Giáo trình Trang bị điện (Nghề Kỹ thuật máy lạnh và điều hòa không khí Cao đẳng)

sBỘ NÔNG NGHIỆP VÀ PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN
TRƢỜNG CAO ĐẲNG CƠ ĐIỆN XÂY DỰNG VIỆT XƠ
KHOA: ĐIỆN-ĐIỆN TỰ ĐỘNG HĨA

GIÁO TRÌNH

MƠ ĐUN: TRANG BỊ ĐIỆN
NGHỀ: KTML&ĐHKK
TRÌNH ĐỘ CAO ĐẲNG

(Ban hành kèm theo Quyết định số:
/QĐ ngày tháng năm2019 của Hiệu trưởng
Trường Cao đẳng cơ điện xây dựng Việt Xơ)

Ninh Bình, năm 2019
1


TUYÊN BỐ BẢN QUYỀN
Tài liệu này thuộc loại sách giáo trình nên các nguồn thơng tin có thể đƣợc
phép dùng nguyên bản hoặc trích dùng cho các mục đích về đào tạo và tham
khảo.
Mọi mục đích khác mang tính lệch lạc hoặc sử dụng với mục đích kinh
doanh thiếu lành mạnh sẽ bị nghiêm cấm.
LỜI GIỚI THIỆU
Trang bị điện là một trong những mơ đun chun mơn mang tính đặc trƣng
cao thuộc nghề Điện cơng nghiệp. Mơ đun này có ý nghĩa quyết định đến kỹ
năng cũng nhƣ kiến thức của ngƣời học. Sau khi học tập mô đun này, ngƣời học
có đủ kiến thức để học tập tiếp các mô đun nâng cao nhƣ Trang bị điện 2 và Kỹ
thuật lập trình.
Giáo trình này đƣợc thiết kế theo mơ đun thuộc hệ thống mơ đun/ mơn học

của chƣơng trình đào tạo nghề Điện công nghiệp để giảng dạy ở cấp trình độ
Cao đẳng nghề. Ngồi ra, tài liệu cũng có thể đƣợc sử dụng cho đào tạo ngắn
hạn hoặc cho các công nhân kỹ thuật, các nhà quản lý và ngƣời sử dụng nhân
lực tham khảo. Mô đun này đƣợc triển khai sau các môn học, mô đun Điện kỹ
thuật, Vẽ điện, Đo lƣờng điện và Máy điện. Công việc lắp đặt, vận hành hay
sửa chữa mạch điện trong máy công nghiệp là một trong những yêu cầu bắt
buộc đối với công nhân nghề Điện công nghiệp. Mô dun này có ý nghĩa quyết
định để hình thành kỹ năng cho ngƣời học làm tiền đề để ngƣời học tiếp thu các
kỹ năng cao hơn nhƣ: Lắp đặt các bộ điều khiển lập trình hay các mạch điện tử
cơng suất.
Mặc dù đã hết sức cố gắng, song sai sót là khó tránh. Tác giả rất mong
nhận đƣợc các ý kiến phê bình, nhận xét của bạn đọc để giáo trình đƣợc hồn
thiện hơn.
Ninh Bình, ngày tháng năm 2019
Tham gia biên soạn
1. Trần Minh Khuê: Chủ biên
2. Trần Đức Thiện

2


MỤC LỤC
GIÁO TRÌNH.......................................................................................................

1

LỜI GIỚI THIỆU................................................................................................

2

MỤC LỤC………………………………………………………………………

3

MƠ ĐUN: TRANG BỊ ĐIỆN.............................................................................

5

BÀI MỞ ĐẦU…………………………………………………………………..

6

1. Đặc điểm của hệ thống trang bị điện………………………………………….

6

2. Yêu cầu đối với hệ thống trang bị điện công nghiệp………………………….

7

BÀI 1: CÁC PHẦN TỬ ĐIỀU KHIỂN TRONG HỆ THỐNG…………………

8

TRANG BỊ ĐIỆN………………………………………………………………..

8

1.1 Các phần tử bảo vệ:………………………………………………………...

8

a. Rơ le thời gian tƣơng tự………………………………………………..……...

21

b. Rơ le thời gian số……………………………………………………………..

21

BÀI 2: TỰ ĐỘNG KHỐNG CHẾ TRUYỀN ĐỘNG ĐIỆN..............................

23

1.1. Khái niệm về tự động khống chế (TĐKC)………………………………….

24

1.2. Các yêu cầu của TĐKC……………………………………………………..

24

1.3. Phƣơng pháp thể hiện sơ đồ điện TĐKC……………………………………

24

BÀI 3. CÁC SƠ ĐỒ TỰ ĐỘNG KHỐNG CHẾ ĐIỂN HÌNH.............................

38

3.1. Mạch điện điều khiển động cơ ba pha quay theo một chiều có bảo vệ quá
tải bằng Rơle nhiệt……………………………………………………………....

38

3.2. Mạch điện điều khiển động cơ ba pha từ các vị trí khác nhau:.....................

42

3.3. Mạch điện điều khiển tự động hai động cơ ba pha làm việc theo thứ tự dùng
nút ấn và rơ le thời gian………………………………………………...

45

3.3.1 Mạch điện điều khiển tự động hai động cơ ba pha làm việc theo thứ tự
dùng nút ấn. (Phƣơng p.háp khóa)………………………………………………

45

3


3.3.2. Mạch điện điều khiển tự động hai động cơ ba pha làm việc theo thứ tự
dùng rơ le thời gian (Nguyên tắc bắc cầu)………………………………………

47

3.4. Mạch điện điều khiển động cơ ba pha đảo chiều quay có khóa liên động….

49

3.4.1 Mạch đảo chiều gián tiếp (sử dụng nút ấn dừng trƣớc khi đảo chiều)........

49

3.4.2. Mạch đảo chiều trực tiếp (sử dụng nút ấn liên động)…………………

53

3.5. Mạch điện đổi nối sao - tam giác (Y/ ) cho động cơ không đồng bộ ba pha,
sử dụng nút bấm……………………………………………………………

57

3.6. Mạch điện đổi nối sao - tam giác (Y/ ) cho động cơ không đồng bộ ba pha,
có khống chế thời gian khởi động (Điều khiển tự động)...............................

60

Nguyên lý hoạt động của sơ đồ:………………………………………………..

66

CÁC TỪ VIẾT TẮT……………………………………………………………

79

Ý NGHĨA MỘT SỐ TỪ TIẾNG ANH THƢỜNG DÙNG TRÊN SƠ ĐỒ ĐIỆN..

80

4


MƠ ĐUN: TRANG BỊ ĐIỆN

Mã Mơ đun: MĐ 16
Vị trí, tính chất, ý nghĩa và vai trị của mơ đun:
- Mô đun đƣợc thực hiện sau khi sinh viên học xong mô học cơ sở kỹ
thuật điện và mô đun máy điện;
- Trong mọi lĩnh vực sản xuất, đặc biệt là các ngành cơng nghiệp, việc sử
dụng các máy móc để giải phóng sức lao động của con ngƣời ngày càng phổ
biến. Để nắm bắt và làm chủ các trang thiết bị ngày càng hiện đại đòi hỏi cán
bộ kỹ thuật phải có những kiến thức cơ bản về cơng nghệ, bên cạnh đó là các
kỹ năng vẽ, đọc sơ đồ, phân tích và chẩn đốn sai hỏng để có thể vận hành, bảo
trì, bảo dƣỡng và sửa chữa hiệu quả các trang thiết bị đó. Mơ đun Trang bị điện
đƣợc biên soạn nhằm trang bị cho ngƣời học những kiến thức và kỹ năng cơ
bản nêu trên.
Mục tiêu của mơ đun :
* Kiến thức:
- Trình bày đƣợc cấu tạo, nguyên lý làm việc và phƣơng pháp tính chọn các
khí cụ điện, thiết bị điện thông dụng đƣợc sử dụng trong mạch điện của hệ thống
máy lạnh và điều hoà khơng khí;
- Trình bày và phân tích đƣợc ngun lý làm việc của các mạch điện;
* Kỹ năng:
- Sử dụng thành thạo các dụng cụ điện cầm tay;
- Lựa chọn đƣợc các khí cụ điện, thiết bị điện phù hợp với phụ tải;
- Lắp đặt đƣợc mạch điện theo sơ đồ nguyên lý;
* Năng lực tự chủ và trách nhiệm:
- Đảm bảo an toàn, cẩn thận, tỷ mỉ, gọn gàng, ngăn nắp nơi thực tập;

- Biết làm việc theo nhóm, đảm bảo đúng thời gian quy định.
Nội dung của mô đun :
Thời gian (giờ)
Số
Tổ
Lý
Thực
Kiểm
Tên các bài trong mô đun
TT
ng
thuyế hành
tra*
số
t
Bài mở đầu: Khái quát chung về
1
1
1
hệ thống trang bị điện.
Bài 1: Các phần tử điều khiển
2
15
5
9
1
trong hệ thống trang bị điện
Bài 2: Tự động khống chế truyền
3
4

4
động điện
Bài 3: Các sơ đồ tự động khống
4
130
30
89
11
chế điển hình
Cộng:
150
40
98
12

5


BÀI MỞ ĐẦU
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ HỆ THỐNG TRANG BỊ ĐIỆN
Mã bài: MĐ 16.00
Giới thiệu:
Động cơ điện đƣợc sử dụng phổ biến trong các dây truyền tự động của quá
trình sản xuất công nghiệp. Điều khiển, khống chế động cơ là vấn đề luôn luôn
đƣợc giới chuyên môn quan tâm, tìm hiểu và giải quyết một cách tối ƣu, đa
năng và phổ dụng.
Đối với những ngƣời công tác trong lĩnh vực điện cơng nghiệp thì mảng
kiến thức và kỹ năng về hệ thống trang bị điện dùng điều khiển, khống chế
động cơ điện là một yêu cầu bắt buộc. Nó là tiền đề cho việc tiếp thu, thực hiện
các mạch điều khiển bằng linh kiện điện tử hoặc điều khiển lập trình.

Mục tiêu:
- Phân tích đƣợc đặc điểm của hệ thống trang bị điện.
- Vận dụng đúng các yêu cầu hệ thống trang bị điện khi thiết kế, lắp đặt.
- R n luyện tính cẩn thận, nghiêm túc trong học tập và trong thực hiện
cơng việc.
Nội dung chính:
1. Đặc điểm của hệ thống trang bị điện
Hệ thống trang bị điện các máy sản xuất là tổng hợp các thiết bị điện đƣợc
lắp ráp theo một sơ đồ phù hợp nhằm đảm bảo cho các máy sản xuất thực hiện
nhiệm vụ sản xuất. Hệ thống trang bị điện các máy sản xuất giúp cho việc nâng
cao năng suất máy, đảm bảo độ chính xác gia cơng, thực hiện các cơng đoạn gia
cơng khác nhau theo một trình tự cho trƣớc.
Hệ thống trang bị điện cần có: Các thiết bị động lực, các thiết bị điều khiển
và các phần tử tự động. Nhằm tự động hố một phần hoặc tồn bộ các quá trình
sản xuất của máy, hệ thống trang bị điện sẽ điều khiển các bộ phận công tác
thực hiện các thao tác cần thiết với những thông số phù hợp với quy trình sản
xuất.
Kết cấu của hệ thống trang bị điện:
- Phần thiết bị động lực: Là bộ phận thực hiện việc biến đổi năng lƣợng
điện thành các dạng năng lƣợng cần thiết khác phục vụ cho quá trình sản xuất.
Thiết bị động lực có thể là: Động cơ điện, nam châm điện, li hợp điện từ trong
các truyền động từ động cơ sang các máy sản xuất hay đóng mở các van khí
nén, thuỷ lực, các phần tử đốt nóng trong các thiết bị gia nhiệt, các phần tử phát
quang nhƣ các hệ thống chiếu sáng, các phần tử R, L, C, để thay đổi thông số
của mạch điện để làm thay đổi chế độ làm việc của phần tử động lực...
- Thiết bị điều khiển: Là các khí cụ đóng cắt, bảo vệ, tín hiệu nhằm đảm
bảo cho các thiết bị động lực làm việc theo yêu cầu của máy công tác.
Các trạng thái làm việc của thiết bị động lực đƣợc đặc trƣng bằng: Tốc độ làm
việc của các động cơ điện hay của máy công tác, dòng điện phần ứng hay dòng
điện phần cảm của động cơ điện, Mômen phụ tải trên trục động cơ...

Tuỳ theo q trình cơng nghệ u cầu mà động cơ truyền động có các chế độ
6


công tác khác nhau. Khi động cơ thay đổi chế độ làm việc, các thơng số trên có
thể có giá trị khác nhau.Việc chuyển chế độ làm việc của động cơ truyền động
đƣợc thực hiện tự động nhờ hệ thống điều khiển.
Nhƣ vậy: Hệ thống khống chế truyền động điện là tập hợp các khí cụ điện
và dây nối đƣợc lắp ráp theo một sơ đồ nào đó nhằm đáp ứng việc việc điều
khiển, khống chế và bảo vệ cho phần tử động lực trong quá trình làm việc theo
yêu cầu công nghệ đặt ra.
2. Yêu cầu đối với hệ thống trang bị điện công nghiệp
- Nhận và biến đổi năng lƣợng điện thành dạng năng lƣợng khác để thực
hiện nhiệm vụ sản xuất thông qua bộ phận công tác
- Khống chế và điều khiển bộ phận công tác làm việc theo trình tự cho
trƣớc với thơng số kỹ thuật phù hợp.
- Góp phần nâng cao năng suất, chất lƣợng, hiệu quả của quá trình sản
xuất, giảm nhẹ điều kiện lao động cho con ngƣời.
- Đảm bảo an toàn cho ngƣời và thiết bị trong quá trình sản xuất.

7


Bài 1: CÁC PHẦN TỬ ĐIỀU KHIỂN TRONG HỆ THỐNG
TRANG BỊ ĐIỆN
Mã bài: MĐ 16.01
Giới thiệu:
Hiện nay ngành công nghiệp ở Việt nam đang phát triển rất nhanh, nhu cầu
sử dụng các phần tử điện điều khiển ngày càng nhiều vế số lƣợng và chủng
loại. Các nhà sản xuất đã không ngừng cải tiến và nâng cao chất lƣợng, chủng

loại nhằm đáp ứng những yêu cầu của thị trƣờng. Do vậy từ việc tìm hiểu về lý
thuyết cũng nhƣ thực hành tìm hiểu kết cấu, tính tốn chọn lựa đến việc sử
dụng, vận hành các phần tử điện điều khiển là cần thiết nhằm điều khiển tốt
nhất cho mạch điện và hệ thống điện.Nội dung bài học này nhằm trang bị cho
sinh viên những kiến thức cơ bản về cấu tạo, nguyên lý hoạt động của các phần
tử điện điều khiển thƣờng đƣợc sử dụng trong trong các doanh nghiệp công
nghiệp.
Mục tiêu:
- Nhận biết đƣợc các phần tử điều khiển trong một hệ thống trang bị điện
- Mô tả đƣợc cấu tạo và giải thích đƣợc nguyên lý làm việc của các khí cụ
điện điều khiển có trong sơ đồ
- Sửa chữa đƣợc hƣ hỏng thơng thƣờng của các khí cụ điện điều khiển
- R n luyện tính tỉ mỉ, cẩn thận, chính xác và an tồn trong cơng việc.
Nội dung chính:
1.1 Các phần tử bảo vệ:
1. Cầu chì:
a. Cấu tạo và hoạt động:

1

1. Nắp
2. Vỏ
3. Dây chảy

2

3

a. Cấu tạo cầu chì
b. Một dạng cầu

chì
Hình 14: Cầu chì
8


b. cơng dụng:
Bản chất của cầu chì là điểm dẫn yếu nhất, khi cố ngắn mạch điểm này đứt
đầu tiên. Cầu chì dùng để bảo vệ quá tải và ngắn mạch.
2. Aptomat (Current Breake; CB):
a. Cấu tạo và hoạt động:
A
4

5

3
2

1
5

a. Cấu tạo

b. Dạng thực tế CB
1 pha

B

Hình 14: Cầu tạo và dạng thực tế aptomat CB 1 pha
1. Nam châm dịng điện

4. Tiếp điểm
A. Cực nối nguồn

2. Móc bảo vệ
5. Lò xo
B. Cực nối tải

3. Thanh truyền động

7
2

4
10

1

9

11
5

6

8

NGUYÊN LÝ CẤU TẠO APTOMAT 3 PHA
1. Bộ phận tiếp xúc
4. Tay đòn
7. Trục quay

2. Móc răng
5. Rơ le dịng điện
8, 9. Lá sắt non
3. Cần răng
6. Rơ le điện áp
10,11. Lò xo

9


Aptomat là một thiết bị bảo vệ đa năng tuỳ theo cấu tạo aptomat có thể bảo vệ
sự cố ngắn mạch, sự cố quá tải, sự cố quá áp, sự cố dòng điện dò...
Trong thực tế ngƣời ta dùng phổ biến là aptomat bảo vệ sự cố ngắn mạch,
trong công nghiệp để bảo vệ sự ngắn mạch và sự cố q tải cho các động cơ
điện ngƣời ta cịn tích hợp thêm role nhiệt vào aptomat.
Trong dân dụng, để tránh sự cố điện giật nguy hiểm cho tính mạng con
ngƣời, ngƣời ta trang bị thêm cho hệ thống điện trong nhà aptomat bảo vệ sự cố
dòng điện dò (aptomat chống giật).
b. cơng dụng:
Aptomat dùng để đóng cắt và bảo vệ mạch điện. Với giá thành ngày càng rẻ,
hiện nay nó thay thế hầu hết vị trí của cầu dao và cầu chì.
3. Role nhiệt:
a. Cấu tạo và hoạt động:

4
2

1

3

A

B

a. Cấu tạo
1. Thanh lƣỡng kim
4. Lo xo

2. Phần tử đốt nóng
A. Cực nối nguồn

b. Dạng thực tế
rơ le nhiệt 3
pha
3. Hệ thống tiếp điểm
B. Cực nối tải

Hình 15: Cầu tạo và dạng thực tế role nhiệt 3 pha

b. công dụng:
Role nhiệt dùng để bảo vệ sự cố quá tải. Trong thực tế ngƣời ta thƣờng gắn
role nhiệt sau contacto gọi là khởi động từ.

10


1.2 Các phần tử điều khiển:
1. Cầu dao
a. Định nghĩa:

Cầu dao là một loại khí cụ điện dùng để đóng cắt dòng điện bằng tay đơn
giản nhất đƣợc sử dụng trong các mạch điện có điện áp đến 220VDC hoặc
380VAC.
b. Cấu tạo và ký hiệu:

L N

Cầu dao 2 ngả 3 pha

- Lƣỡi dao chính (1).
- Lƣỡi dao phụ (3)
-Tiếp xúc tĩnh ngàm)(2)
- Đế cách điện.(5)
- Lò xo bật nhanh (4).
- Cực đấu dây (6)

Cầu dao 1 ngả 2 pha

1
2
5

6
Cầu dao 3
pha

Cầu dao có lƣỡi
dao phụ

Hình 2 .1: Các bộ phận của cầu dao

Trong cầu dao thì các bộ phận tiếp xúc là rất quan trọng. Theo cách hiểu
thông thƣờng, chỗ tiếp xúc điện là nơi gặp gở chung hai hay nhiều vật dẫn để
dòng điện đi từ vật dẫn này sang vật dẫn khác. Mặt tiếp xúc giửa các vật gọi là
bề mặt tiếp xúc.
11


Tiếp xúc ở cầu dao là dạng tiếp xúc đóng mở, tiếp điểm là tiếp điểm kẹp
(cắm). Lƣỡi dao đƣợc gắn cố định một đầu, đầu kia đƣợc gắn vào tay nắm của
cầu dao. Vật liệu chế tạo cho các vật dẫn, điểm tiếp xúc thƣờng làm bằng bạc,
đồng, platin, vonfram, niken và hữu hạn mới dùng vàng. Bạc có tính dẫn điện
và truyền nhiệt tốt, platin (bạch kim) khơng có lớp ơxyt, điện trở tiếp xúc bé,
vofram có nhiệt độ nóng chảy cao và chống bài mịn tốt đồng thời có độ cứng
lớn.
Trong đó đồng và đồng thau cùng với những kim loại hoặc hợp kim có
nhiệt độ nóng chảy cao là đƣợc sử dụng rộng rãi nhất.
Bu lông, vít đƣợc làm bằng thép, dùng để ghép các vật tiếp xúc cố định với
nhau.
Mỗi một cực của cầu dao có bù long hoặc lỗ để đấu nối dây vào.
Tay nắm đƣợc làm bằng vật liệu cách điện tốt có thể là bằng sứ, phíp hoặc
mi ca.
Nắp che chắn đƣợc làm bằng nhựa hay phíp.
Đế đƣợc làm bằng sứ, nhựa hoặc phíp. Có một số cầu dao do cơng dụng
của từng thiết bị mà ngƣời ta gắn thêm dây chảy (cầu chì) để bảo vệ ngắn mạch.
c. Nguyên lý hoạt động:
Cầu dao đƣợc đóng mở nhờ ngoại lực bên ngồi (bằng tay) tác động. Khi
đóng cầu dao, lƣỡi dao tiếp xúc với ngàm dao, mạch điện đƣợc nối. Lƣỡi dao
rời khỏi ngàm dao thì mạch điện bị ngắt.
Cầu dao cần đƣợc đảm bảo ngắt điện tin cậy cho các thiết bị dùng điện ra
khỏi nguồn điện áp. Do đó khoảng cách giữa tiếp xúc điện đến và đi, tức chiều

dài lƣỡi dao cần phải lớn hơn 50mm. Ta sử dụng lƣỡi dao phụ và lò xo để làm
tăng tốc độ ngắt mạch. Nhƣ vậy sẽ dập đƣợc hồ quang một cách nhanh chóng,
khơng làm cho ngàm dao và lƣỡi dao bị cháy sém.
Để tiếp xúc giữa lƣỡi dao và ngàm dao đƣợc tốt cần phải giải quyết hai vấn
đề:
- Bề mặt tiếp xúc phải nhẵn sạch và chính xác.
- Lực ép tiếp điểm phải đủ mạnh.
Nếu lƣỡi dao và ngàm dao tiếp xúc tốt thì đảm bảo dẫn điện tốt, nhiệt sinh
ra chỗ tiếp xúc ít. Nếu mặt tiếp xúc xấu, điện trở tiếp xúc lớn, dòng điện đi qua
sẽ đốt nóng mối tiếp xúc, nhiệt độ tại mối tiếp xúc tăng do đó dễ bị hỏng.

12


Để giảm bớt điện trở tiếp xúc, ngƣời ta thƣờng mạ phủ. Lớp kim loại bao
phủ có tác dụng bảo vệ kim loại chính. Thƣờng mạ với vật liệu sau:
- Tiếp điểm đồng hoặc đồng thau thƣờng đƣợc mạ bạc, mạ thiếc khơng tốt
bằng mạ bạc vì khi có dịng điện đi qua (lúc ngắn mạch) thiếc chảy và bắn ra
xung quanh sẽ dẫn đến chạm chập tiếp theo (do nhiệt độ nóng chảy của thiếc
nhỏ hơn nhiệt độ nóng chảy của bạc).
- Nhơm thì ta mạ kẽm.
- Kẽm mạ niken nhằm giảm oxy hố, khơng chảy hẳn ra ngồi.
Mặt khác, để bảo vệ tốt bề mặt kim loại, kim loại mạ phải có điện thế hóa
học gần bằng điện thế hóa học của kim loại làm tiếp điểm, tăng lực ép F và
giảm bớt khe hở, giảm bớt độ ăn mịn.
Tay nắm đƣợc bố trí ở một bên hay ở giữa hoặc có tay nắm điều khiển
đƣợc nối dài ra phía trƣớc để thao tác có khoảng cách.
Hoạt động của cầu dao khi ngắn mạch:
- Khi quá tải và đặc biệt khi ngắn mạch, nhiệt độ chỗ tiếp xúc của tiếp
điểm

rất cao làm giảm tính đàn hồi và cƣờng độ cơ khí của tiếp điểm. Nhiệt
độ cho phép khi ngắn mạch đối với đồng, đồng thau là (200  300)0C, cịn đối
với nhơm là

(150 200)0C.

Ta có thể phân biệt 3 trƣờng hợp sau:
- Tiếp điểm đang ở vị trí đóng bị ngắn mạch: tiếp điểm sẽ bị nóng chảy và
hàn dính lại. Kinh nghiệm cho thấy lực ép lên tiếp điểm càng lớn thì dịng điện
để làm tiếp điểm nóng chảy và hàn dính càng lớn. Thƣờng lực ép F vào khoảng
(200  500)N. Do đó tiếp điểm cần phải có lực giữ tốt.
- Tiếp điểm đang trong qúa trình đóng bị ngắn mạch: lúc đó sẽ sinh lực
điện động kéo rời tiếp điểm ra xa, song do chấn động nên dễ bị sinh ra hiện
tƣợng hàn dính.
- Tiếp điểm đang trong quá trình mở bị ngắn mạch: trƣờng hợp này sẽ sinh ra
hồ quang làm nóng chảy tiếp điểm và mài mòn mặt tiếp xúc

13


Dao cách ly (DS: Disconnecting Switch): Dao cách ly thƣờng dùng chung với
máy cắt
 Nguyên lý cấu tạo
2
3
1
4

4
1

1 - Sứ cách điện
4 - Dây dẫn

5

1

Hình 2.5: Các bộ phận của cách ly
2 - lƣỡi dao
3 - Ngàm cố định
5- Hệ thống truyền động

Dao cách ly gần giống nhƣ cầu dao hạ thế nhƣng vì dao cách ly làm việc ở
điện áp cao nên các phụ kiện thƣờng lớn hơn.
Dao cách ly: làm nhiệm vụ đóng và cắt mạch điện khi khơng có dịng
điện. Cơng dụng của nó là cách ly các bộ phận mạch điện khỏi các phần có điện
để tiến hành sửa chữa. Dao cách ly khơng có bộ phận dập hồ quang.
Dao cách ly có nhiều loại:
Theo số cực: có dao một cực, dao 3 cực.
Theo nơi đặt: có dao đặt trong nhà và dao đặt ngồi trời.
Theo cấu tạo: có dao đặt ngang và dao đặt đứng.
 Thao tác dao cách ly bằng sào cách điện hoặc bằng bộ truyền động nối
đến trục truyền động. Đóng cắt dao cách ly có thể thực hiện bằng tay, bằng động
cơ hoặc có loại trang bị khác.

14


2. Công tắc (switch):

a. Cấu tạo và hoạt động:

b. Công tắc 3 pha

a. Cơng tắc 1 pha

Hình 4: Cơng tắc một pha và ba pha

b. công dụng:
Công tắc thực tế thƣờng đƣợc làm các khoá chuyển mạch (chuyển chế độ
làm việc trong mạch điều khiển), hoặc làm các công tắc đóng mở nguồn (cầu
dao).
3. Cơng tắc hành trình (Limit switch):
a. Cấu tạo và hoạt động:
Lực tác
động

2

1

1. Đòn bẩy
2. Bánh xe cóc
3. Tiếp điểm động
4,5,6. Tiếp điểm tĩnh
(4 tiếp điểm tĩnh nối
chung - com).
7. Lị xo

7

3

7

6
5

Hình 5: Cấu tạo của cơng tắc hành trình

15

4


Lực tác động

Lực tác động

Lực tác động

Hình 6: Một số kiểu cơng tắc hành trình

Khi chƣa có lực tác động vào bánh xe cóc, cặp tiếp điểm thƣờng mở 4 - 5 (NO)
khơng thơng; cặp tiếp điểm thƣờng đóng 4 - 6 (NC) thơng. Khi có lực tác động
vào bánh xe cóc thì các cặp tiếp điểm chuyển trạng thái; khi thơi tác động lực
vào bánh xe cóc các cặp tiếp điểm trở về trạng thái ban đầu.
b. công dụng:
Công tắc hành trình thƣờng dùng để nhận biết vị trí chuyển động của các cơ
cấu máy hoặc dùng để giới hạn các hành trình chuyển động

4. Nút nhấn tự phục hồi (push button):
a. Cấu tạo và hoạt động:
1
1

2

3
6
5

4

b. Dạng thực tế của nút nhấn

a. Cấu tạo nút nhấn

1. Nút tác động
2. Tiếp điểm động

Hình 1: Nút nhấn tự phục hồi
HÌNH1.1: NÚT NHẤN TỰ
PHỤC HỒI

3, 4, 5. Tiếp điểm tĩnh ( 3 tiếp điểm tĩnh nối chung)
6. lò xo phục hồi

16

Khi chƣa tác động, cặp tiếp điểm thƣờng mở 3- 4 (NO) khơng thơng; cặp
tiếp điểm thƣờng đóng 3- 5 (NC) thơng. Khi tác động thì các cặp tiếp điểm
chuyển trạng thái; khi thôi tác động các cặp tiếp điểm trở về trạng thái ban đầu.
b. Công dụng:
Nút nhấn đƣợc dùng trong mạch điều khiển. Thƣờng đƣợc lắp ở mặt trƣớc
của tủ điều khiển. Tín hiệu do nút nhấn tự phục hồi tạo ra có dạng xung nhƣ
hình vẽ 2
0

0

1

Nhả

Nhấn

Nhả

1
Nhả

0

1

Nhấn

Nhả

Nút nhấn thƣờng mở

Nút nhấn thƣờng đóng

Hình 2: Tín hiệu do nút nhấn tạo ra

5. Nút nhấn không tự phục hồi (emergency stop):
a. Cấu tạo và hoạt động:

Nhấn vào núm khi cần chuyển
trạng thái các tiếp điểm.

Xoay núm theo chiều mũi tên khi
muốn trả các tiếp điểm về trạng
thái ban đầu

Hình 3: Nút nhấn khơng tự phục hồi
( Cịn gọi là nút dừng khẩn)

Khi chƣa tác động, cặp tiếp điểm thƣờng mở (NO) khơng thơng; cặp tiếp
điểm thƣờng đóng (NC) thơng. Khi tác động thì các cặp tiếp điểm chuyển trạng
thái; khi thôi tác động các cặp tiếp điểm không trở về trạng thái ban đầu. Khi
muốn trả các tiếp điểm về trạng thái ban đầu, xoay núm theo chiều mũi tên.
b. công dụng:
Nút nhấn này dùng để dừng nhanh hệ thống khi xảy ra sự cố. Thông thƣờng
ngƣời ta dùng tiếp điểm thƣờng đóng để cấp điện cho mạch điều khiển. Khi xảy
ra sự cố, nhấn vào nút dừng khẩn cát điện toàn bộ mạch điều khiển.
17

1.3.Rơ le:
1. Rơ le phao kiểu cơ khí:
a. Cấu tạo và hoạt động:
+ Kiểu một mức:

b. Mực nƣớc đầy

a. Mực nƣớc thấp
Hình 1: Kiểu một mức

+ Kiểu hai mức:

a. Cạn nƣớc

a. Mực nƣớc thấp

a. Mực nƣớc đầy

Hình 2: Kiểu hai mức

b. cơng dụng:
Trong thực tế rơle phao kiểu cơ khí cịn đƣợc gọi là”cảm biến phao kiểu
cơ khí” thƣờng đƣợc dùng trong các hệ thống tự động bơm nƣớc vào bể chứa.
Hoặc kiểm soát mức chất lỏng trong thùng chứa...

18


2. Rơ le điện từ: (rơle trung gian)
a. Cấu tạo và hoạt động:

- Mạch từ 1: Có tác dụng dẫn từ. Đối với rơ le điện từ một chiều, mạch từ
đƣợc chế tạo từ thép non nguyên khối thƣờng có dạng hình trụ trịn (vì dịng
điện một chiều khơng gây nên dịng điện xốy do đó khơng phát nóng mạch từ).
Đối với rơ le điện từ xoay chiều, mạch từ đƣợc chế tạo tâýcc lá thép kỹ thuật
điện ghép lại (để giảm dịng xốy fuco gây phát nóng mạch từ).
- Cuộn dây 2: khi đặt một điện áp đủ lớn vào A và B, trong cuộn dây sẽ có
dịng điện chạy qua, dòng điện này sinh ra từ trƣờng chạy trong lõi thép hút nắp
phần ứng 3, nếu lực hút đủ lớn thắng đƣợc sức căng lị xo 4, thì các cặp tiếp
điểm 5 - 6 mở ra và thƣờng mở 5 - 7 đóng lại
5
6

4

1. Mạch từ
2. Cuộn dây
có hai đầu A, B
3. Nắp phần ứng
4.Lò xo
5.Tiếp điểm động
6,7. Tiếp điểm tĩnh

3
7
A
1
B
2
Hình 1: Cấu tạo role điện từ

Hình 2: Dạng thực tế của một số loại role điện từ

19


b. công dụng:
- Rơ le điện từ đƣợc sử dụng rộng rãi trong hệ thống điều khển có tiếp
điểm. Nhiệm vụ chính là để cách ly tín hiệu điều khiển, nhằm đảm bảo cho
mạch hoạt động tin cậy, đúng quy trình...
- Role điện từ đƣợc dùng chế tạo ra contacto. Trên contacto có những tiếp
điểm chính dùng đóng cắt ở mạch động lực (có điện áp cao, dịng điện lớn); và
những tiếp điểm phụ dùng đóng cắt ở mạch điều khiển hoặc mạch tín hiệu...
Contacto là phần tử chủ lực trong hệ thống điều khiển có tiếp điểm. Nó dùng để
đóng cắt, điều khiển... động cơ, máy sản xuất trong công nghiệp và dân dụng.
Để hạn chế phát hồ quang khi tiếp điểm đóng ngắt, tiếp điểm thƣờng có cấu
tạo dạng cầu và tiếp điểm chính đƣợc đặt trong buồng dập hồ quang.

Hình 3: Dạng thực tế của contacto

3. Rơ le thời gian (timer):
a. Cấu tạo và hoạt động:
Trong thực tế role thời gian có rất nhiều loại: Role thời gian cơ khí, role thời
gian thuỷ lực, role thời gian điện từ, role thời gian điện tử. Hiện nay trong công
nghiệp ngƣời ta thƣờng dùng role thời gian điện tử (có độ chính xác cao).
Cấu tạo role thời gianđiện tử bao gồm một mạch trễ thời gian điện tử cấp
nguồn cho một role trung gian để điều khiển hệ thống tiếp điểm đóng ngắt sau
một khoảng thời gian trễ nào đó; Tiếp điểm của role thời gian có hai loại nằm ở
hai trạng thái khác nhau: Tiếp điểm thƣờng mở đóng chậm và tiếp điểm thƣờng
đóng mở chậm.

20


Nguồn
cung cấp

Mạch trễ
thời gian
điện tử

Cuộn dây
rơ le

Hệ thống
tiếp điểm

Hình 1: Sơ đồ khối của role thời gian

b. Rơ le thời gian số

a. Rơ le thời gian tƣơng
tự

Hình 2: Một số loại role thời gian

b. công dụng:
Role thời gian đƣợc sử dụng phổ biến trong mạch tự động khống chế nhằm
tạo ra những khoảng thời gian trễ cần thiết để khống chế mạch hoạt động đúng
quy trình, nó là khí cụ chủ lực để thực hiện tự động khống chế theo nguyên tắc
thời gian.

3. Rơle dòng điện:
a) Khái niệm:
Rơ le dòng điện thƣờng gặp các loại: dòng điện một chiều hay dịng điện
xoay chiều, có dịng điện cực đại hay dịng điện cực tiểu.
- Rơ le dòng điện cực đại thƣờng đƣợc dùng trong mạch bảo vệ quá dòng,
quá tải cho hệ thống. Có thể dùng trong mọi hệ thống cung cấp điện, trang bị điện
hay các hệ thống tự động.
21


- Rơ le dòng điện cực tiểu thƣờng đƣợc sử dụng trong các hệ thống bảo vệ
chống làm việc non tải, trong hệ thống cung cấp điện, trong hệ thống tự động điều
chỉnh tốc độ trong truyền động điện...
b) Nguyên lý làm việc:
Nguyên lý làm việc của rơ le dòng điện là phụ thuộc vào cƣờng độ dòng điện
đi qua cn dây:
- Đối với rơ le dịng điện cực đại: nếu dòng điện I đi qua cuộn dây của rơ le
nhỏ hơn hoặc bằng dòng điện định mức của cuộn dây rơ le. Hệ thống tiếp điểm
của rơ le không thay đổi trạng thái. Vì một lý do nào đó mà dòng điện I đi qua
cuộn dây rơ le lớn hơn dịng định mức của nó thì hệ thống tiếp điểm sẽ thay đổi
trạng thái.
- Đối với rơ le dòng điện cực tiểu: ngƣợc lại, nếu dòng điện I đi qua cuộn
dây của rơ le lớn hơn hoặc bằng dòng điện định mức của cuộn dây rơ le. Hệ thống
tiếp điểm của rơ le khơng thay đổi trạng thái. Vì một lý do nào đó mà dịng điện I
đi qua cuộn dây rơ le nhỏ hơn dòng định mức của nó thì hệ thống tiếp điểm sẽ
thay đổi trạng thái.
Trị số tác động của rơ le thƣờng đƣợc chỉnh định theo yêu cầu sử dụng trong
một giới hạn cho trƣớc đối với mỗi cấp, mỗi loại rơ le cụ thể.
Cuộn dây hút của rơ le dịng điện thƣờng có tiết diện dây lớn (chịu đƣợc
dịng điện lớn), số vịng ít. Với mạch công suất nhỏ thƣờng đƣợc nối nối tiếp

trong mạch cần bảo vệ. Đối với mạch có dịng làm việc lớn thƣờng phải nối trong
mạch thứ cấp của máy biến dòng.
4. Rơ le điện áp:
Tƣơng tự rơ le dòng điện, cũng có 2 loại:
- Rơ le bảo vệ quá áp.
- Rơ le bảo vệ thiếu áp.
Có nguyên lý làm việc tƣơng tự rơ le dòng điện. Điểm khác nhau cơ bản là
đại lƣợng tác động phụ thuộc vào sự biến đổi của điện áp đặt vào cuộn dây.
Cấu tạo tƣơng tự hình 3-11 tuy nhiên cuộn dây có số vòng nhiều hơn và tiết
diện nhỏ hơn.
Trong mạng hạ áp, rơ le điện áp thƣờng mắc trực tiếp với mạch.
5. Rơle tốc độ:
a. Cấu tạo: Rơ le tốc độ đƣợc dùng nhiều nhất trong mạch điện hãm
ngƣợc của các động cơ khơng đồng bộ, ngun lý cấu tạo nhƣ hình vẽ.
22


1
1. Trục Rơ le
2. Nam châm vĩnh cửu
3. Ống trụ quay tự do.
4. Thanh dẫn 4.
5. Cần đẩy.
6. Hệ thống tiếp điểm
7. Hệ thống tiếp điểm
8. Thanh đàn hồi
9. Thanh đàn hồi
10. Tiếp điểm

2

N

3

S
4
1
6 0

5

8

7

9

Hình 4.13: Nguyên lý cấu tạo rơ le tốc độ PKC

Trục 1 của rơ le tốc độ đƣợc nối đồng trục với rô to của động cơ hoặc với
máy cần khống chế. Trên trục 1 có lắp nam châm vĩnh cửu 2 làm bằng hợp kim
Fe - Ni có dạng hình trụ trịn. Bên ngồi nam châm có trụ quay tự do 3 làm
bằng những lá thép mỏng ghép lại, mặt trong trụ có xẻ rãnh và đặt các thanh
dẫn 4 ghép mạch với nhau giống nhƣ rơ to lồng sóc. Trụ này đƣợc quay tự do,
trên trụ có lắp tiếp điểm động 10.
b. Nguyên lý làm việc:
Khi động cơ điện hoặc máy quay, trục 1 quay theo làm quay nam châm 2,
từ trƣờng nam châm cắt thanh dẫn 4 cảm ứng ra sức điện động và dịng điện
cảm ứng ở lồng sóc, sinh ra mơ men làm trụ 3 quay theo chiều quay của động
cơ... Khi trụ 3 quay, cần đẩy 5 tùy theo hƣớng quay của rơto động cơ điện mà

đóng (hoặc mở ) hệ thống tiếp điểm 6 và 7 thông qua thanh thép đàn hồi 8 và 9.
Khi tốc độ động cơ giảm xuống gần bằng không, sức điện động cảm ứng
giảm tới mức làm mô men không đủ để cần 5 đẩy đƣợc các thanh thép 8 và 9
nữa. Hệ thống tiếp điểm trở về vị trí bình thƣờng.

BÀI 2: TỰ ĐỘNG KHỐNG CHẾ TRUYỀN ĐỘNG ĐIỆN
Mã bài: MĐ 16.02
Giới thiệu:
23


Động cơ điện đƣợc sử dụng phổ biến trong các dây truyền tự động của q
trình sản xuất cơng nghiệp. Điều khiển, khống chế động cơ là vấn đề luôn ln
đƣợc giới chun mơn quan tâm, tìm hiểu và giải quyết một cách tối ƣu, đa
năng và phổ dụng.
Đối với những ngƣời công tác trong lĩnh vực điện công nghiệp thì mảng
kiến thức và kỹ năng về điều khiển, khống chế động cơ là một yêu cầu bắt
buộc. Nó là tiền đề cho việc tiếp thu, thực hiện các mạch điều khiển bằng linh
kiện điện tử hoặc điều khiển lập trình.
Mục tiêu:
- Đọc, vẽ và phân tích các sơ đồ mạch điều khiển dùng rơle công tắc tơ
dùng trong khống chế động cơ không đồng bộ 3 pha, động cơ một chiều theo
yêu cầu.
- Vận dụng các nguyên tắc tự động khống chế phù hợp, linh hoạt, đảm bảo
an toàn cho từng loại động cơ và qui trình của máy sản xuất.
- Lắp đặt, sửa chữa đƣợc một số mạch điều khiển đơn giản trên bảng thực
hành đảm bảo an tồn tiết kiệm và vệ sinh cơng nghiệp.
- Phát huy tính tích cực, chủ động và tƣ duy sáng tạo.
Nội dung chính:
1.1. Khái niệm về tự động khống chế (TĐKC)

TĐKC là tổ hợp các thiết bị, khí cụ điện đƣợc liên kết bằng các dây dẫn
nhằm tạo mạch điều khiển phát ra tín hiệu điều khiển để khống chế hệ thống
truyền động điện làm việc theo một qui luật nhất định nào đó do qui trình cơng
nghệ đặt ra.
1.2. Các yêu cầu của TĐKC
1.2.1. Yêu cầu kỹ thuật:
- Thỏa mãn tối đa qui trình cơng nghệ của máy sản xuất để đạt đƣợc năng
suất cao nhất trong quá trình làm việc.
- Mạch điện phải có độ tin cậy cao, linh hoạt, đảm bảo an toàn.
1.2.2. Yêu cầu kinh tế
- Giá cả tƣơng đối, phù hợp với khả năng của khách hàng.
- Nên sử dụng những thiết bị đơn giản, phổ thông, cùng chủng loại càng
tốt... để thuận tiện trong việc sửa chữa, thay thế về sau.
- Thiết bị phải đảm bảo độ bền, ít hỏng hóc.
1.3. Phƣơng pháp thể hiện sơ đồ điện TĐKC
1.3.1. Phƣơng pháp thể hiện mạch động lực
- Tất cả các phần tử của thiết bị, khí cụ điện khi trình bày trên mạch động
lực phải thể hiện dƣới dạng ký hiệu qui ƣớc và phải ở trạng thái bình thƣờng
(trạng thái khơng điện, chƣa tác động) của chúng.
- Phải hạn chế tối đa các dây dẫn cắt nhau trên mạch động lực nhƣng
không liên hệ nhau về điện (hình 2.1).

24


ĐK
B

ĐK
B

ĐK
B

Dây dẫn không cắt nhau, nên
dùng trong sơ đồ

ĐK
B

Dây dẫn cắt nhau, hạn chế
dùng trong sơ đồ

HÌNH 2.1: HẠN CHẾ DÂY DẪN CẮT NHAU TRONG BẢN VẼ

- Dây dẫn ở mạch động lực phải có cùng tiết diện và chủng loại.
- Tất cả những phần tử của cùng một thiết bị trên mạch động lực phải đƣợc
ký hiệu giống nhau bằng những chữ số hoặc ký tự.
- Các điểm dây dẫn nối chung với nhau phải đƣợc đánh số giống nhau.
1.3.2. Phƣơng pháp thể hiện mạch điều khiển
- Tất cả các phần tử của thiết bị, khí cụ điện khi trình bày trên mạch điều
khiển phải thể hiện dƣới dạng ký hiệu qui ƣớc và phải ở trạng thái bình thƣờng
(trạng thái khơng điện, chƣa tác động) của chúng ví dụ nhƣ hình 2.2.

Trạng thái chƣa tác động dùng biểu
diễn trong sơ đồ

Trạng thái tác động, không biểu diễn
trong sơ đồ

HÌNH 2.2: TIẾP ĐIỂM THƢỜNG MỞ, ĐĨNG CHẬM CỦA RƠ LE THỜI
GIAN

- Tất cả những phần tử của cùng một thiết bị trên mạch điều khiển phải
đƣợc ký hiệu giống nhau bằng những chữ số hoặc ký tự và giống mạch động
lực ví dụ nhƣ hình 2.3.
K

K

K

1

1

1

Tiếp điểm và Cuộn hút
của Công tắc tơ K1

H

R
N
H

H
R
N

Tiếp điểm và Cuộn hút
của Công tắc tơ H

Tiếp điểm và Phần tử đốt nóng
của rơ le nhiệt

HÌNH 2.3: CÁC PHẦN TỬ CỦA CÙNG THIẾT BỊ PHẢI KÝ HIỆU GIỐNG NHAU

25