Nỗi bất hạnh của người phụ nữ việt nam qua ca dao, tục ngữ

Nghign cijru
Gia d i n h va Gi6i
So 2 -2017

Ndi bat hanh cua nguai phu nil Viet Nam
qua ca dao, tuc ngii
Mai Van Hai
Nha Nghign c Ju dflc lap

Tom tat: Nghien ciJtu bat ky mot van de hay hien tifdng xa hoi
nao ngiidi ta deu khong quen mat doi lap ciia no Viec nghien
cilu ve hanh phiic va bo chi so' danh gia hanh phiic ciing khong
la ngoai le. O bai viet nay, vfli nhan quan xa hoi hgc, tac gia da
tien hanh khao sat va phan tich noi bat hanh cua ngUdi phu nfl
Viet Nam qua mot vai the loai ciia van hoa dan gian la ca dao
va tuc ngO. Ket qua nghien ctfu cho thay xuyen suot lich svt Viet
Nam, CO the noi niem hanh phuc va noi bat hanh cua con ngUdi
noi chung va ngiTOi phu nu! noi rieng thvTdng smh ra va ton tai
trong moi gia dinhl')
Tif khoa: Phu nO; Hon nhan - Gia dinh; Noi bat hanh cua ngiidi
phu nfl.

1. Dat van de
Nhu chung la deu bie't, ndi ba't hanh cua con ngudi, trong do cd ngudi
phu nO", da duoc ghi nhan d nhieu Iinh vuc hoat dong nhan thiie va tham
my cua con ngudi: trong van hoa ddn gian (nhu ca dao, luc ngij); trong
cong trinh nghien cuu eua eac nha khoa hoe, trong sang tac cua nha van


Mai Van Hai

81

nha tha ^^ nhiing nguM Ikm nghi thuat chuyfin nghiep... Chira thi di sau
vao moi ngdc ngach c^a cdc ngudn tir lieu vira da dang vil^ phong phu do,
trong nghien cihi nay chting t6i chi dihig lai tim hi^u ndi bat h^ih cua
ngudi phu nif Viet Nam trong ca dao, tuc ngii. 6 c h i d^ nay, ngucri vi6t
cung chi tap, trung v5o 4 khfa canh quan trong trong dcri stfng cfla ho: trong
hdn nhan va feih y6u dOi lHa; khi l^y phai ngudi chdng khOng tfit; trong
m<& quan tie b6 me chdng - nang dau vk bSt hanh do ch£f dd da the va canh
gda bua gay ra.
Muc dfch cfia nghien clhi nSy la cung ctfp them mOt goc nhin tham chifiii
vi mat de& lap v6i hanh phuc cho d^ tM Nghiin cdu. dixudt khdi niim hanh
phuc cua ngudi ViSt Nam, bd chi sd ddnh gid hanh phiic cua ngudi Viet
Nam do Vien Nghien cihi G a dinh va Gidi dang tri^n khai thuc hien.
2. Nguon hrlieu va phuong phap nghien ci3u
Tuc ngii, ca dao la nhiing cau c6 van, cd nhip dieu, de nhd, phan anh
nhilu mat khac nhau trong dcri sdng cHa ngu&i dan, duoc fruyin mieng til
din nky qua ddi khac. Nhimg ben canh hinh thitc truyen mieng, ckc thi
loai van hda dan gian nay cung da duoc suu tSm va bien soan thanh sach.
Ndi cdch khde, tile dang la IM ndi, tuc ngii, ca dao cdn dugc truyin chuyin
sang dang chii vi6t, td'c la bling vdn tu. Theo cdc tM heu cdn luu gifi dugc,
• thi tOr gifla th^k^XVin hoc gia Trdn Danh An da soan ra hai cudn.dd la
Qudc phong gidi trdo va Nam phong nd ngan thi. Vao ddu th6^ ky XX,
Nguyln Van Ngoc tiep tuc cdng viec nay vdi cutfn Tuc ngU, Phong dao
b ^ g chii qu6c ngfl, do Nha xudt ban B6n phuong dh hanh. Den cudi th^
k^ XX ddu the' ky XXI sd tdc phdm dugc cdng bd vi tuc ngfl, ca dao lai
cdng nhilu. Di^m qua nhu vay d^ th^y hien thdi cd khdng ft cdc &i phdm,
kl ca cdng trinh tu lieu va cdng trinh nghien cflu vl cdc thi loai nay.
Trong sd cdc dn phdm dd, chung tdi lua chon ra 3 cudn l^m co scf dl
khao sat va he thdng hda cdc tu lieu cho hai vi^t. Dd la: Tuc ngii, ca dao,

ddn ca Viet Nam cua Vu Nggc Rian (2013), Tddiin thdnh ngdvd tuc ngd
Viet Nam cfia Nguyln Ldn (2010) va Thdnh ngQ, tuc ngS, ca dao, dan ca
Viit Nam theo chii di cfia Phong Anh (2016). Nhflng cud'n sdch ndy dugc
chgn vi chfing cung cdp cho chfing ta ngudn tu Ueu dudi nhilu gdc nhin
khac nhau, lai dugc sang lgc vd tuyin lua ky cang so vdi cdc van ban da
cdng bd tCf trudc.
Dgc cdc van ban tren, dudi nhan quan xa hdi hgc, cd mot cau hoi cdn
dugc dat ra, dd la: nhflng cau tuc ngfl, ca dao ndy dugc ra ddi, tdn tai ttong
nhiJng khoang thdi gian nao va chfing cd mang tinh dai dien hay khdng?
6 vl^ thfl nhdt cfia cau hdi, ndi theo Vu Nggc Phan, hien thdi chfing ta
chua thi xde dinh thdi gian ra dcri cho tiing hki, tflng cau cu thi. Nhung


82

Nghien curu Gia dinh va Gidi. Quyen 27, so 2, tr. 80-92

neu can cu' vao ndi dung dugc phan anh trong dd, ngudi ta co the biei dugc
thdi dai ra ddi va tdn lai cua chung. Vdi tinh than dd, Vu Nggc Phan da
sap xe'p tuc ngu, ca dao theo trinh tu thdi gian ta: thdi cd dai (trade Phap
thuoc). thdi Phap Nhat thudc, tir Cdch mang thang Tam ird lai day (Vu
Ngoc Phan, 2013: 25). Theo dd thi nhung cau tue ngu, ca dao dugc lua
chgn trong nghiSn cfiu nay da ra ddi va luu truyen uong khoang thdi gian
tjj- nam 1945 Ird v^ trudc. Bdi vi day la nhihig cau khdng chi the hien niem
vui va ndi budn, hanh phue va bdt hanh cua ngUdi phu nfl Viet Nam trong
lich su, ma qua dd con cho thdy nhihig dieu kien v6 kinh te. chinh tri va
xa hdi da san sinh ra chiing.
Vc thfi hai cua cau hoi lien quan de'n tinh dai dien cua ngudn tu lieu.
Noi cu the hem la nhihig cau ca dao va luc ngu cd dai dien eho tieng ndi
eiia ngudi phu nu trong xa hdi Viet Nam trudc day hay khdng? Cau hoi

nay ihuoe ve phucmg phap nghien cihi. Chiing ta bie't, Xa hdi hoc dong
thdi sir dung ea hai phucmg phap dinh luong va dinh tinh, ma phuong phap
nao cung ddi hoi phai mang tinh dai dien. Trong dd, tinh dai dien ciia
nghien cihi dinh lugng la dai dien thdng ke - nghTa la tu: nhung mSu chgn
ngdu nhien, ngudi ta co [hi qui ra mdt tdng the nen rdng ldn hon. Cdn tfnh
dai dien ciia nghien ciru dinh tinh la dai dien dien hinh. Dien djch cho de
hieu thi dai dien dien hinh la viec thdng qua thuc tifen ddi sd'ng cua nhung
nhdm hay tap hgp ngudi bat ky, nha nghien ciiu edn riit ra duge cai tieu
bilu, cai dien hinh eua nhung nhdm hay tap hgp ngudi dd.
Tir lap luan tren, chiing ta de dang nhan thdy nhung cau ca dao, tuc ngU
CO gia Iri nhu nhiing mdu ehon. Dii khdng cd y nghTa ve mat thdng ke,
song vdi tu each la nhiing mdu ehon dien hinh, chung vdn mang tinh dai
dien cho nhihig nhdm ngudi hoac nhimg tap hgp ngudi trong cau tnic
ehung cua loan xa hdi. Ngudi xua noi "mot gigt nude nhieu khi phan anh
ca dai duong", la nhu the. Dieu nay cang duac khang djnh hon khi tuc ngii,
ea dao khdng phai chi ra ddi va Ion tai trong mot thdi khde nao dd, trai lai
ehiing da dugc hinh thanh, chinh sua va due ket irong nhieu nam mdi cd
duge. Qua qua trinh luu truyen ttr noi nay tdi noi kia, ttr the he nay sang
cac the he khae, ngudi ta da siing lgc, ehi giir lai nhirng gi cd y nghla. phan
iinh dugc ddi sdng cua nhung nhdm hay tAp hop ngudi khac nhau, do dd
chiing thue su mang tinh dai dien cho nhirng nhdm hay tap hop ngudi dd.
3. Bat hanh cua ngu'di phu niirtCr nhiing goc nhin khac nhau
3.1. Bat hanh trong hon nhan va tinh yen ddi lua
Hdn nhan va tinh yeu ddi lira la mdt hien lircmg xa hdi mang tinh phd
bien toan nhan loai. Dd la "moi dang lien ke'l khae gidi thudc loai dac biet
dugc t;)p quan va luat phap cdng nhan, cd gia trj lau dai" (G. Rndruvv/uit va


G. Trommsdorff, 2(K)2: 222). Trong hdn nhan va tinh ySu, khi ddi trai gdi
dugc 6 ben nhau da Id mdt hanh phflc ldn. Ca dao ndi: "Cao ly sdc vdi

nguu hoang/Udng khdng mdt da bang thi^p vdi chdng gap nhau". Dugc
gap nhau, dugc 6 bfin nhau, hg co thi bdt chtfp moi khd khdn, gian khd:
"Vi tinh nen phai di demA'dp ndm bay cdi, ddt v5n em hon giucoig". Vi
vay, vdi nhung ngudi dang yeu, khi phai xa nhau thi dd Id mdt dilu bdt
hatih, nhdt la cr nguM phu nfl:
- Chim xa bay thucmg cay nhd cdi
Ngu^ xa ngUdi khd ldm ngudi tri
Chang thd khdng bidt thi thdi...
- Sen xa ho, sen kho hd can
Liiu xa ddo, liiu ngd dao nghiing
Anh xa em nhu ben xa thuyin
Nhu Thdy Kiiu xa Kim Trgng, bidt mdy niin cho tdi hdi!
Ma dau chi c6 su xa cdch do mdi trudng dia 1^ hay dilu kien xa hdi
mang lai, ndi bdt hanh nhilu khi cdn do chfnh nguM yeu cfia minh gay ra.
Q i ^ g han, ddy la ndi bdt hanh ma ngudi con gdi phai chiu khi ngucri con
trai phu tinh:
- Anh ndi vdi em
Nhu rua chim xudng dd
Nhu ra cdt xudng dat
Nhu mat rdt vdo tai
Bdy gid anh da nghe ai
Bd em giSa chdn thuyin chdi rua ri?
tham chi Id:
- Trdch ngudi qudn tdbgc tinh
Choi hoa rdi lai be cdnh bdn rao.
Nhung hdn nhan va tinh yeu trong xa hdi Viet Nam xua kia dau chi Id
chuyen rieng ddi Ifia. Quan trgng hon, dd con la chuyen cua gia dinh vd
tdc hg. Nguyen Van Huyen trong cdng trinh Vdn minh Viet Nam da vi^t:
"Tii xua, hdn nhan bao gid cung dugc coi la mdt cdng viec cua gia dinh
chfi khdng phai Id hdnh vi cd nhdn chi Uen quan d^n cd ddu vd chfi rl. Cha

me quye't dinh, con cdi chi cd nghe theo. Tinh yeu gifla cd ddu vd chfi r l
chSng quan trgng. Nlu ngudi con khdng bang long ngudi chdng hay vg
ma b6 me tim cho, thi chi cd mdt each hdnh ddng, dd Id bo nhd di"
(Nguyen Van Huyen, 2005: 68). Chfnh do khudn mdu "cha me dat dau
con ngdi ddy", nen ngay tfi khi cdn 6 nha cha me, chua vudng phai ludi


84

Nghien cOU Gia dinh v^ Gidi. Quy^n 27, so 2, tr. 80-92

tinh, ngu5i con gdi da phdp phdng lo sg:
- Thdn em nhutdm lifa ddo
Phat pha giOa cha, bidt vdo tay ai
- Thdn em nhU gidng giOa ddng
NgUdi khdn rdsa mdt, ngUdi phdm rvta chdn
- Thdn em nhu hat mUa sa
Hat vdo gidng nggc, hat ra rudng cdy.
Diep khfic "than em" dugc lap di lap lai nhilu ldn da cho thiy ngudi
con gdi lo lang nhu thi ndo tni6c tinh yfiu vd cudc hdn nhdn sdp tdi cfia
minh. B6i vi, ngay ca khi gap dugc tinh yen. c6 duoc hanh phiSc, song do
su can thiep cfia dia me, fliih yfiu vd hanh phfic dd cung khdng thdnh:
- Hai ta Id ban thong dong
Nhu ddi dda nggc ndm trong mdm vdng
Bdi chung thdy me not ngang
Cho nin dua nggc mdm vdng xa nhau
Khdng chi vific "ndi ngang" hay Id vific "chia uyfin re thfiy" k h i ^
nguM con gdi roi vdo bdt hanh, md ngay ca khi dugc cha me da ga bdn cho
nguM, tM thdn phdn cfia hg vdn cdn trdm b l khd ^ :
- Dudng di nhiing Idch cdng lau

Cha me tham gidu, ep udng duyin con
Tai sao trudc hdn nhdn \k tinh yeu ddi Ida, nguM con gdi phSl gdnh
chiu nhilu bdt hanh dffn nhu vdy? Trong Viit Nam phong tuc, Phan K€
B&ih gifip chfing ta tra Idi cdu hoi ndy nhu sau: "Tfic Au chdu trai gdi phdi
bilt nhau trudc, cha me cho tu ^ kin chgn, cd thudn tinh thi cha me mdi
gd. 6 ta chi cfi tfiy ^ cha me, tim ncri xlfalg dang thi ga ddu con khdng bdng
Idng ciing ndi 6p cho phai Ky, vd thudng nhilu khi cha me ga bdn ldn cho
nhau cQng nin" (Phan K^B&ih, 2005: 59). Nhung sau hien tugng ga bdn,
hinh thdi hdn nhdn nay cdn cd co sd xa hdi cfia nd. Nhd nghifin cfiu D c ^
van Oific cho bilt: tii hdn nhdn "dugc ghip bcri hai danh tfi hdn vd nhdn.
Hdn id b6 me cd ddu, nhdn Id b6 me chfi r l (...) Vdy hdn nhdn cung Id
viec ddi ben cha me dung vo ga chdng cho con" (Doan Vdn Chfic, 1997:
177-178).
Tfi.y nhien, ben canh cdch 1^ gidi theo tfi nguyln hgc dd, ngudi ta vdn
cd thi xem xlt via d l theo nhiing gdc nhin khde nfla. Q i ^ g han, tfi gdc
nhin xa hdi hgc, chfing ta bilt ca hdn nhdn vd gia dinh dIu tdn tai vdi tu
cdch Id mdt cdu trfic, ddng thdi ciing Id mdt thilt ch^Txa hdi, trong dd gia
dinh Id cdi tdng thi, cdn hdn nhan chi Id cdi bd phdn ndm trong he thdng
tdng thi do. <;:ach ti^ cdn chfic nang - cdu trfic cfia Xa hdi hgc chi ra rdrig


su khde nhau vl cdu trfic di Uln vdi su khde nhau vl chfic ndng va mdi cdu
triic bd phan dIu cd bdn phan duy tri su dn dinh cfia todn h i thdng. Nhu
vdy, hdn nhan vdi vai trd Id cdi bd phdn thi chfic ndng cfia nd ludn bi cdu
thfic bdi su tdn tai va vdn hdnh cfia cdi he thdng cdi tdng till - Id gia dinh.
Tii hudng tilp cdn ndy, chfing ta hilu tai sao cac bdc cha me trong xa hdi
xua kia lai ludn can ttufip vao viec hdn nhdn cfia con cdi. Con con cai thi
ddnh chdp nhan hi sinh tinh yeu, chfi khdng ddm ldm mdt di su dn dinh
cfia gia dinh, va dd chuih Id ngudn gdc gay nSn vd van su bdt hanh cho hg.
3.2. B^Tt hanh khi Id'y phai ngudi chdng khong mong mud'n

Budc vao hdn nhdn, ngudi phu nfl nao cung mong mud'n sdng hanh
phfic vdi chdng con cfia minh. Trong kho tang tuc ngu, ca dao Viet Nam,
chfing ta gap khdng ft nhflng cau nhu thi: "Vg chdng nhu ddi cu cu/Chdng
thi di tnrdc, vg gat gfi theo sau", "Rdu tdm ndu vvg hfip, gdt ddu khen ngon", "Chdng di cho thilp di cfing/Ddi no thiep
chiu, lanh Ifing tiiie'p cam", "Ddi ta la nghia tdo khang/Xudng khe bdt dc,
len ngdn hdi rau", v.v. Quan ruem hanh phfic d ddy chi don gian Id su thudn
hda gifla chdng va vg, bdt chdp la gidu sang hay ngheo khd. T h i nhung,
Uong cudc sdng hifin thuc, khdng phai bao gid ngudi ta cung cd dugc thfi
hanh phfic dy. Vdi xa hdi Viet Nam trudc day, ngudi phu nu khi rdi nha
cha me di Idy chdng, hg rdt dl lam vao bdt hanh, ndi bdt hanh ma hg vfia
la nan nhan, vfia la nhan chfing. Day la canh Idy chdng ma chua h i bie't
ngudi, bilt mdt ngudi chdng cua minh ra sao:
- Lay chdng chang bidt mat chdng
Dim ndm ta tudng nghi dng Idng gUng
Hoac trudng hgp bilt duge mat chong, nhung chdng dd vdn cdn la dfia
tre ranh, "mieng cdn hcri sfla":
- Bdng bdng cdng chdng di chai
Di den chd loi ddnh rai mat chdng
Ai ai, cho toi mugn chiec gdu sdng
Detoi tdt nude, vdt chdng tdi len
Hoac nfla, ddy la canh Idy phai ngudi chdng dang tudi cha, tudi dng cua
minh;
- Gd taxdo vdi mUdp gid
Vg hai muai mdt, chdng dd sdu muoi
Ra dudng, chi dieu em cUdi
Rdng hai ong chdu ket doi vg chdng
Dem nam nga cdi gdi bdng
Gidt minh gdi phdi rdu chdng ndm ben

86

Nghien cihi Gia dinh va Gidi. Quyen 27, so 2, tr. 80-92

Nhung dau chi co chuyen khdng ''xung ddi vira Ifia", ndi khd dau, tui
nhuc cdn do nhiJng thdi hu lat xau eua ngudi chdng gay ra. Qua ca dao,
tuc ngu chiing ta gap khdng it nhimg Idi than van cua ngudi phu nu khi lay
phai ngudi chdng qua ham ed bae, rugu che:
- Dem mim nghi lai md coi
Lay clidng ddnh bae nhu voi phd nhd
- Biet ai than thd sU tinh
Chang qua minh Igi thuang minh md thdi
Lay chong gap plidi ke tdi
Cho nen long nhung bdi hdi ddng cay
Suds ngdy hi li rugu say
Vica budng thudc phien vd ngay tdi bdn
Nhirng oan trai, bdi hanh eiia phu nu trong quan he vdi chinh ngudi
chdng eua minh nhieu khdng kc xie't. Hay bd qua canh la'y phai chdng
ngheo, chdng ngu d^n, hay nhimg anh chdng vQ phu, chi quen ting xu vdi
vgtheo kieu "thucmg cang chan, ha cSng tay". O day ehi neu ihem trudng
hgp gap phai ngudi chdng "phu tinh bae nghTa":
- Kfii xua anh bung anh beo
Tay bung chen thudc, tay deo mui chanh
Bdy gid anh manh anh Idnh
Anh du duyen mdi. anh linh phu tdi
Bie't bao ndi bat hanh nhu vira neu deu cd mdi mSu sd ehung: do la
khdng may Idy phai ngudi chdng, ma khdu ngu dan gian ggi la thir "no
ddi", do dd cudc hdn nhan ciia ho coi nhu da thd't bai. Su thdt bai nay da
dugc khai quat hda va hinh tucmg hda thanh nhung ciiu thai ai oan:

- Tide ihay hat ggo Irdng ngdu
Dd vo nude due, lai vdn Ida ram
- Long vdng che ndi chudi xanh
Tide ccm chim phuong ddu cdnh lan chi
- Nuc'fc duimg md dUng clidu ihau
Chiec mdm ehu trien dioig rau thdi Idi.,,
Tinh canh "duge vg hong chdng" va nhung hau qua keo theo cua no da
dugc cac nha nghien cixu tien bd'i ghi nhan. Phan Ke Binh trong Vu-i j\Jam
phong tue cd nhan xet: "I.am khi vg chdng la'y nhau rdi, sinh ra che bai
nhau, chan ghet nhau, khdng dugc hda ihuan, de'n ndi lij:a nhau, ma dau cd
e so danh tieng, guong d vdi nhau, thi cung ,sau nao trong long, chane
nhung la cdng vi^c trong nha Iting cung chang ra gi, ma dirdng sinh due


Mai van Hai

87

cung khdng dugc tdt" (Phan K l Binh, 2005: 59). Nhung mdt cau hoi vdn
rdt cdn ducc dat ra d day: Vdy cdi logic xa hdi sdu xa ndo dd ddn dIh tinh
canh dy? Trong cudn Ldi mdi den vdi ]0 hdi hgc, Peter L. Berger vilt:
"Ngay khi khdo sdt xem ai thdt su k€t hdn vdi ai, ngudi ta se thdy rdng cd
ve nhu mui ten cfia thdn C^upid bi chi dao rdt manh me dl bay dgc theo va
ben trong nhflng kenh tuyIn xac dinh vl thdnh phdn xudt thdn giai cdp, thu
nhdp, gido due, chung tdc va tdn gido (Peter L. Berger, 2016:69). Nhu vdy
cd thi ndi ndi bdt hanh cfia nhiing ngudi phu nti Idy phai ngudi chdng
khdng ra gi, xlt dudi nhan quan xa hdi hgc, chinh Id hg dang phai tra mdn
"ng dtn" vl "giai cdp, thu nhdp, gido due, chfing tdc va tdn gido" md cha
me da vay trudc cudc hdn nhan cfia hg.
3 J . Bat hanh trong quan he bd me chdng - nang dau

Trudc day khi di Idy chdng ngucri con gdi khdng chi sdng vdi chdng ma
cdn sdng vdi ca gia dinh gdc cfia chdng. Ma gia dinh Viet Nam, da tfi rdt
Idu rdi, tdn tai dudi hinh thdi la gia dinh nhd, trong dd "mdi gia dinh nhd
la mdt bip rieng, vdi quyln sd hflu rieng, va nin kinh t l rieng cfia minh"
(Nguyln Tfi Chi, 1996: 193). Ddy Id don vi tu cu nho nhdt vd chat nhdt,
vdi hoat ddng kinh t l chfi ylu la tu cdp tu tdc. CJ hinh thai gia dinh dd, khi
ngudi con gdi vl ldm dau, duong nhien, hg trd thdnh thanh vien chinh
thfic, khi sinh ha dugc con trai dl "ndi ddi tdng dudng" thi dia vi cfia hg
cang them vflng chde. Ddt trong khung canh dy thi dudng nhu ngudi con
ddu khdng gap bi kich hay bdt hanh gi. Nhung thuc t l khdng phai vdy, O
dao xua ghi lai vd %^ nhiing khd dau, cay cue cua ngudi phu nfl trong m ^
quan he bd me chdng - nang ddu. Khi mdi vl nha chdng, hg da gap phai
canh:
- Bd chdng la Idng con phugng
Me chdng Id tugng mdi td
Ndng ddu mdi vi Id bd chiu chdi
Tdh hi kich dd cdng trd nen sau sdc hon khi cap vg chdng tre lai "dep
duyen ddi Ida" va sdn sang chdp nhan ldn nhau:
- Doi ta nhu cdi ddng dong
Dep duyen nhUng chdng dep long me cha
- Chdng ddnh, phu mdu khdng ddnh
Lay cdy che khudt ngon ngdnh, trdi ai!
Su cay nghiet trong mdi quan he bd me chdng - nang dau da phan anh
su iDdt cdng, bdt binh ding trong gia dinh xua, bdt chdp ngudi con ddu Id
tdt hay xdu:
- Trdch cha trdch me nhd chdng


88

Nghien ciJiu Gia dinh va Gidi. Quyen 27, so 2, tr. 80-92

Cdm cdn chdng biet Id vdng hay thau
That vdng, chang phdi thau ddu
Dicng dem thd Ida md dau long vdng!
Trong mdi quan he bd me chdng - nang ddu thi quan he gifla me chdng
va nang dau lai cang nghiet nga, du ho cfing gidi nu vdi nhau. Dieu dy
khdng phai ddi tre ngu ngo khdng bilt. Nhu mdt qui luat mang tinh phd
bie'n, ddi tre y thfic sdu sdc dugc nhung gi rdi se xay ra va hg da chuan bj
cho nhau vi mat tam ly. Nay ddy la ldi ngudi con U-ai ndi vdi ngudi con gai:
- Tic khi em vi ldm ddu
Thi anh da ddn trudc sau mgi ldi
Me gid da ldm em ai
Nhin dn, nhin mdc, nhin ldi me cha
Nhin cho yen cda yen nhd...
Cdn day la ldi cfia ngudi eon gai ndi vdi ngudi con trai:
- Me anh nghiet ldm anh ai
Biet rdng cd dugc a ddi vdi nhau
Hay Id vdo irudc ra sau
Cho cue Idng thiep, cho dau long chdng
Quan he me chdng - nang dau gay cdn de'n mfic nhilu khi ngudi con
dau khdng chiu ndi, dii ytn chdng de'n dau, hg cung danh dirt ao trd vl vdi
gia dinh bd me de cua minh:
- Co kia dgi ndn di ddu
Tdi Id phdn gdi ldm ddu mdi ve
Me chdng de nghiet da ghe
Toi d chdng dugc loi ve nhd ldi
Cd chi trong ddi sd'ng gia dinh irude day, quan he bd me chdng - nang
dau lai nSng ne nhu the? O day, ngoai nhung ba't ddng nay sinh trong su ket
hgp cLia nhung ngudi vd'n xud't than tfi nhirng hoan canh khac nhau, tinh

each, sd thich, thi hie'u khae nhau, ehung la cung edn xem xel md'i quan hd
nay ca tren hai binh dien: van hda va cau inie xa hdi cua chinh nd.
Ching hiin, iren binh dien van hda, ngudi xua quan niem: "Dang cay
cung the rudt ra/Ngot ngao cho lam cung la ngudi dung", "Man loang cdn
hon nude la"... Viee dl cao huyci thd'ng la eo sd eho viec hinh thanh nen
cac khudn mau ijng xu eua mdi thanh vien. Ngudi ta cho rang nhung ngudi
ben ngoai huye'l thdng deu la ngUdi xa la: "Chdng cd, vg cau, chdng
di/Trong ba ngudi dy che'l ihi khdng tang", "(I!hdng cd vdi lai chdng


di/Tilhg keu bdng dugng, tinh tfii lang lenh". Do quan niem dl cao huylt
thtfng chi phfS, ngudi ta cdn sdn sdng "Sm con chdng hon bdng chdu
ngoai" va khdng dinh dfit khodt rdng: "Anh em nhu thi chdn tay/Vg chdng
nhu do ccri ngay hie thi". Vdi dac tnmg van hda dd thi ngudi con dau trong
xa hdi xua phai chiu nhilu bdt hanh la dilu de hilu.
Cdn vl mat cdu trfic xa hdi, chMi tuc ngtt, ca dao da ghi nhan: "Cian gai
Id con ngudi ta/Con ddu m<^ thuc me cha mua vl". Chi bang hai ti^ng "mua
vl"chfing ta cd thi hilu ban chdt m ^ quan he cr ddy: bd me chdng Id ngudi
sd hflu, cdn ndng dau Id vat sd hflu, bdi vi dl ddn dugc cd ddu vl nhd, phia
nM trai da phai chi tra khoan tiln cheo, tiln cudi theo phong tuc. Mdt khi
da Id vat sd hfiu thi ngudi chfi sd hflu hodn todn cd quyen flng xfi theo ^
thfch rieng cfia hg. Dilu ndy lai dugc Idng ghep \^o v ^ quan niem dl cao
huylt thdng, cho nen khdng chi Id ngudi xa la, rdt tu nhien, ngucri con ddu
cdn trd thanh mdt thfi hang hda tttldc con mIt cfia me chdng: "Mdt tiln
mua mdm bd phai ddm cho thfing". Qua la trong trudng hgp ndy chmh cdu
trfic chfi sd hflu va vdt sd hiiu da chi phdi hdnh vi khdng chi cua ngudi me
chdng, ma cdn ca d su chiu dung cfia ngudi con ddu trong xa hdi cu.
3.4. Bat hanh do chi* dd da the va canh goa bua
Di Idy chdng, theo quan niem ciia ngudi xua Id tim noi "nuong thdn",
"gfii phdn". Till" nhung khdng phai ai cung thuc hien dugc su mong udc

dd. Mdt trong nhiing rao can cfia hg chiiih Id chi dd da the: "Ldm trai ndm
the bay thilp". Qua Ei chidd the thilp da mang lai cho ngudi phu nfl nhilu
ndi bdt hanh. Tlii ddy, chfing ta hay ciing lang nghe ndi tfii hdn cua ngudi
vg le trong quan he tay ba vdi chdng va ngudi vg ca:
- Tdi tm chi giSmdt budng
Chi cho manh chidu ndm sudng chuong bd
Mong chdng, chdng chang xud'ng cho
Ddn khi chong xudng, gddd o o gdy don
Cha me con gd kia, sao mdy vdi gdy ddn?
Mdy ldm tao mdt via, kinh hdn vi ndi chdng con!
Thiet thdi vl mat tinh cam, ngudi phu nfi lam le mgn, u-ong quan he vdi
ngudi vg ca, cdn bi dga day vl thi xac:
- Cdi cd trang bach nhU voi
Cd ai lay lechu tdi thi vi
Chu tdi chang ddnh chdng che
Thim tdi mdc rugt, ldi mi, dn gan
Khdng dfing lai d dd, nhung ngudi le mgn cdn hi khai thdc triet dl vl
sfic lao ddng. V l thuc chdt, hg chfnh la con d khdng cdng va hgp phap cho


90

Nghien cOu Gia dinh va Gidi. Quyen 27, so 2, tr. 80-92

gia dinh nha chdng:
- Lay chdng ldm le khd thay
Di cdy di cdy chi chdng ke cdng
Tdi tdi chi giQ lay chdng
Chi cho manh chidu ndm khdng nhd ngodi
Ddn sdng chi ggi: BdHai!

Trd day ndu cdm, thdi khoai, bdm bio
Bdi chung bdc me tdi nghio
Cho nin tdi phdi bdm bio, thdi khoai
CM nhilu l;y do khi^i ngucri phu nfl phai roi vao canh le mgn: do ngheo
ddi, sa ccf Id van, cfing cd thi Id do tham gidu, tham danh, hodc nfla Id vi
mdi tre gda chdng. chua cd con, ndn phai di budc nfla (Rian K^ Binh,
2005:70). Rieng trong quan he gifla ngudi vg ca vd ngudi vg le, them mdt
Idn nfla, chfing ta hilu Icri i'ch kinh t l khdng ndm ngodi quan he gidi vk
chfnh nd da hhSn chim tinh cam cfia nhflng ngucri cfing gidi vdi nhau.
Nlu nhu than phan ngudi phu nfl phai ldm le mgn Id mudn phdn dau
khd, thi nhihig ngudi gda bua cfing tang thucfng khdng kem. Budc vao
cudc hdn nhan, dfi nam hay nfl, thdng thudng ca hai dIu mong dugc sdng
cfing nhau din "ddu bac, rang long". Khi cudi hoi, ngudi ta dIu chfic cho
nhau trSm nam hanh phfic. Vi vay, khdng may "gifla dudng dfit gdnh" la
dilu khdng ai mudn, nhdt Id d ^ v ^ phu nS. ( ^ nhilu ngudi, chdng chit
khi mdi ddi hay cdn son tre, nhimg hg khdng di budc nfla, md d lai nha
chdng vdi to each la mdt lao ddng chfnh, vfia hdu ha bd me chdng, vijca san
sdc ddn con nhd. Cdn ban thdn hg thi:
- Lenh dinh chii'c bdch giOa ddng
Thuang thdn gda bua phdng khdng la thi
Gid dua cdy true ngd qui
Ba ndm true tidt, cdn gi Id xuan!
Ihi nao ggi Id "ba nam UTIC tilt"? Nha van VQ Nggc Phan, trong Tuc
nga, ca dao, ddn ca Viet Nam, vilt rdng: "Ll giao phong kiln qui dinh:
chdng chit, ngudi vg phai cu tang ba nam, cdn nlu vg chit, ngudi chdng
ehi phai dl tang mdt nam, hay nlu cdn thilt, cd thi Idy ngay vg khac cung
dugc" (Vu Nggc Phan, 2013; 321). Nhu vay, su bdt hanh - kl ca ngudi phu
nfl chua cd con cung nhu ngudi "me gda, con cdi" - cd ngudn gdc tfi su
bdt binh d4ng gidi trong xa hdi phong kiln. Trong khi dd, "Mdi nam mdt
tudi/Nhu dudi xuan di" va ngudi gda bua da phai keu len:

Mai Van Hai

91

- Ngi^ thdc thi da yen rdi
Di cho tdi sdng d ddi ba va
Ba ndm nhang khdi phung thd
Ddu dgi cha hieu, tay xa chd tinh
Chu hieu trung thidp tdi gdnh vdc mdt minh
Chdng hay chdng cd thdu tinh thidp chdng?
Vay, dilu gi khiln nguCri phu nfl phai cam chiu ndi bdt hanh dd? Trong
cdc nghien cflu da cd vl vdn dl ndy, khdng ft tac gia (Vu Nggc Phan, 2013;
Duih Phucmg Linh, 2016) cho rdng do chiu anh hudng dao tam tdngf^) cfia
Nho gido nen ngudi phu nfi, dfi rcri vko cdnh gda bua, cfing cdn rdng chiu
dung chfi khdng di budc nfla. Qua thuc, trai qua hang ngdn ndm dudi c h i
dd phong kiln, gido 1;^ tam tdng, vdn ban ddu dugc tu duy ly ludn chi ra,
da thfbn ddn vdo ddi sdng cfia ngudi ddn va trd thanh cdi kha thi trong thuc
tien. Rieng d ^ vdi ngudi phu nfl, trong qud trinh dy, dfi hflu thfic hay vd
thfic, hg cung da tu ndi tdm hda cdc chudn muc cfia gido \^ nay, tfic la gdp
phdn mua day trdi minh, dl cudi cfing, dfi cd vfing quiy t h i ndo cung
khdng thodt khdi sgi day vd hinh dy.
4. Doi dieu nhan xet va suy nglm
4.1. Qua hai hgp phdn quan trgng cua van hda dan gian Id ca dao vd tuc
ngfl, chfing ta thdy dugc nhflng mdng mdu khdng mdy sang sua trong bfic
tranh vl ngudi phu nS trudc day. Dd la su chia xa trong tinh yeu ddi Ifia,
su may rui trong hdn nhan, nhdt la khi Idy phai ngudi chdng khdng ra gi,
rdi nhiing ddng cay, tfii nhuc trong mfTi quan he bd me chdng - nang dau,
U-ong tinh canh ldm le mgn hay gda bua. Cd thi ndi tfi trudc khi rdi mdi

nhd cha me di Idy chdng cho din hit ca cudc ddi, hg da phai dl roi qua
nhilu nude mdt. Ngudi dgc cd cam nhan rdt rd rang rang ddy Id nhflng gigt
nude mat diln hinh, dd nhd xudng trong nhflng hoan canh diln hinh, do
dd phdn dnh dugc ndi bdt hanh ndi chung cfia ngucri phu nfl Viet Nam
trong lich sfi.
4.2. Nhflng ndi bdt hanh dd. mdt mat Id do hoan canh khach quan qui
dinh, nhung phdn quan trgng hon cdn din tfi nhung gi do chmh con ngudi
kiln tao ra. Nlu cdn kl ten thi ddy chinh la hinh thai hdn nhan sdp dat,
hiln ngudi con gai thdnh mdt thfi hdng hda dl mua ban; la viec dl cao
huylt thdng, de cao quyln sd hflu khiln ngufri con ddu trd thanh ngudi xa
la, ngudi vg le txb thdnh con ddi, con d; cdn dao tam tdng thi thuc su la sgi
day vd hinh trdi budc bilt bao sd phan con ngudi. Dilu nghich ly la b chd.
cac thilt chi hdn nhan va gia dinh dugc sinh ra vdn la nhdm thoa man cae
nhu cdu tinh yen va hanh phfic, thi, do nhflng kiln tao xa hdi dd, tfi trong
long cua cdc thilt chi ndy da nay sinh nhflng bdt hanh cho con ngucri, nhdt


92

NghiSn cdti Gia dinh va Gidi. Quyfi'n 27, s6 2, tr. 60-92

Id ngudi phu nfl.
43. Sau cung eflng cdn ndi rdng, tiidi dai ra ddi cfia nhflng cdu tuc ngfl,
ca dao dugc ddn ra trong nghiln cfiu ndy va thdi dai ma chfing ta dang
sdng da cd nhihig ddi thay vl chdt: mdt ben la nin van minh ndng nghilp
tu cdp tu tfic. cdn ben kia Id nin van minh cdng nghiep vd hien d^. Ndi
theo ngdn ngfl xa hdi hgc thi cd van hda vd cdu trfic xa hdi dIu da ddi khde.
Dilu dd cd nghTa id nilm vui va ndi budn, hanh phfic vd bdt hanh cua
chfing ta bay gid khdng hodn todn gidng nhu nhung gi ngudi phu nfl xua
phai trai nghiem. Nhilu sgi ddy ttdi budc vd hinh da dugc cdi bo. TXiy

nhien, "dn cd, tri tdn" khdng bao gid thita. Chdng ta khdng bdt ddu bdng
con sd khdng (sd 0), md ludn kl* thila tfi nhflng cdi r l sdu xa cua qud khfi.
Tim hilu ndi bdt hanh cua ngudi phu nu Viet Nam trong ca dao. tuc ngfl
se soi sdng rdt nhilu cho viee nghidn cfiu vl hanh phfic vd bd chi sd' ddnh
gid hanh phfic cfia ngudi Viet Nam hiln nay.H
Chfi thfch
<" Bdi vilt trong khudn khd dl tdi ddc Up cdp Qudc gia: "Hanh phfic ciia ngudi
Viet Nam: Quan niem. Thuc (rang va Chi sd ddnh gid". Ma sd D'IT)L.XH-03/I5.
"' Dao tam tong noi rdng, ngUdi phu nii cdn phai 'Tai gia tong phu, xudl gia
tdng phu, phu tfi tdng tfi - nghla Id d ifiia phai theo cha, Idy chdng phai theo
chdng, nlu chdng chit thl iheo con trai.
Tai lieu trfch ddn
Dinh Phudng Linh. 2016. "NhOng ylu td nguy co cua bao luc trong mdi quan he
v0 chdng cf cac gia dinh ndng thOn Viet Nam". Tap chi Khoa hgc xd hdi vd
nhdn vdn, Trudng Dai hoc Khoa hoc xa hdi va nhan vSn, Dai hoc qudc gia
HaNdi.
Dodn Van Chuc. 1997. Vdn hoa hoc. Vifin Van hda, Nxb. Van hoa - Thdng tin.
Ha N6i.
G. Endruweit. G. Trommsdorff. 2002. TUdien xdhoi hgc. Nxb. Till gidi, Hd N6i.
Nguyen Lan. 2010. TU diin thdnh nga vd tuc ngU Viet Nam. Nxb. VSn hda Thang tin. Ha N6i.
NguyenTOChi. 1996. Gdp phdn nghien cOu vdn hda vd tdc ngUdi. Nxb. Van hda
- Thdng tin. Ha N6i.
Nguyen van Huyfin. 2005. Vdn minh Viit Nam. Nxb. Hdi Nhd van. Hd Ndi.
Peter L. Berger. 2016. Ldi mdi den vdi Xd hdi hgc. Fliam Van Bich dich. Nxb. Tri
thfic. Ha Ndi.
Phan Ke'Binh. 2005. Viet Nam phong tuc. Nxb. Tdng hgp Ddng Thap.
Phong Anh. 2016. Thdnh nga, tuc ngS, ca dao Viit Nam theo chii de. Nxb. Vfin
hoc. Ha Noi.
Vu Ngoc Rian. 2013. Tuc ngS, ca dao. ddn ca Viet Nam. Nxb. Vfin hoc, Hd Ndi