Truyện ngắn ý thức và cảm nhận

Truyện Ngắn
Ý Thức và Cảm Nhận
Ngu Yên

0

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


Truyện Ngắn
Ý Thức và Cảm Nhận.
"Kể chuyện" có từ thời con người vừa biết nói.
Người là sinh vật có nhu cầu kể chuyện, từ truyền
đạt thông tin, chia sẻ hiểu biết, móc nối tâm tình,
làm đẹp đời sống ...Kể và nghe, căn bản và trước
hết, là thỏa mãn nhu cầu giải trí.
Vì sao khơng gọi là "giải tình"? mà gọi là "giải trí"?
Giải bày, giải tỏa, giải quyết những mệt mỏi, khó
khăn, căng thẳng, áp lực cho trí óc, sẽ trực tiếp,
nhanh chóng và lâu dài hơn giải tình.
Nhưng tình mới thực sự là động cơ gây nhiều
phiền phức. Trí thuộc về tri thức. Tình hầu hết
thuộc về vơ thức. Nó âm thầm, ngấm ngầm, nhưng
tiêm nhiễm, xâm nhập lâu dài, tạo nhiều hậu quả
quan trọng. Gần đây, khoa học tâm lý và y khoa đã
chứng minh vô thức là nguồn gốc của nhiều bệnh
tâm thần và nhiều bệnh "kiệt tâm" hoặc "chán đời",
dẫn đến bệnh lý về thể chất hoặc tự vẫn. Giải tình
quan trọng hơn giải trí. Quan điểm giải tình phù
hợp với người đơng phương. Quan điểm giải trí
phù hợp với người tây phương.

Nhưng đây chỉ là một cách nói, Tình và Trí khơng
có biên giới, cả hai khơng chừng vốn hịa hợp

1

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


thành một, như một bàn tay có thể vừa tát tai, vừa
xoa dịu.
Ý thức về tên gọi không cần thiết bằng ý thức về
mục đích, chức năng và tác dụng. Kể phải được
chuyên tâm nối kết tâm trí với người nghe. Nghe
phải để tự nhiên, không thành kiến, cảm nhận tâm
tư và ý nghĩa của chuyện kể.
Chuyện kể thông thường nên kể ngắn. Kể q dài,
kể suốt ngày, khó tìm nhiều người nghe hoặc nghe
thích thú. Ý thức về chiều ngắn của chuyện kể là
nền tảng xây dựng truyện ngắn.
Truyện ngắn theo thời gian.
"Đối với chúng ta, các hình thức [truyện] ngắn, có
thể cảm nhận được, tự nhiên hơn hình thức [truyện]
dài. Truyện kéo dài nhiều giờ sẽ khiến người
thưởng ngoạn từ từ lơ đễnh. Những chuyện kể cho
nhau nghe thường ngắn gọn hoặc khá ngắn và có
khn khổ. Thử xem xét những gì xảy ra khi một
người kể chuyện, ngay cả những người không
chuyên nghiệp kể chuyện tầm phào, cũng biết
tuyển chọn một số chi tiết để kể và lược bỏ một số
chi tiết khác, biết nhấn mạnh một số sự kiện cần

thiết và bỏ bớt những thứ không liên quan hoặc
rườm rà, biết kể phớt qua, khi nhanh khi chậm, mơ
tả những nhân vật chính nhưng khơng cần kể hết,
để một cách nào đó, tiến tới kết cuộc. Quá trình
chỉnh sửa, chọn lựa, minh bạch, làm hay hơn, sáng
kiến, trong toàn bộ câu chuyện, gần như, xảy ra
2

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


một cách vô thức. Bằng lối riêng, sự thuyết phục
nằm trong câu chuyện được kể một cách hoàn
chỉnh.
Một truyện kể hay dường như đáp ứng được điều
gì đó ẩn sâu trong bản chất con người. Như thể
trong thời gian kể truyện, điều gì đó đã được sáng
tạo, một số bản chất của kinh nghiệm được suy
diễn, một số ý nghĩa tạm thời được cấu tạo trên
một hành trình chung, đầy rối loạn hướng về mộ
phần và lãng quên.
Nếu những điều này là sự thật, tại sao sự tiến hóa
của truyện ngắn phải chờ đợi rất lâu, chẳng phải
đây là một thể loại văn chương hay sao?
Sau cùng, lịch sử văn hóa của truyện ngắn được
xuất bản chỉ mới hiện diện trong vài thập niên trước
sự xuất hiện của phim ảnh. Dĩ nhiên, câu trả lời, tìm
thấy trong tiến trình cơng kỹ nghệ và sự gia tăng
dân số. Chuyện ngắn luôn luôn tồn tại trong truyền
thống truyền khẩu một cách không chính thức.

Nhưng phải chờ cho đến khi khối lượng biết đọc
của tầng lớp trung lưu đại chúng gia tăng ở Tây
Phương vào thế kỷ 19, các báo ngày, các tạp chí,
và các phương tiện xuất bản định kỳ được phát
minh để phục vụ cho khối quần chúng, có nhu cầu
và sở thích đọc sách. Tuy vậy, vẫn chưa có diễn
đàn thật sự cho tác phẩm tiểu thuyết ngắn, từ 5
đến 50 trang, xuất bản.

3

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


Nhưng chính thị trường [trung lưu hiếu đọc] này đã
mở cửa cho giới nhà văn có khả năng viết truyện
ngắn.
Người đọc muốn đọc truyện ngắn. Nhà văn bất ngờ
khám phá ra một thể loại văn chương, một hình
thái văn học mới, trong tầm tay. Con đường truyện
ngắn có hiệu quả bùng nổ vào sự trưởng thành
vững chãi, gần như chứng minh được quan điểm
của tơi. Khơng có ngập ngừng trong những bước
đầu, khơng có chậm chạp qua nhiều thế kỷ tiến
hóa. Thực tế, từ khởi đầu cho đến giữa thế kỷ 19,
những nhà văn như Hawthorn, Poe và Turgenev có
khả năng sáng tác những truyện ngắn cổ điển vượt
thời gian. Hầu như từ những tín hiệu đầu tiên cho
thấy khả năng này luôn luôn [hiện diện] bất động
trong tưởng tượng của lồi người. Truyện ngắn đã

mọc đủ lơng cánh vào giữa thế kỷ 19, khi đến cuối
thế kỷ, trong bàn tay xây dựng của Anton Chekhov,
truyện ngắn đã đạt được sự tơn vinh của nó." (A
Short History of the Short Story. William Boyd.)
Truyện ngắn trong tiến trình tự nhiên.
Người Việt có sự phân biệt rõ rệt khi sử dụng ngơn
từ: trị chuyện, nói chuyện, kể chuyện và đọc
truyện, kể truyện, viết truyện. Truyện có vai trị
nghiêm túc và quan trọng hơn chuyện.
Khi người ta đặt câu hỏi: Chuyện gì vậy? Chuyện
gì xảy ra? Mặc nhiên, chuyện được hiểu là những
gì xảy đến hàng ngày, có đầu đi, có vai chính,
4

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


vai phụ, có diễn biến, mơ tả xác thực trong một tình
huống với khơng gian và thời gian nhất định. Dù có
sự thêm thắt, biến chế vì dã tâm hay thiện tâm,
thực tế vẫn chiếm phần lớn trong câu chuyện.
Nhu cầu của con người không chỉ muốn kể chuyện
thông tin hoặc giải trí thường ngày, mà cịn muốn
kể chuyện với những ý định khác hơn, bao gồm
thuyết phục hoặc giải thích hoặc chia sẻ một quan
niệm hay tư tưởng. Những câu chuyện thực tế dần
dần được thêm bớt, hư cấu, xa dần thực tế ban
đầu, hoặc những câu chuyện được dựng lên hồn
tồn bằng tưởng tượng, với mục đích thuyết phục
người nghe. Trong dạng này, những hình ảnh hiện

thực chỉ dùng làm dữ liệu, ráp vào tưởng tượng do
trí óc dàn trải, hư cấu thành một diễn tiến, tạo ra
câu chuyện với mục đích phục vụ một quyền lợi
nào đó. Trong dạng này, chuyện bắt đầu hóa thân
thành truyện, ở tầng lớp ban sơ như con cơm
nguội chưa mọc cánh. Truyện loại này, thông
thường là chuyện hấp dẫn hơn, lôi cuốn hơn, dễ
gây chú ý đến người nghe, người đọc. Và vì có
mục đích ngấm ngầm bên trong nên chuyện hoặc
truyện hay sẽ gây ra tin tưởng, sẽ tạo ra sự tán
thưởng và gây nên nhu cầu muốn nghe lại, hoặc
đọc thêm những chuyện, những truyện tương tựa.
Người ta bắt đầu kể truyện: kể những chuyện có
trình độ hơn những câu chuyện thường ngày.
Khi được số đông người đọc yêu chuộng, những
nhà văn muốn sáng tác truyện nghệ thuật hơn,
5

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


những đầu óc thương mại muốn kinh doanh lớn
hơn, những đam mê phản kháng muốn gây ảnh
hưởng nhiều hơn, họ bắt đầu có kế hoạch, tạo tiêu
chuẩn, tìm kiếm những phương pháp cho sáng tác
có nền tảng, có mẫu mực, có hiệu quả. Con cơm
nguội mọc cánh, bay cao thành chuồn chuồn.
Truyện ngắn đã thành hình theo quy luật tự nhiên,
theo nhu cầu phát triển của đời sống.
Truyện ngắn trong tiến trình văn học.

Về mặt kỹ thuật, lịch sử truyện ngắn chia làm hai
giai đoạn chính:
- Giai đoạn Tiền Truyện Ngắn.
- Giai đoạn Truyện Ngắn chính thức thành hình.
Cịn gọi là "truyện ngắn hiện đại." [Tức là xuất hiện
trong thời kỳ Hiện Đại].
Giai đoạn Tiền Truyện Ngắn còn những nguồn di
chứng từ sử thi Iliad và Odyssey của Homer;
những giai thoại dưới triều đại La Mã; những ngụ
ngôn trong Cựu Ước và Tân Ước; những truyền
thuyết huyền thoại dân gian và của tôn giáo.
Mãi đến thế kỷ 14, ở Âu Châu mới bắt đầu đưa
truyện kể vào truyện viết, với vài tác phẩm còn lưu
lại giá trị như Canterbury Tales của Geoffrey
Chaucer và Decameron của Boccaccio. Đến cuối
thế kỷ 16, tiểu thuyết ngắn, novella, thành hình với
tác giả Matteo Bandello. Giữa thế kỷ 17, tiểu thuyết
ngắn chuyển mình sang dạng nouvelle, tiêu biểu là
6

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


tác phẩm của Madame de Lafayette. Năm 1704,
đánh dấu quan trọng, những câu chuyện ngắn, ráp
tiếp theo, thành tác phẩm Một Ngàn Lẻ Một Đêm
(Arabian Nights). [Nguyên tác này đã có từ "Thời
Vàng Son của Hồi Giáo, thế kỷ 8 đến 13, sau niên
đại.]
Thế kỷ 18, những tuyển tập truyện ngắn hoặc tiểu

thuyết ngắn ấn hành liên tục, nhu cầu đọc truyện
bắt đầu gia tăng theo trình độ học vấn, vượt ra khỏi
giới quí tộc, tràn xuống hạng trung lưu, bình dân.
đánh dấu sự chuẩn bị bùng nổ trong thế kỷ sau. Ở
Anh Quốc một số tiểu thuyết gia danh tiếng bắt đầu
viết tiểu thuyết ngắn như Charles Dickens, Sir
Walter Scott. Ở Hoa Kỳ, tác phẩm Somnambulism
của Charles Brocden Brown, 1805, là thể loại
truyện ngắn đầu tiên. Ở Đức, tuyển tập truyện
ngắn khởi đầu do Heinrich von kleist năm 1810,
1811. Ở Pháp, năm 1829 với Mateo Falcone của
Prosper Mérimée.
Bước vào giữa thế kỷ 19, thế kỷ hoàng kim của chế
độ thuộc địa, nhu cầu tin tức và ngôn ngữ mẫu
quốc lan tràn. Ngành in ấn phát triển, tạp chí và
báo nườm nượp xuất hiện để thỏa mãn nhu cầu
đọc sách, đọc tin tức, trong đó, đọc truyện là một
địi hỏi thời thượng. Anh Quốc bước vào lãnh vực
truyện ngắn khá chậm, năm 1883, Thomas Hardy
mới xuất bản The Three Strangers. Năm 1888,
Rudyard Kipling mới phát hành Tuyển Tập Truyện
Ngắn cho người lớn.
7

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


Nhưng nếu đặt câu hỏi cụ thể, mấu chốt nào, thời
điểm nào, truyện ngắn hiện đại chính thức khai
sinh? Tác phẩm nào đầu tiên đại diện sự hiện diện

của truyện ngắn? Tác giả nào được xem là phụ
mẫu của thể loại văn học mới này? Dĩ nhiên những
câu hỏi trên nằm trong cuộc tranh cãi qua nhiều
năm tháng. Sau cùng, người ta đồng ý với nhau
theo kiểu lấy đa số ý kiến có chứng minh đáng tin
cậy.
Giai đoạn hai, Khi truyện ngắn hiện đại thành hình,
tình hình văn chương thế giới có nhiều điểm khác
biệt. Trong khi Pháp và Nga quan tâm tới thể loại
tiểu thuyết ngắn [lúc khởi đầu chưa có danh từ
truyện ngắn], thị trường bên Anh chú trọng đến
truyện dài, tiểu thuyết đúng nghĩa. Thị trường Hoa
Kỳ còn trẻ trung, trăm hoa đua nở. Lịch sử đã từng
nghĩ đến tác phẩm mấu chốt, đánh dấu khởi điểm
của truyện ngắn trong văn học thế giới, như
Decameron của Giovanni Boccaccio (Nhà văn Ý,
1313-1375), hoặc Canterbury Tales của Geoffrey
Chaucer, hoặc The Two Drovers (1872) của Waler
Scott, hoặc những tên tuổi khác như George Eliot
(Anh), Thomas Hardy (Anh), Balzac (Pháp),
Pushkins (Nga), Turgenev (Nga), Fenimore Cooper
(Hoa Kỳ), Hawthorne (Hoa Kỳ) ....Gần gũi nhất là
Flaubert, Maupassant, Chekhov và Poe.
Một mấu chốt văn học cần nhắc lại, vì phê bình tây
phương thường lãng quên, đó là tác phẩm Novelas
Ejemplares (1613) và Don Quixote (1615) của
8

CHAT LUONG download : add luanvanchat@

Miguel de Cervantes (1547-1616,) đã thể hiện một
phát minh đầu tiên về quan sát con người ngoài
đời sống và mang họ vào làm nhân vật. Tác phẩm
Novelas Ejemplares đánh dấu một biến chuyển lớn
về hiện thực, về sau biểu hiện rõ rệt nơi Chekhov.
Tác phẩm nổi tiếng trước đó Decameron của
Boccaccio, tuy nói về những mảnh đời thực tế
hàng ngày, nhưng nhân vật của ông không giống
nhân vật thật, chỉ là những chức năng để câu
truyện được dàn trải. Vi vậy, Boccaccio được coi là
người kể truyện đúng truyền thống. Trong khi sự
phát minh của Cervantes về "nhân vật từ con người
thật" ảnh hưởng cho đến tận ngày nay.
Dĩ nhiên, truyện ngắn ra đời do sự đóng góp hàng
ngàn nhà văn, nhà báo, nhà phê bình, nhưng hầu
hết các học giả văn học hướng về tác phẩm TwiceTold Tales của Nathaniel Hawthorne xuất bản năm
1837 như một khởi đầu cho loại tiểu thuyết ngắn.
Nhưng phải đợi cho đến khi Edgard Poe, một nhà
thơ, nhà văn, nhà báo Hoa Kỳ, đưa tiểu thuyết
ngắn vào khuôn khổ văn học, truyện ngắn mới thật
sự có giấy khai sinh. Chính ơng đã tạo ra thể loại
truyện trinh thám, một thời lôi cuốn người đọc khắp
Âu Châu, Mỹ Châu. Ngay thời điểm bài viết The
Philosophy of Composition (Triết Thuyết của Sáng
Tác) xuất hiện năm 1846, Poe đã xác định bản chất
của truyện ngắn, đặc biệt là tính nhất qn và
chiều dài của truyện, khơng phải chiều dài tính chữ,
theo trang, mà chiều dài trong thời gian có thể ngồi
đọc truyện hết một mạch. Giới hạn thời giờ đọc

9

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


truyện tùy vào chiều dài của mỗi truyện ngắn, đọc
từ ba mươi phút cho đến hai giờ. Những nhận xét
của ông trong Phylosophy of Composition cho đến
nay, có nhiều chi tiết lỗi thời, tuy nhiên không thể
không công nhận, ông là người đầu tiên cố gắng
đặt nền móng và tiêu chuẩn cho thể loại tiểu thuyết
ngắn, tức là truyện ngắn.
Bắt đầu từ thời điểm này, truyện ngắn tiến vào thời
đại hoàng kim của văn học truyện. So với thi ca và
tiểu thuyết, truyện ngắn là một thể loại nghệ thuật
văn chương non trẻ, phát triển rất nhanh, rất mạnh
trong giới sáng tác và thưởng ngoạn, nhưng lại bị
giới phê bình nghiên cứu lơ là. Phần lớn những tác
phẩm, tiểu luận, phê bình nghiên cứu quan trọng
về truyện ngắn được viết bởi nhà văn sáng tác.
Triết tính của truyện ngắn.
Chuyện ngắn là sản phẩm của chuyện thường
ngày được tái tạo. Khi sự tái tạo này có nề nếp, có
nền móng, có phương pháp, có kỹ thuật, có những
chuyện phẩm chất cao, nghệ thuật xán lạn, được
gọi là truyện ngắn.
Lịch sử truyện ngắn đến theo dòng tự nhiên của
nhu cầu xã hội phát triển và tâm tư trống vắng của
con người. Nhu cầu tâm lý tự nhiên muốn tìm hiểu
chuyện đời người khác; nhu cầu muốn so sánh đời

người khác với đời của chính mình. Nhu cầu trí
tuệ, muốn tìm hiểu kiến thức và kinh nghiệm của
đồng loại. Cùng một lúc, nhu cầu tâm linh muốn tìm
10

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


đến những gì hay, đẹp; những gì cao cả hơn đời
sống thường xuyên không vừa ý.
Tận trong sâu thẳm, cho dù là ai, đều có một
khoảng trống rỗng, gọi nó là cơ đơn, gọi nó là nỗi
buồn vĩnh cửu, thậm chí gọi nó là tội tổ tơng, gọi nó
là Lỗ Đen trong tiểu vũ trụ tâm tư, gọi tên gì cũng
không quan trọng, việc lấp sao cho đầy khoảng
trống này là hành trình sống của nhân sinh. Dù
muốn hay khơng, tìm kiếm sự bù đắp nỗi trống là
nhu cầu, nếu không được ý thức, sẽ trở thành vô
thức. Nghệ thuật khơng lấp nổi khoảng trống, chỉ
có thể xoa dịu, làm dễ chịu hơn. Truyện ngắn là
một thành phần của nghệ thuật, có cơng hiệu hơn
tiểu thuyết vì thuận tiện dễ tìm thấy trong báo chí
và ngắn đủ để hồn tất trong khoảng thời giờ cho
phép; có cơng hiệu hơn thơ vì dễ hiểu và được
trình bày chi tiết những vấn đề khó khăn với giải
đáp, thích hợp với trình độ bình thường và cuộc
sống hối hả.
Ý thức sáng tác và thưởng ngoạn cảm nhận đều
qui về sự giải tỏa, xoa dịu, an ủi những công phá
ngấm ngầm của nỗi cô đơn sâu thẳm bất khả

kháng. Sự cô đơn phần lớn đến từ những bất lực
trước những sự kiện phi lý xảy ra và sự tự cảm
thấy bản thân hèn mọn rất phù phiếm. Trên quan
điểm này truyện ngắn và thơ là bạn đồng hành.
Vật chất càng phát triển, xã hội càng tân kỳ, máy
móc, lợi danh, nỗi trống rỗng bên trong càng mở
rộng, đào sâu, càng hụt hẫng. Phải chăng đó là lý
11

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


do truyện ngắn xuất hiện tại Hoa Kỳ vào thời điểm
văn minh vật chất bắt đầu cất cánh ở xứ sở đang
dẫn đầu nhân loại? Phải chăng, nếu nỗi trống rỗng
này vẫn tồn tại, thì truyện ngắn sẽ có cơ hội tồn tại
theo, nếu nó tiếp tục thỏa mãn được nhu cầu của
Trống Rỗng?
Nhìn từ căn bản, truyện ngắn dùng để giải trí.
Nhưng tại sao con người cần sự giải trí? Tất cả
mọi người đều có nhu cầu được kích thích muốn
hưởng thụ niềm vui, thú vị hơn, thoải mái hơn.
Truyện ngắn đáp ứng được nhu cầu này, ngay lúc
ban đầu. Về sau bị thua sút trước những giải trí
hiện đại hơn. Truyện ngắn khó cạnh tranh với các
phương tiện giải trí hiện đại, nên cần xét lại về
những giá trị hữu dụng khác của truyện ngắn, theo
quy luật những gì hữu dụng sẽ tồn tại.
Đi đến kết luận, ý thức về truyện ngắn, bao gồm
hiểu biết về kể và nghe với cảm nhận của nghe và

kể. Nhìn từ sáng tác, mục đích, chức năng và tác
dụng của truyện ngắn là những điều cần quan tâm.
Nhìn từ thưởng ngoạn, hiệu quả và giá trị sẽ là
mấu chốt.
Để thỏa mãn nhu cầu giải trí mua vui, kể và nghe
truyện được xem như một trị chơi về tâm tình và
trí tuệ giữa hai người: tác giả và độc giả. Kể là
nghệ thuật cho. Nghe là nghệ thuật nhận. Đòi hỏi
cả hai phải hợp tác. Chủ yếu, nghệ thuật cho
hướng dẫn, nối kết, kiểm soát nghệ thuật nghe.

12

CHAT LUONG download : add luanvanchat@


Trong cuộc chơi này, không ai thắng, không ai
thua, khi thành công, cả hai đều thỏa mãn.
Để cung ứng nhu cầu cao hơn, nhu cầu làm đẹp,
làm hay đời sống, kể và nghe đều bị địi hỏi phải có
trình độ. Kể và nghe truyện cần có kỹ thuật tinh
nhạy và nghệ thuật tiếp xúc thẩm mỹ. Nhất là
người kể, vừa phải giữ được trị chơi thích thú, vừa
thể hiện cách chơi nghiêm túc hướng về sử dụng
thẩm mỹ để khám phá bóng dáng của sự thật.
Để thỏa mãn cả hai nhu cầu cùng một lúc, khơng
phải dễ. Cái bí quyết này thay đổi theo thời gian và
thời đại, gắn bó với mỗi cá tính và văn hóa của mỗi
dân tộc, ảnh hưởng trực tiếp đến địa phương và
địa lý. Những nghiên cứu văn học thuần về kỹ

thuật, thậm chí thuần về văn chương, nếu lơ là với
lãnh vực tâm lý và tâm linh, sẽ là những thiếu sót
lớn.

13

CHAT LUONG download : add luanvanchat@