Nghiên cứu đặc điểm sinh trưởng, phát triển, năng suất, phẩm chất của một số dòng, giống lúa nhập nội từ nhật bản tại trường đại học nông lâm thái nguyên

đại học thái nguyên
tr-ờng đại học nông lâm
--------------------------

LU TH CC

Nghiên cứu đặc điểm sinh tr-ởng, phát triển, Năng suất,
phẩm chất cđa mét sè dßng, gièng lóa nhËp néi tõ nhËt bản
tại tr-ờng đại học nông lâm thái nguyên

luận văn thạc sỹ khoa học nông nghiệp

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2009

S hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

1



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2



LUAN VAN CHAT LUONG download : add

đại học thái nguyên
tr-ờng đại học nông lâm
--------------------------

LU TH CC

Nghiên cứu đặc điểm sinh tr-ởng, phát triển, Năng suất, phẩm
chất cđa mét sè dßng, gièng lóa nhËp néi tõ nhËt bản tại
tr-ờng đại học nông lâm thái nguyên
chuyên ngành: trồng trọt
MÃ số: 60.62.01

luận văn thạc sỹ khoa học nông nghiệp

Ng-ời h-íng dÉn khoa häc: 1. TS. Ngun ThÕ Hïng
2. TS. Đặng Quý Nhân

Thái Nguyên, tháng 6 năm 2009

S húa bi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

3



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

4



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn
này là hoàn toàn trung thực, chưa hề sử dụng cho bảo vệ một học vị nào.
Mọi sự giúp đỡ cho hoàn thành luận văn đều đã được cảm ơn. Các thông
tin, tài liệu trình bày trong luận văn này đã được ghi rõ nguồn gốc.
Tác giả

Lưu Thị Cúc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

5



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


LỜI CẢM ƠN
Trong thời gian thực tập và thực hiện đề tài này, tôi đã nhận được sự
quan tâm giúp đỡ của Ban giám hiệu Trường Đại học Nông Lâm Thái

Nguyên, Khoa sau đại học, Khoa Nông học, Trung tâm thực hành thực
nghiệm, Phịng thí nghiệm Sinh lý - Sinh hóa, Phịng thí nghiệm trung tâm,
các thầy giáo, cơ giáo, bạn bè, đồng nghiệp, cơ quan và gia đình.
Trước tiên tơi xin được bày tỏ lịng biết ơn sâu sắc tới thầy giáo TS.
Nguyễn Thế Hùng - Phó Trưởng phịng Quản lí khoa học và Hợp tác quốc tế,
Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên - người hướng dẫn khoa học thứ

nhất và thầy giáo TS. Đặng Quý Nhân - Giáo viên Khoa Nông học
Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên - người hướng dẫn khoa học thứ

hai đã tận tình giúp đỡ tơi trong q trình hồn thành luận văn này.
Đồng thời tơi xin bày tỏ lịng biết ơn tới tồn thể các thầy, cơ giáo
trong khoa Sau đại học, các thầy giáo, cô giáo giảng dạy chuyên ngành,
Khoa Nơng học, Trung tâm thực hành thực nghiệm, Phịng thí nghiệm Sinh
lý - Sinh hóa, Phịng thí nghiệm trung tâm Trường Đại học Nơng Lâm Thái
Ngun đã giúp đỡ hồn thiện đề tài và có những đóng góp ý kiến để tơi
hồn thành tốt bản luận văn này.
Nhân dịp này tơi xin bày tỏ lịng biết ơn chân thành nhất tới tất cả các
thầy giáo, cô giáo, bạn bè đồng nghiệp, cơ quan, gia đình và người thân đã

quan tâm động viên tơi trong suốt q trình học tập và thực hiện đề tài.
Tôi xin trân trọng cảm ơn!
Tác giả

Lưu Thị Cúc

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

6

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỤC LỤC
STT

Nội dung

Trang

MỞ ĐẦU

1

1

Đặt vấn đề

1

2

Mục tiêu của đề tài

2

3

Yêu cầu của đề tài

2

Chƣơng 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU

3

1.1

Cơ sở khoa học

3

1.2

Tình hình sản xuât và nghiên cứu lúa trên thế giới

6

1.2.1

Tình hình sản xuất và tiêu thụ gạo trên thế giới

6

1.2.2

Tình hình nghiên cứu giống lúa trên thế giới

13

1.3

Tình hình sản xuất, tiêu thụ và nghiên cứu lúa ở Việt Nam

21

1.3.1

Tình hình sản xuất và tiêu thụ lúa

21

1.3.2

Tình hình nghiên cứu và ứng dụng giống lúa trong nước

29

Chƣơng 2: NỘI DUNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

39

2.1

Đối tượng, địa điểm nghiên cứu

39

2.1.1

Đối tượng nghiên cứu

39

2.1.2

Địa điểm và thời gian nghiên cứu

40

2.2

Nội dung và phương pháp nghiên cứu

40

2.2.1

Nội dung nghiên cứu

40

2.2.2

Phương pháp nghiên cứu

40
40

2.2.2.1 Đất đai nơi thí nghiệm

40

2.2.2.2 Phương pháp bố trí thí nghiệm
2.3

Kỹ thuật chăm sóc

42

2.3.1

Ngâm, ủ và làm mạ

42

2.3.2

Làm đất, cấy

42

2.3.3

Biện pháp kỹ thuật chăm sóc

42

2.4

Các chỉ tiêu và phương pháp theo dõi

43

2.4.1

Chỉ tiêu chất lượng mạ

43

2.4.2

Chỉ tiêu về hình thái

43

2.4.3

Chỉ tiêu về thời gian sinh trưởng, phát triển

44

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

7

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


2.4.4

Chỉ tiêu sinh lý

45

2.4.5

Các chỉ tiêu năng suất

45

2.4.6

Tính chống đổ

46

2.4.7

Các chỉ tiêu về sâu bệnh hại

46

2.4.8

Đánh giá chất lượng các giống lúa

49

2.4.9

Phương pháp sử lý số liệu

50

Chƣơng 3: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN

51

3.1

Đặc điểm thời tiết khí hậu nơi nghiên cứu

51

3.1.1

Nhiệt độ

51

3.1.2

Lượng mưa

53

3.1.3

Ẩm độ

54

3.2

Tình hình sinh trưởng phát triển của mạ

54

3.3.

Các thời kỳ sinh trưởng, phát triển của các dòng, giống lúa thí nghiệm

56

3.4

Chiều cao cây của các dịng, giống lúa thí nghiệm

59

3.5

Khả năng đẻ nhánh của các dịng giống lúa

62

3.6

Chỉ số diện tích lá của các dịng, giống lúa thí nghiệm

64

3.7

Khả năng tích luỹ chất khơ của các dịng, giống lúa

66

3.8

Một số đặc điểm nơng học của các dịng, giống lúa thí nghiệm

68

3.9

Khả năng chống chịu của các dịng, giống lúa thí nghiệm

71

3.10

Năng suất lý thuyết và các yếu tố cấu thành năng suất

74

3.11

Năng suất thực thu

78

3.12

Chất lượng gạo

80

KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ

83

1.

Kết luận

83

1.1

Các chỉ tiêu về sinh trưởng

83

1.2.

Các chỉ tiêu sinh lý sinh hóa

83

1.3

Khả năng chống chịu của các dòng giống

83

1.4

Năng suất

84

1.5

Chỉ tiêu về chất lượng

84

2.

Đề nghị

84

TÀI LIỆU THAM KHẢO

86

Tiếng Việt

86

I

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

8



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


II

Ting Anh

89

DANH MC CH VIT TT V Kí HIU

ĐVT

Đơn vị tÝnh

Đ/c

Đối chứng

BVTV

Bảo vệ thực vật

TGST

Thời gian sinh trưởng

NSLT

Năng suất lý thuyt

NSTT

Nng sut thc thu

PTNT

Phát triển nông thôn

FAO

T chc Nụng nghip và lương thực Thế giới

ICRISAT

Viện Nghiên cứu Cây trồng cạn á nhiệt đới

IRRI

ViƯn nghiªn cøu Lóa Qc tÕ

KHKTNNDHNTB

Viện Khoa học Kỹ thuật Nông nghiệp Duyên hải
Nam Trung bộ

WTO

Tổ chức Thương mại Thế giới

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

9



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

10

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


DANH MỤC CÁC BẢNG, ĐỒ THỊ
Bảng

Nội dung
Tổng quan tài liệu nghiên cứu
1.1
Diện tích, năng suất và sản lượng lúa của toàn Thế giới giai đoạn từ
năm 1961 đến năm 2007
1.2
Diện tích, năng suất và sản lượng lúa của 10 nước có sản lượng lúa
hàng đầu Thế giới năm 2007
1.3
Diện tích, năng suất và sản lượng lúa của Việt Nam giai đoạn từ năm
1961 đến năm 2007
Nội dung và phương pháp nghiên cứu
2.1
Nguồn gốc, loại hình canh tác của các dịng, giống lúa
tham gia thí nghiệm
Kết quả và thảo luận
3.1
Thời tiết khí hậu năm 2008 ở Thái Ngun
3.2
Tình hình sinh trưởng mạ của các dịng, giống lúa tham gia thí nghiệm.
3.3
Các thời kỳ sinh trưởng, phát triển của các dòng, giống lúa tham gia
thí nghiệm
3.4

Chiều cao cây của các dịng, giống lúa thí nghiệm qua các thời kỳ
3.5
Khả năng đẻ nhánh và tỷ lệ thành bơng của các dịng, giống lúa tham
gia thí nghiệm
3.6
Chỉ số diện tích lá của các dịng, giống lúa thí nghiệm (m2 lá/m2 đất)
3.7
Khả năng tích luỹ chất khơ của các dịng, giống lúa (tạ/ha)
3.8
Đặc điểm hình thái các dịng, giống lúa tham gia thí nghiệm
3.9
Tình hình sâu bệnh hại và khả năng chống đổ của các dịng, giống lúa
tham gia thí nghiệm,
3.10
Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất lý thuyết của các dòng,
giống lúa tham gia thí nghiệm.
3.11
Năng suất thực thu của của các dịng, giống lúa tham gia thí nghiệm.
3.12
Chất lượng gạo của các dịng, giống lúa tham gia thí nghiệm.
Đồ thị
Nội dung
3.1
Năng suất thực thu của các dịng, giống lúa thí nghiệm trong vụ xuân
và vụ mùa năm 2008

Trang
6
7
24

52
55
58
61
63
65
67
69
72
75
79
81
Trang
80

PHỤ LỤC
1

Kết quả xử lý số liệu vụ xuân 2008

91

2

Kết quả xử lý số liệu vụ mùa 2008

101

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

11



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

12



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

13



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


MỞ ĐẦU
1. Đặt vấn đề
Lúa gạo là một trong những cây lương thực quan trọng đối với con người.
Diện tích dành cho gieo trồng lúa gạo hàng năm trên thế giới khoảng 150 triệu

ha, sản lượng gạo trên 600 triệu tấn. Trong đó Châu Á là nơi sản xuất và cũng là
nơi tiêu thụ đến 90% sản lượng gạo trên thế giới. Trong tương lai xu thế sử dụng
lúa gạo để ăn sẽ cịn tăng hơn vì đây là loại lương thực dễ bảo quản, dễ chế biến
và cho năng lượng khá cao. Tổng giám đốc FAO Jacques Diouf (2008) [26]
phát biểu: đến năm 2050 sản lượng lương thực của thế giới phải tăng gấp đơi
mới có thể đáp ứng nhu cầu lương thực khi dân số thế giới gia tăng từ 6 tỉ
người lên 9 tỉ người.
Hiện nay trên thế giới có trên một trăm nước trồng lúa ở hầu hết các
châu lục (IRRI, 1996) [51]. Vì lúa gạo là cây lượng thực chính góp phần vào
đảm bảo an ninh lương thực trên toàn thế giới. Theo FAO, năm 2008 [58] cả
thế giới sản xuất được 651,7 triệu tấn. Nước xuất khẩu gạo lớn nhất thế giới là
Thái Lan (hàng năm xuất khẩu từ 7- 8 triệu tấn), thứ hai là Việt Nam (hàng
năm xuất khẩu khoảng 4 - 5 triệu tấn), còn lại là các nước Mỹ, Pakistan, Ấn
Độ... hàng năm xuất khẩu ước khoảng 4 triệu tấn.
Việt Nam có nghề truyền thống trồng lúa nước từ lâu đời, mặc dù diện
tích đất trồng lúa khơng lớn nhưng nước ta không những sản xuất lúa đảm bảo
an ninh lương thực quốc gia mà còn vươn lên thành nước xuất khẩu gạo đứng
thứ 2 thế giới. Tuy nhiên, chất lượng gạo Việt Nam còn thấp nên giá gạo xuất
khẩu thấp hơn so với giá gạo của Thái Lan. Nguyên nhân do trình độ sản xuất
của nước ta chưa cao, trước đây chúng ta mới chỉ chú ý nhiều đến các biện pháp
kỹ thuật để nâng cao năng suất mà chưa chú ý nhiều đến vấn đề chất lượng.
Do yêu cầu về điều kiện sinh thái, đặc biệt về nhiệt độ, Loài O. sativa
gồm 2 loài phụ: Loài phụ Indica thường trồng ở khí hậu nhiệt đới và cận nhiệt

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

1

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


đới, có thân cao, dễ đổ, đẻ nhánh nhiều, lá cong và ít xanh, kháng được nhiều
sâu bệnh nhiệt đới, hạt gạo dài hoặc trung bình năng suất kém hơn lúa
Japonica; lồi Japonica thường được trồng ở những vùng ơn đới hoặc những
nơi có độ

ển), có thân ngắn, chống đổ

tốt, lá xanh đậm, thẳng đứng, đẻ nhánh ít, hạt gạo thường trịn, ngắn hoặc
trung bình, chất lượng cơm rất ngon và mềm dẻo vì ít chất tinh bột.[28] Lúa
Japonica được trồng nhiều ở các nước vùng Đông Bắc Á, đặc biệt là ở Nhật
Bản. Điều đó chứng tỏ nguồn gen lúa Japonica của Nhật là nguồn gen tốt làm
vật liệu khởi đầu cho công tác nghiên cứu, chọn tạo giống lúa mới.
Để nâng cao chất lượng lúa gạo Việt Nam đồng thời có thể khai thác tốt
tiềm năng đất đai, khí hậu của vùng trung du, miền núi phía Bắc (vùng có mùa
đơng lạnh khá dài) ngồi tác động các biện pháp kỹ thuật thâm canh như bón
phân, tưới nước, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật hợp lý thì việc nghiên cứu sử
dụng giống lúa có chất lượng cao phù hợp với điều kiện sinh thái của vùng là
cần thiết.
Xuất phát từ thực tế đó tơi tiến hành đề tài “Nghiên cứu đặc điểm sinh
trưởng, phát triển, năng suất, phẩm chất của một số dòng, giống lúa nhập
nội từ Nhật Bản tại trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên”. Thí nghiệm
nhằm góp phần đánh giá và chọn ra được giống lúa mang nhiều đặc tính tốt
của lúa Japonica có chất lượng cao, phù hợp với vùng để bổ sung vào cơ cấu
giống lúa của nước ta đặc biệt là của các tỉnh miền núi phía Bắc - nơi có mùa
đông lạnh.
2. Mục tiêu của đề tài
Nghiên cứu đặc điểm sinh trưởng, năng suất, chất lượng của một số

dòng, giống lúa tham gia thí nghiệm.
3. Yêu cầu của đề tài
Đánh giá khả năng của sinh trưởng, năng suất, và chất lượng của các
dịng, giống lúa thí nghiệm.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Chƣơng I
TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU
1.1. Cơ sở khoa học
Ngày nay, quan niệm “nhất nước, nhì phân, tam cần, tứ giống” đã
khơng cịn phù hợp nữa. Nếu xếp giống vào hệ thống các khâu kỹ thuật canh
tác thì giống tốt phải được xếp vào vị trí trung tâm. Trong những năm gần
đây, sản lượng lương thực ở một số nước tăng lên khá nhanh, chủ yếu nhờ áp
dụng trên quy mô lớn các biện pháp kỹ thuật nông nghiệp thích hợp mà chủ
yếu là cải tiến giống. Vì giống lúa là một trong những điều kiện quyết định
đến năng suất và phẩm chất của sản phẩm thu hoạch.
Nhập nội giống cây trồng có vai trị rất quan trọng trong công tác chọn
tạo giống. Nhập nội giống không những làm cho tập đồn giống ngày càng
phong phú mà cịn tăng thêm nguồn gen quý để phục vụ trong công tác lai
tạo, gây đột biến, từ đó tạo nguồn vật liệu khởi đầu tốt cho chọn giống. Vì vậy
Đảng và Chính phủ ta rất quan tâm đến vấn đề nhập nội giống. Các giống lúa
nhập nội như: IRI 352, Q5, Khang Dân 18, Bắc Thơm 7, Nhị Ưu 63, Nhị Ưu

838, Bác Ưu 903… đều là những giống lúa thuần, lúa lai cao sản được lựa
chọn cho sản xuất đại trà ở hầu hết các địa phương (Nguyễn Văn Hoan,
2006)[21].
Giống lúa mới được coi là tốt thì phải có độ thuần cao và cần thoả mãn
một số yêu cầu sau:
- Sinh trưởng, phát triển tốt trong điều kiện khí hậu, đất đai và điều
kiện canh tác tại địa phương.
- Cho năng suất cao, ổn định qua các năm trong giới hạn biến động của
thời tiết.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

3



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


- Có khả năng chống chịu tốt với điều kiện ngoại cảnh bất thuận và
sâu bệnh.
- Có chất lượng đáp ứng yêu cầu sử dụng.
Muốn phát huy hết tiềm năng năng suất của một giống tốt đó phải sử
dụng chúng hợp lý, phù hợp với đất đai, điều kiện khí hậu và kinh tế xã hội
của vùng đó.
Trong sản xuất, lưu thơng và tiêu thụ lúa gạo thì chất lượng gạo quyết
định phần lớn giá cả trên thị trường. Theo IRRI (1996) [13] thì những yếu tố
quyết định chất lượng gạo bao gồm:
- Diện mạo chung: Các yếu tố cấu thành diện mạo của hạt gồm kích
thước và hình dạng hạt, độ đồng đều, độ bóng, độ bạc bụng, màu sắc hạt, tỷ lệ

hạt bị hư, bị gãy ... được đánh giá chủ quan bằng mắt thường.
- Đặc điểm của hạt gạo: Loại hình của hạt được dựa trên 3 tiêu chuẩn là:
Dài, rộng và khối lượng. Mỗi giống có thể căn cứ 3 tiêu chuẩn này để xếp loại.
Kích thước và hình dạng hạt là tiêu chuẩn chất lượng đầu tiên mà những nhà
chọn lọc giống quan tâm trong phát triển giống mới. Sự chọn lọc giống mang
tính di truyền cao nhằm loại trừ những đặc tính khơng mong muốn của hạt.
- Nội nhũ, độ bóng và độ bạc bụng: Độ bạc bụng là đặc điểm khơng
mong muốn, nó làm giảm năng suất xay trà bởi những hạt bạc bụng thường
yếu và dễ vỡ. Độ bạc bụng gạo ở nước ta thường phụ thuộc vào một số yếu tố
như: Thu hoạch ở độ ẩm q cao, chín khơng đều trên cùng bơng lúa, nhiệt độ
cao trong lúc lúa chín và một phần là do những yếu tố di truyền của giống.
- Màu sắc: Màu sắc được sử dụng như là một tiêu chuẩn chất lượng gạo
ở Mỹ. Gạo sẽ mất tính hấp dẫn khi thấy những hạt màu xám hoặc đỏ làm màu
sắc hoặc diện mạo chung của gạo thay đổi.
- Chất lượng xay trà: Đây là tiêu chuẩn quan trọng của gạo, giá trị của
năng suất xay trà là tỷ lệ gạo nguyên, gạo gãy và tấm; trong đó tỷ lệ gạo gãy
và tấm chiếm khoảng 30 - 50% khối lượng tồn bộ hạt.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

4



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


- Chế biến: Những đặc điểm về xay trà và nấu ăn có tính quyết định hầu
hết giá trị kinh tế của gạt gạo. Chất lượng cơm ngon liên quan đến mùi thơm,
độ dẻo, vị ngọt, độ sáng của cơm. Đó chính là tiêu chuẩn cho sự đánh giá

phẩm chất hạt gạo.
* Hệ thống chỉ tiêu đánh giá về chất lượng gạo của Thế Giới và Việt Nam
(Bộ Nông nghiệp & PTNT, 2000) [3] đề cập đến 4 loại chất lượng:
- Chất lượng xay xát: Là tỷ lệ gạo lật và gạo sát tính theo % khối lượng
thóc; Tỷ lệ gạo nguyên tính theo % khối lượng của gạo sát.
- Chất lượng thương trường: Được xem xét các chỉ tiêu như hình dáng,
độ bóng và độ trong của hạt.
- Chất lượng nấu nướng: Một trong những chỉ tiêu quan trọng của chất
lượng nấu nướng là độ hoá hồ của tinh bột gạo. Ngoài hàm lượng amyloza là
chỉ tiêu xác định chất lượng nấu nướng và chất lượng công nghệ của hạt. Các
giống có hàm lượng amyloza thấp = 20 %, trung bình từ 20 - 25 % , và ≥ 25
% là hàm lượng amyloza cao.
- Chất lượng dinh dưỡng của lúa gạo:
Hàm lượng protein là chỉ tiêu quan trọng để đánh giá chất lượng dinh
dưỡng của lúa gạo, tỷ lệ protein trong hạt gạo biến đổi từ 7% - 10% tuỳ thuộc
vào giống và điều kiện gieo cấy.
Lúa Japonica đã thích ứng với vùng ơn đới hoặc những vùng có độ cao
trên 1000 mét, có khả năng chịu lạnh tốt, thấp cây, có khả năng chống đổ, góc
lá đứng, hạt gạo thơm, tròn, ngắn, dẻo khi nấu.
Để nâng cao chất lượng lúa gạo Việt Nam nhằm đẩy mạnh giá trị xuất
khẩu và đáp ứng nhu cầu, thị hiếu của một số thị trường khó tính trên thế giới,
đồng thời có thể khai thác triệt để tiềm năng đất đai, khí hậu của vùng Trung
du miền núi phía Bắc (vùng có mùa đơng lạnh khá dài), đề tài là cơ sở ban
đầu để có thể tìm ra một kiểu gen tốt, một kiểu gen tốt chỉ được biểu hiện
trong những phạm vi nhất định của ngoại cảnh. Vì vậy, trước tiên cần phải

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

5

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


nghiên cứu, đánh giá toàn diện rồi kết hợp các đặc tính riêng để tìm ra các
dịng, giống lúa tốt.
1.2. Tình hình sản xuât, tiêu thụ và nghiên cứu lúa trên thế giới
1.2.1. Tình hình sản xuất và tiêu thụ gạo trên thế giới
Cây lúa là một loại cây ngũ cốc có lịch sử lâu đời, trải qua một q
trình biến đổi và chọn lọc từ cây lúa dại thành cây lúa ngày nay. Cây lúa có
nguồn gốc ở vùng nhiệt đới, do khả năng thích nghi rộng nên cây lúa được
trồng ở nhiều vùng khí hậu khác nhau trên thế giới. Hiện nay có trên 100
nước trồng lúa ở hầu hết các châu lục, với tổng diện tích là 156,95 triệu ha.
Tuy nhiên, sản xuất lúa gạo vẫn tập trung chủ yếu ở các nước châu Á nơi
chiếm tới 90% diện tích gieo trồng và sản lượng (FAOSTAT, 2008) [58].
Trong đó Ấn Độ là nước có diện tích thu hoạch lúa lớn nhất (khoảng 43 triệu
ha), tiếp đến là Trung Quốc (khoảng 29 triệu ha) (Ghosh, R.L, 1998) [47].
Biến động về diện tích, năng suất và sản lượng lúa trên toàn Thế giới giai
đoạn từ năm 1961 đến năm 2007 thể hiện qua Bảng 1.1
Bảng 1.1. Diện tích, năng suất và sản lượng lúa của toàn Thế giới
giai đoạn từ năm 1961 đến năm 2007
Năm
1961
1970
1980
1990
2000
2001
2002

2003
2004
2005
2006
2007

Diện tích
( triệu ha )
115,50
133,10
144,67
146,98
154,11
151,97
147,69
149,20
151,02
153,78
156,30
156,95

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Năng suất
( tạ/ha)
18,7
23,8
27,4
35,3
38,9

39,4
39,1
39,1
40,3
40,2
41,21
41,50

6

Sản lƣợng
( triệu tấn)
215,65
316,38
396,87
518,23
598,97
598,03
577,99
583,00
608,37
618,53
644,1
651,7



LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Nguồn: FAOSTAT, 2008 [58]
Qua Bảng 1.1 ta thấy về diện tích canh tác lúa có xu hướng tăng. Song
tăng mạnh nhất là vào các thập kỷ 60, 70 của thế kỷ XX sau đó tăng chậm dần
và có xu hướng ổn định vào những năm đầu của thế kỷ XXI. Về năng suất lúa
trên đơn vị diện tích cũng có chiều hướng tương tự. Trong 4 thập kỷ cuối của
thế kỷ XX năng suất lúa tăng gấp 2 lần từ: 18,7 tạ/ha năm 1961 lên 38,9 tạ/ha
năm 2000, sau đó năng suất lúa vẫn tăng nhưng tốc độ tăng chậm dần. Điều
này cho thấy “cuộc cách mạng xanh” từ giữa thập niên 60 đã ảnh hưởng tích
cực đến sản lượng lúa của thế giới nói chung và của châu Á nói riêng. Những
tiến bộ kỹ thuật mới, nhất là giống mới, kỹ thuật thâm canh tiên tiến được áp
dụng rộng rãi trong sản xuất, việc sử dụng phân hoá học và thuốc trừ sâu,
bệnh là rất phổ biến.
Sang những năm đầu của thế kỷ XXI, người ta có xu hướng hạn chế sử
dụng các chất hoá học tổng hợp trong thâm canh lúa, chú trọng chỉ tiêu chất
lượng hơn là số lượng làm cho năng suất lúa có xu hướng chững lại hoặc tăng
không đáng kể. Tuy nhiên, ở những nước có nền khoa học kỹ thuật phát triển,
năng suất lúa vẫn cao hơn hẳn. Điều này được chứng minh qua số liệu thống kê
của 10 nước có sản lượng lúa hàng đầu trên thế giới (FAOSTAT, 2008) [58].
Bảng 1.2. Diện tích, năng suất và sản lượng lúa của 10 nước có sản
lượng lúa hàng đầu Thế giới năm 2007
Tên nƣớc
Trung Quốc
Ấn Độ
Inđơnêxia
Băngladesh
Việt Nam
Thái Lan
Myanma

Diện tích

(triệu ha)
29,49
44,00
12,16
11,20
7,30
10,36
0,82

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Năng suất
(tạ/ha)
63,41
32,07
46,89
38,84
48,68
26,91
39,76

7

Sản lƣợng
(triệu tấn)
187,04
141,13
57,04
43,5
35,56

27,87
32,61



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Philippin
Braxin
Nhật Bản

4,25
2,90
1,67

37,64
38,20
65,37

16,00
11,09
10,97

Nguồn: FAO STAT, 2008 [58]
Theo số liệu của Bảng 1.2 thì trong 10 nước trồng lúa có sản lượng trên
10 triệu tấn/ năm có 9 nước nằm ở châu Á, chỉ có một đại diện của châu lục
khác đó là Braxin (Nam Mỹ). Riêng 8 nước: Trung Quốc, Ấn Độ, Thái Lan,
Inđônêxia, Banglađét, Việt Nam, Myanma, Nhật Bản chiếm 85% sản lượng
lúa của thế giới. Trung Quốc và Nhật Bản là 2 nước có năng suất cao hơn hẳn

đạt 63,41 tạ/ha (Trung Quốc) và 65,37 tạ/ha (Nhật Bản). Điều đó có thể lý
giải vì Trung Quốc là nước đi tiên phong trong lĩnh vực phát triển lúa lai và
người dân nước này có tinh thần lao động cần cù, có trình độ thâm canh cao.
Cịn Nhật Bản là nước có trình độ khoa học kỹ thuật cao, đầu tư lớn (Nguyễn
Hữu Hồng, 1993) [17]. Việt Nam là nước có năng suất lúa cao đứng hàng thứ
3 trong 10 nước trồng lúa chính, đạt 48,68 tạ/ha. Thái Lan tuy là nước xuất
khẩu gạo đứng hàng đầu thế giới trong nhiều năm liên tục, song năng suất chỉ
đạt 26,91 tạ/ha, vì Thái Lan chú trọng nhiều hơn đến canh tác các giống lúa
dài ngày, chất lượng cao (Bùi Huy Đáp, 1999) [8].
Là một nước có dân số đơng nhất thế giới (trên 1,3 tỷ người), trong vài
thập niên gần đây Trung Quốc có nhiều thành tựu trong cải tiến giống lúa
trong đó đặc biệt quan tâm đến sử dụng ưu thế lai ở lúa do đó năng suất bình
qn đạt 63,41 tạ/ha, sản lượng năm 2007 đạt 187,04 triệu tấn cao nhất thế
giới (FAO, 2008) [58]. Tuy nhiên sản lượng lúa còn thấp, thấp hơn so với
những năm 90 của thế kỷ XX, nguyên nhân do diện tích sản xuất lúa ngày
càng bị thu hẹp bởi sự chuyển đổi cơ cấu kinh tế và vấn đề đơ thị hố
(Beachel và CS, 1972) [44]. Bên cạnh đó nguồn nước ngọt khơng đủ và phân
bố khơng đều (Tạp chí Cộng sản, 3/2008) [23] cịn là trở ngại lớn trong việc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

8



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


nâng cao năng suất và sản lượng lúa của Trung Quốc. Để bình ổn thị trường
lương thực trong năm 2007 vừa qua Trung Quốc cho biết, sản lượng ngũ cốc
nước này năm nay vượt mức 500 triệu tấn và là năm thứ tư liên tiếp sản lượng

ngũ cốc tăng (Phương Bình, 2007) [22]. Tuy nhiên, lượng gạo trong nước của
Trung Quốc vẫn không đủ cầu.
Đối với Trung Quốc, trong các loại cây lương thực gồm lúa, tiểu mạch,
ngô, đậu và khoai... thì cây lúa nước là loại cây lương thực chủ yếu nhất, sản
lượng chiếm khoảng 40% tổng sản lượng lương thực trong cả nước. Diện tích
trồng lúa nước chủ yếu ở các vùng lưu vực sông Trường Giang, vùng Hoa
Nam và vùng cao nguyên Vân Quý. Trong những năm qua, Trung Quốc đã
tích cực điều chỉnh cơ cấu nơng nghiệp và nơng thơn mang tính chiến lược.
Diện tích giống lúa ngắn ngày chất lượng cao tăng 70%... Từ tháng 9 năm
2003 tới nay, giá gạo liên tục tăng ở đất nước này. Để giảm áp lực về thiếu
lương thực, Trung Quốc đang có chính sách khuyến khích thúc đẩy nơng dân
tích cực sản xuất mở rộng diện tích trồng lúa và gia tăng sản lượng. Quốc Vụ
Viện đã quyết định giao cho Tài chính Trung ương hỗ trợ cung cấp giống lúa
ngắn ngày chất lượng cao cho 7 tỉnh Hồ Nam, Hồ Bắc, Giang Tây, An Huy,
Hắc Long Giang, Cát Lâm và Liêu Ninh với trị giá 450 triệu nhân dân tệ
nhằm giúp nơng dân có giống tốt để sản xuất. Tiếp theo Trung Quốc đang có
dự kiến mở rộng phạm vi và qui mơ thí điểm hỗ trợ lai tạo giống tốt và khởi
động chương trình lương thực chất lượng cao.
Ấn Độ là nước có diện tích trồng lúa lớn thứ hai sau Trung Quốc. Trong
niên vụ 2002 - 2003 sản lượng gạo là 72,66 triệu tấn, giảm 20,42 triệu tấn so
với năm 2001 - 2002 tương đương 21,94%. Một trong những lý do của sự giảm
sụt sản lượng là do thời tiết xấu như hạn hán, lũ lụt, sâu bệnh... ở nhiều vùng.
Tuy nhiên, đến năm 2006 - 2007, Ấn Độ được mùa và sản lượng gạo của Ấn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

9

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Độ đã đạt 141,13 triệu tấn, tăng 68,47 triệu tấn, gần gấp đôi sản lượng so với
năm 2002 - 2003 (FAO, 2008) [58].
Thái Lan là nơi có đất đai màu mỡ, diện tích canh tác lớn (chiếm khoảng
40% diện tích tự nhiên), điều kiện thời tiết thuận lợi, mưa thuận gió hồ thích
hợp cho phát triển cây lúa nước (Tạp chí Cộng sản, 2008) [23]. Vì vậy, cây lúa
là cây trồng chính trong sản xuất nơng nghiệp của Thái Lan với diện tích 10,36
triệu ha, năng suất bình qn 26,91 tạ/ha, sản lượng 27,87 triệu tấn (năm 2007)
và là nước xuất khẩu gạo đứng đầu thế giới, chiếm hơn 30 % thị phần của thị
trường thế giới FAO, 2008) [58].
Theo dự báo của các nhà khoa học thì sản lượng lúa sẽ tăng chậm và có
xu hướng chững lại vì diện tích trồng lúa ngày càng thu hẹp do tốc độ đơ thị
hố gia tăng (Beachel và CS 1972) [44]. Mặt khác, giá lúa tăng chậm trong
khi đó giá vật tư đầu vào tăng cao khơng khuyến khích nơng dân trồng lúa, hệ
số sử dụng ruộng đất khó có thể tăng cao hơn nữa (ví dụ ở Việt Nam nhiều
nơi đã trồng tới 3 vụ lúa/năm), nông dân chuyển diện tích trồng lúa sang trồng
các cây khác và ni trồng thuỷ sản có hiệu quả kinh tế cao hơn hoặc chuyển
sang trồng các giống lúa có chất lượng cao mặc dù năng suất thấp hơn.
Theo Bộ Nông nghiệp & PTNT (2008) [6], thị trường xuất nhập khẩu
gạo trên Thế giới trong thời gian gần đây như sau:
- Xuất khẩu: Giai đoạn 1995-2004, lượng gạo xuất khẩu trên Thế giới
hàng năm khoảng 23- 25 triệu tấn/năm (chiếm trên 6% tổng sản lượng gạo),
bình quân tăng 3%/năm. Năm 2007, xuất khẩu gạo đạt mức 30,2 triệu tấn
(tăng 3,4% so với năm 2006). Châu Á chiếm 77% lượng gạo xuất khẩu của
Thế giới. Có trên 20 nước tham gia xuất khẩu gạo. Bảy nước xuất khẩu gạo
chủ lực gồm: Thái Lan, Việt Nam, Mỹ, Ấn Độ, Pakistan, Myanma, Trung
Quốc chiếm 85% tổng khối lượng gạo xuất khẩu trên tồn Thế giới.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

10



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


- Nhập khẩu: Hiện nay có khoảng 80 nước và vùng lãnh thổ nhập khẩu
gạo, trong đó chủ yếu là các nước thuộc châu Á như: Philippines, Indonesia,
Banglades; khu vực châu Phi, Trung Đông và một số các nước thuộc khu vực
Trung Mỹ lượng gạo nhập khẩu khá lớn.
- Giá gạo thị trường Thế giới: giai đoạn 1995-2000 diễn biến trong
khoảng 220-250 Đô la Mỹ/tấn (loại 25% tấm); giai đoạn 2001-2005 giá gạo
thế giới xuống thấp dao động trong khoảng 160-200 Đô la Mỹ/tấn. Từ 2006
trở lại đây giá gạo liên tục tăng, TS. Võ Hùng Dũng đã nêu trong cuộc hội
thảo về "Triển vọng thị trường ngành nông nghiệp Việt Nam 2009": nguyên
nhân chính làm cho giá gạo tăng vọt là nguồn cung gạo từ các quốc gia đang
trên đà cơng hiệp hố như Ấn Độ giảm sút. Tại các quốc gia này một phần
đáng kể diện tích trồng lúa đã chuyển mục đích sử dụng. Thành quả của cuộc
"Cách mạng xanh" ở Ấn Độ của thập niên 60 thế kỷ 20 đã làm cho sản lượng
lúa gạo tăng vọt trong nhiều năm, làm cho nhiều quốc gia lơ là trong chính
sách với ngành lúa gạo. Việc giá lúa gạo suy giảm liên tục cũng làm cho
những người nông dân trồng lúa không quan tâm đến việc gia tăng năng suất.
Bên cạnh đó, việc giảm thêm nguồn cung cũng là một nguyên nhân đẩy giá
gạo tăng cao, vào lúc người ta thấy lúa gạo dự trữ, sản lượng sản xuất đang
giảm sút, một số quốc gia trên thế giới đã phản ứng một cách quá đáng hoặc
nỗ lực tìm kiếm nguồn cung để nhập khẩu cho quốc gia, như Philippin. Nhiều
quốc gia khác lại lo lắng an ninh lương thực nên đã cấm xuất khẩu gạo (như

Ấn Độ) chính những yếu tố này đã làm gia tăng thêm cơn hoảng loạn đẩy giá
tăng vọt có lúc hơn 1.000 Đơ la Mỹ/ tấn. [41]
Dự báo tình hình sản xuất và tiêu thụ gạo trên thế giới đến năm 2020
(Bộ Nông nghiệp & PTNT, 2008) [6]

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

11



LUAN VAN CHAT LUONG download : add


- Trong 10 năm tới, sản xuất lúa gạo Trên thế giới tăng chậm do hạn
chế việc mở rộng diện tích gieo cấy, một số nước có diện tích lúa lớn có xu
hướng giảm và năng suất lúa kém ổn định khi phải chịu ảnh hưởng của thiên
tai dịch bệnh.
+ Diện tích sản xuất lúa: Trong 10 năm tới, dự báo diện tích trồng lúa
sẽ khơng tăng nhiều và ở mức khoảng 151,5 triệu ha. Hầu hết các nước châu
Á đều khơng có hoặc có rất ít khả năng mở rộng diện tích đất trồng lúa. Một
số nước như Thái Lan, Inđơnesia, Tiểu vùng Saharan của châu Phi có thể mở
rộng một phần diện tích trồng lúa nhưng cũng chỉ bù vào phần diện tích đất
lúa sẽ bị thu hẹp của các nước có diện tích lớn như Trung Quốc, Ấn Độ do
thiếu nguồn nước và nhu cầu sử dụng đất cho các mục đích khác. Mặt khác,
theo dự báo biến đổi khí hậu và nguy cơ mực nước biển dâng cao sẽ dẫn đến
một phần diện tích đất nơng nghiệp vùng ven biển, chủ yếu là đất trồng lúa sẽ
bị ngập hoặc nhiễm mặn.
+ Về sản lượng gạo: Theo Bộ Nơng nghiệp Mỹ, sản lượng gạo tồn cầu
năm 2008 đạt 420,8 triệu tấn. Dự báo trong 10 năm tới nếu khơng có những

đột biến về thiên tai và sâu bệnh hại trên quy mô lớn, sản lượng gạo tăng bình
quân khoảng 0,6%/năm, đạt mức khoảng 440,2 triệu tấn vào năm 2017. Yếu
tố để tăng sản lượng gạo trong 10 năm tới chủ yếu là tăng năng suất dựa trên
cơ sở phát triển thủy lợi, áp dụng giống tốt và cải tiến kỹ thuật canh tác lúa.
Tuy nhiên, việc thâm canh tăng năng suất lúa phụ thuộc nhiều vào nỗ lực của
Chính phủ các nước trong việc đầu tư phát triển thủy lợi, sản xuất và cung
ứng đủ nguồn phân bón, vật tư sản xuất khác.
- Tiêu dùng gạo trên thế giới tiếp tục tăng do tăng dân số, đặc biệt ở
châu Á, châu Phi là khu vực sử dụng nhiều lúa gạo, khu vực Tây bán cầu và
Trung Đông tăng mức tiêu thụ gạo trên đầu người.

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

12



LUAN VAN CHAT LUONG download : add