trieu
d~i
quan chu Vi~t
Nam.
CHUTHiCH
(1), (2), (3), (8), (9), (10), (13), (14), (15), (18),
(22), (33), (36), (42), (44), (63), (87), (89). Ngo Si
Lien va cac su thAn trieu Le, Dq,i Vi~t
Sit ky toan
(32). M9t s6 su li~u
nuoc ngoai dudng thoi nhu
Dagh-register gehouden int Casteel Batavia uant
passerende daer ter plaetse .a ls over geheel
(4), (6), (12), (16), (17), (19), (23), (25), (26),
toi
Nederlands-India va Ka i hentai con de c~p
djch b~nh
(J Dang Ngoai vao cac nam 1660 va
1682. Dfin theo lioka Naoko, ''The Trading
Environment and the Failure of Tongking's Mid-
(27), (28), (29), (34), (35), (37), (45), (64), (66), (67),
Seventeenth Century Commercial Resurgence",
(68), (69), (73), (74), (75), (76), (78), (84), (88), (90),
trong The Tongking Gulf Through History (Nola
(91), (92), (93), (94), (95), (96), (97), (98), (99), (100):
Cooke, Li Tana, James A.
(101), (102), (103), (104), (105), (106), (107), (108),
Philadelphia: University of Pennsylvania Press,
(109), (110). Quo'c su quan trieu Nguyen, Kham
2011, p. 126.
thu, T~p
3, Nxb. Khoa h9c Xa h9i, 1998, Ha N()i,
t~
199-201; 205; 21~
218; 23~
231;9
; 26~ 23~
223;239;284; 191;214;231;201;284.
V~t
Anderson eds.),
t*p 2, Nxb.
(38), (41). Li Ta na, "Epidemics, Trade, and Local
Giao due, Ha N9i, 2007, tr. 347; 704; 354; 403; 707-
Worship in Vietnam, Leizhou Peninsula, and
a?nh
sil TMng gidm Cll(Jng
m1,tc ,
708; 637; 621; 640; 779; 347; 663; 665; 647; 658;
Hainan Island" in Imperial China and Its Southern
636;774;347;402;551;681;779;347;779;551-552;
Neighbours (Victor H. Mair, Liam Kelly eds.),
741; 55.1-552; 544; 628; 672; 731; 347; 407; 640; 372;
ISEAS-Yusof Ishak Institute, 2015, pp. 197; 200.
459;463;625;544-551;555; 735;402; 670;672;402;
(39). Toan thtt va Cttmg ml,lc· chi nhAc Mn d~i
559; 394; 471; 640; 402-681.
i
(5). Cu
2, tr. 402, 405.
2, tr. 729, 731.
3, tr. 250; Cuang m(.lc,
h~n
(40). Hai Thu~n
t~p
(21). Toan thtt,
2, tr. 248.
(24). Toan thu, T~p
(43) . Toan thu,
3, tr. 212, 312; Cli
3, tr. 231; Cu
~P
Mt tq,i
ngh~,
Vi~t
.2,
t~p
3, tr. 218. Cztdng
m~
c.
t~p
(46). "Ti~u
ngu duqc nha ~a
Bl!.ng Ha" (Little Ice Age) la thu~
chat h9c ngu($i My Fran~is
E.
Matthes (1874-1948) neu Jen lAn dAu tien vao nl!.m
3, ti-. 217.Trong CitC!ng ml,lc
chep la sau keo. Cudng ml,lc, t~p
2, tr. 237.
(30). Cueing m1,tc, t~p
2, tr. 667, 709, 756.
(31). Ph~m
Y tong tam linh, Quy~n
2, tr. 238.
2, tr. 233.
t~p
g
Nxb. Y h9c, Ha N9i, 2005, tr. 99.
t~p
2, tr. 273.
(20). Toan thll,
nam 1681. Xem them Li Tana, Ibid., p. 198.
Van Thl,lc, D?a chan h9c ua a
Nam, Nxb. Khoa h9c T\t nhien va Cong
Ha N9i, 2007, tr. 353.
1939 trong cong trinh "Report of Committee on
Glaciers". Theo d6, n6 duqc di~n
la thOi ky nen
ta
nhi~t
d9 trung blnh cua Trai Dat giam thap hdn so
voi ngay nay' keo theo nhilng anh httdng dang k~
Mn doi so'ng xa h9i cua nhan lo~i.
Blit dAu
tu cu6i
the ky XIII dAu the ky XIV va keo dai Mn nua sau
~
en
n
~'
c:
Rghien cli'u .J.4ch sa. s6 5.2021
50
the ky XIX, "Ti~u
bUc xi,i. m~t
B!ing Ha" trai qua ba giai do~n
trCli d~t
c\,tc ti~u
(60). 10 nam kh6 h~n
la Sp
1633, 1634, 1635, 1646, 1746, 17.47, 1764. 10 nam
va
(1420-1570), Maunder Minimum (1645-1715)
al., "Climate as a Contributing Factor in the
California:
Demise of Angkor, Cambodia", PNAS, 2010, Vol.
ABC-Clio,
107, No. 15, Supporting Information.
(48). Cesar N. Caviedes, El Nino in History:
(61). Lora R. Stevens - Brendan M. Buckley -
Gainesville:
Sung Kim - Pam Hill - Kelsey Doiron, "Increased
Effective Moisure in Northern Vietnar;n during the
Little Ice Age", Palaeogeography, Palaeoclimatology,
Storming Through the Ages,
University of Florida, 2001, p. 35.
(49). El Nino xay ra lien tiep vao cac nam 1618-
Palaeoecology, Vol. 511, 2018, p. 449.
1620, 1660-1661, 1686-1688, 1700-1701, 1718-1720,
(62), (80), (86). Ben Kiernan,
- George Adamson, El Nino in World History,
London: Palgrave Macmillan, 2018, p. 147.
(50). Joelle L. Gergis - Anthony M. Fowler, "A
of ENSO
Implications
for
since A.D.
Events
Future
Climate
(65). Charles B. Maybon, . "Une factorerie
anglaise au Tonkin au XVIIe siecle (1672-1697)",
Bulletin
de
l'ecole
Franqaise
d'Extreme-
1525:
Change",
Climatic Change, Vol. 92, 2009, p. 369-371, 373.
(51),
(55),
(56).
Richard Grove
Orient, Annee 1910, Tome 10, No. l, p. 182. Cung
xem Nguyen Thua Hy, "N~n
d6i nam 1681 (! kinh
thanh Thang Long", Tu l~u
van hien Thang I,,ongHa Npi: Tuyen t¢p tu l~u
phuong Tay, Nxb. ~a
NQi, 2010, tr. 257.
2, tr. 347, 372, 386, 455,
(70). Cueing miµ; , t~p
459, 463, 555, 639, 681, 709 va 735.
3, tr. 235. Cueing m~c,
t~p
(71). Toan thu, t~p
2, tr. 233, 247, 347, 388, 402, 681, 729.
(72). Citdng m ~c , t~p
2, tr. 248, 347, 372, 386,
463, 622.
(77), (79), (82). Vi~n
Sit h9c, Ljch sit Vi~t
Nam,
Tij,p IV, Nxb. K.hoa hQC Xa hQi, Ha Nqi, 2017, tr.
261; 305; 271.
(81). Iioka Naoko, Ibid ., p. 130.
(83).
cac CUQC khdi nghia Dang Ngoai the ky
xem Dinh Kh~c
Thuan (chu bien), TU
XVIII c6 th~
binh Thi,tc liµ; thiJi chUa Tr?nh, Nxb. Van h6a Thong
tin, Ha N{li, 2009; Nguyfo Phan Quang, Phong trdo
nong dan Vi~t
Nam thl ky XVIII (b Dang Ngoa.i),
Nxb. TcSng h9p, Tp. HB Chi Minh, 2005.
- George
Adamson, Ibid., pp. 68; 66; 60.
(52). Anthony Reid, "The Seventeenth-Century
Crisis in Southeast Asia", Modern Asian Studies,
Vol. 24, No. 4, 1990, p. 639. Ve "si.t khung hoang
chung", c6 th~
xem Hugh Trevor-Roper, The Crisis
of Seventeenth Century: Religion, The Reformation,
and Social Change, Indianapolis: Liberty Fund,
1999; Geoffrey P arker - Lesley M. Smith (eds.),
The General Crisis of the Seventeenth Century,
London: Routledge, 1997; Geoffrey Parker, Global
Crisis: War, Climate Change and Catastrophe in
the Seventeenth Century, New Heaven
London: Yale University Press, 2013.
and
w
(53), (54). Anthony Reid, Ibid., pp. 640; 655.
(57),
(58).
Victor
Lieberman
-
Brendan
Buckley, "The Impact of Climate on Sou theast
Asia, circa 950-1820: New Findings", Modern
Asian Studies, Vol. 46, No. 5, 2012, pp. 1090; 1091.
~
()
()
::J
·«U
c:: 'O
ãCU
"Cl
O>
(.)
c::
,::_,
'CU
(.)
'O
.:::t:.
:,
c:
c:
..... ;5
'
ÃCU
:;
'O
1Ê
Nam à - Nhilng slj
2006, Ha N9i, tr. 330.
0Ơ
I-of '?
Vi~t
Sit h9c,
0
..c
O>
O>
c
:, .c:
c
•O·
::J
.:::t:.
c::
0
a..
.c:
'CU
E
::.,.
(/)
(.)
·>cu .c: ..... (")
E ...... >. 0)
;5
'0
.....
:, .c:
()
c:: :~
""
..c
~
Province dE
Schneider,
bien, 1991)
T6ng h<;Jp S
Binh Dudn
Nxb. Chfnh
vie't nay b·
nhin ke't ne
tren ve dar.
t rong suot t
1. Dan
khu vi:f.c d·
VungM
ndi t\l cu
Trong suot
.PGS.TS. Ti
..TS. Vi~n
F
I
...
-
.......
O>
z
ÃC
:J:
~ <
>
Gl
c::
ãCU
Ãc:
I.()
O>
ô::(
0)
cu
c
lOn cac cong
giai do~n
l!c
Tru m9t s6
de'n dan cu
nay, va'n d€
Dudng du<;ic
trong ha ci.:
Indochinois
..J
a.. .c:
..--.. ·CU c:
phai la chii
()
c:: Q)
,::_,
cu
"(/)
c::
Ãcu
..c ôL>Ã
'-.......
:5 n.
c::
.c:
.....
Binr
thanh va J
ã:::J
O>
.c:
.......
V
~da
ki~n
Lich su (Tit kMi thuy den 1858), Nxb. Giao dl,lc,
World System, Climate and Dynastic Change ,
Switzerland, Springer, 2019, p. 200.
~ ~
a
(85). Vi~n
(59). Eugene N. Anderson, The East Asian
I
Vi~t
Nam: A
History from Earliest Times to the Present, New
York, Oxford University Press, 2017, pp. 249-250;
249; 245.
1723-1724, 1727-1728 va 1737-1738. Richard Grove
History
QUA
nhfft la 1625, 1640, 1641, 1657, 1658,
1663, 1685, 1741, 1742. Brendan M. Buckley - et
(47). Peter Boomgaard, Southeast Asia: An
History,
uot
~m
Dalton Minimu m (1795-1823).
Environmental
2007, p. 97.
nhat la 1610, 1614, 1615,
-~
-~
z x
cu
'~
O'
>
::J
•CU
>
Q)
cu
-
~
·
r
'-"
C·
:i:
~
.....,
