Góp phần hiểu biết về cách dùng từ Placebo (thuốc vờ, gi. dược) pdf

TCNCYH 22 (2) - 2003
Góp phần hiểu biết về cách dùng từ Placebo
(thuốc vờ, giả dợc)


PGS.TS. Dơng Hữu Lợi

Lịch sử của trị liệu là lịch sử Placebo (Shaipiro, A.K 1964). Thực vậy, vì hàng ngàn đời nay,
chúng ta đã dùng Placebo trong trị liệu gắn liền với nguồn gốc của ảo thuật, tôn giáo và dẫn đến
nghệ thuật chữa khỏi bệnh. Phần lớn những thầy thuốc đã thấy tính hiệu quả của nó và những thầy
phù thuỷ đã có đợc những thành công của họ.
Placebo, bắt nguồn từ tiếng La - tinh của động từ nguyên thể là placere (Tiếng Pháp: động từ
plaire) và ở thì vị lai, ngôi thứ nhất, số ít, có nghĩa là: "Tôi sẽ làm vừa lòng" (Je plaire).

1. Placebo:
Từ thế kỷ XIII, Placebo có nghĩa là mách
lẻo lỗi của bạn với thầy, để lấy lòng thầy (Je
plairai à mon maitre en dénousant mon
camarade). Sang thế kỷ XVIII, trong y học có
nghĩa là làm vừa lòng ngời bệnh (plaire au
malade).
Thật khó định nghĩa chính xác khái niệm
placebo dùng trong y học, nên đã có nhiều tác
giả nêu định nghĩa về placebo nh sau:
- Fabre, J.1962: Placebo là một phơng
thuốc có công hiệu do một cơ chế tâm lý, một
cách độc lập với những tính chất dợc lý của
nó.
- English, H.B và English, A.C: Chế phẩm
không chứa một chút nào thuốc và đợc kê đơn
điều trị với mục đích mà ngời bệnh nghĩ là

đợc điều trị.
- Yvonneau, M. 1962: Ngời ta gọi
placebo khi mọi tác động y tế mà nó gây ra ở
ngời bệnh ảo giác là đợc trị liệu.
- Kissel, P. và Barrucand, D. 1962: Mức độ
trị liệu, tính hiệu quả nội tại không có hoặc
yếu, không có một tơng quan hợp lý nào với
bệnh, nhng ngời bệnh nghĩ là đã nhận đợc
một sự điều trị tích cực, tác động có thể do
một cơ chế tâm lý hoặc tâm sinh lý.
Vậy Placebo là một thuốc hay một phơng
sách trị liệu không có những tính chất đặc hiệu
hay dợc động học. Nhng những định nghĩa
trên, trong những thí nghiệm ở ngời đã quá
hạn chế so với ý định của chúng ta.
Cấu thành placebo, vốn sẵn có ở trong mọi
chất ngay cả tính chất đặc hiệu nhất (có những
trờng hợp cần phải dùng một placebo "có hoạt
tính dợc lý", nhằm để bắt chớc toàn phần hay
một phần, những tác dụng thứ phát của thuốc
đợc nghiên cứu (Thí dụ: ngủ gà, khô miệng,
.v.v.).
- Shanpiro, A.K. đã đề nghị đa ra định
nghĩa sau: Placebo là một điều trị (hay là hợp
phần của điều trị) mà nó có hiệu quả trên một
triệu chứng, một hội chứng hay một bệnh, dẫu
rằng không có hoạt tính đặc hiệu trên bệnh học
mà ngời ta đã dùng nó. Sự điều trị có thể đợc
dùng có chú ý hoặc không có chú ý, với tính
chất placebo có hoạt tính hay trơ. Placebo cần

phải đợc phân biệt với hiệu quả placebo mà nó
có thể xảy đến hoặc không xảy đến, đợc thuận
tiện hay không thuận tiện. Bởi vậy, placebo có
thể là tinh khiết hay không tinh khiết".
2. Hiệu quả placebo:
Kết quả của sự hớng dẫn điều trị một
placebo là hiệu quả placebo
- Gliedman, L.H.: Điều mà ngời ta gọi
là hiệu quả placebo cần đợc chứng nhận là sự
hình thành của một quá trình rộng về tâm lý
học rất phức tạp hơn là phơng thức đơn giản
dùng để thực hiện nó.
- Fabre, J.: "Hiệu quả placebo là khả
năng của ám thị định mang lại từ viên nén,
dung dịch xi-rô dùng trong một mục đích điều
trị, ngoài ra còn có khả năng đợc cắt nghĩa do
những mối liên hệ thuộc về tình cảm nối liền
ngời bệnh với thầy thuốc của họ".
- Coranger, ă.W. 1961: "Hiệu quả
placebo, nói cho đúng danh từ, là những sự
thay đổi đợc gây nên ở một ngời do ngoại

96
TCNCYH 22 (2) - 2003
cảnh, sự mong đợi hay là sự ám thị mà có thể
đợc kèm theo dùng một ít thứ thuốc.
- Clauser và Arnhold: "Một placebo
đợc bao phủ, che đậy dáng dấp của một thuốc
và tất cả nh là một thuốc, đợc dùng theo
đờng uống, ngoài đờng tiêu hoá hay qua da.

Trái lại, hiệu quả placebo là một hiện tợng trải
ra rất rộng, và không gắn với sự hiện diện của
placebo ".
Hiệu quả placebo đã đợc mở rộng cả ở
trong những lĩnh vực khác, không chỉ là ở
thuốc; nh nhận xét khách quan là tốt trong
chứng đau rễ thần kinh bằng châm cứu (Coste
và Berlagua), trong khử độc thuốc lá bằng nhĩ
châm (Besancon, F.) bằng cách tiến hành châm
cứu ở những "huyệt placebo" mà định chỗ
trung tính (Weintraub, M. 1975 và Gaw, A.C.
1975); placebo trong ngoại khoa bằng cách mổ
giả, giới hạn gây mê và rạch da (Beecher, H.K.
1961); placebo trong dinh dỡng, bằng cách
dùng thức ăn hay cả những chế độ ăn hoàn toàn
có vẻ bề ngoài giống nhau nhng thành phần
khác nhau (Dayton, S, 1969); placebo trong
hiệu điện cực và gây tê (Tetrault, L. 1972).
Hay nói một cách khác, hiệu quả placebo
phụ thuộc vào nhiều nguyên nhân, trong đó
niềm tin của ngời bệnh có vai trò then chốt.


3. Những ý nghĩa của hiệu quả placebo
Ngay từ thời xa xa, Rabelais đã đa ra ý
kiến của Hyppocrate, thực hành y học là một
cuộc chiến đấu và có ba nhân vật giữ vai trò
chính: ngời bệnh - thầy thuốc - bệnh. Về sau
này Valabrega bổ sung: "Hành động y học là
một hành động của nhiều nhân vật: thầy thuốc -

ngời bệnh - thuốc - y tá."
Thực vậy, sau một thời kỳ điều trị bằng
thuốc, là kết quả tác dụng của nhiều yếu tố hợp
thành. Đôi khi khó mà phân tích đợc từng
phần của các yếu tố: sự tiến triển tự nhiên của
bệnh, tác dụng dợc lý riêng của thuốc, và
những yếu tố không đặc hiệu do sự săn sóc đối
với ngời bệnh và cả sự tin tởng đợc nhận
điều trị có hoạt tính. Yếu tố cuối cùng này
đợc gọi hiệu quả placebo; đôi khi ngợc lại,
một thái độ ngờ vực hay sợ hãi sẽ sinh ra một
hiệu quả có hại (effet nocebo) và ngời bệnh
không thu đợc một lợi ích nào của điều trị hay
chỉ thấy những tác dụng không mong muốn.
Ta có thế tóm tắt những yếu tố ảnh hởng
đến hiệu quả placebo ở trong một sơ đồ sau:
Quang cảnh
điều trị

Nhân cách của ngời bệnh
- Sự phục trình.
- Sự trao đổi bằng miệng

Thầy thuốc:
- Cởi mở
- Nhiệt tình
- Lạc quan

Hiệu quả
dợc lý

Hiệu quả placebo



Tiến triển tự
nhiên của bệnh
+
Hiệu quả
điều trị
+
Những sai sót của
đo lờng

Sự đánh giá
cuối cùng

Hình 1: Những yếu tố ảnh hởng đến hiệu quả placebo. (theo Spriet, A. và Simon, P)

Thái độ của thầy thuốc có một tầm quan
trọng rất lớn. Nhiều trờng hợp đã đợc chứng
minh ngời thầy thuốc (1) hay thổ lộ tâm tình,
thân mật, cởi mở, lạc quan, nhiệt tình, có lơng
tâm, làm ngời bệnh yên lòng, dẫn đến hiệu
quả placebo đều đặn hơn là bạn đồng nghiệp
(2) vội vàng, cẩu thả, tàn nhẫn hay quá lo lắng
đến những vấn đề của chính mình hơn là sức
khoẻ của ngời bệnh. Thí dụ: Cimetidin

(thơng phẩm năm 1977) là một thứ thuốc rất

97
TCNCYH 22 (2) - 2003
tốt để điều trị nội khoa loét dạ dày - tá tràng và
làm hạ tỷ lệ phải phẫu thuật cắt bỏ dạ dày. Kết
quả điều trị ở bệnh viện có những thầy thuốc
(1) là 79% và ở bệnh viện có những thầy thuốc
(2) là 17%.
Yếu tố ngời bệnh cũng giữ một vai trò
quan trọng nhất định, và chắc chắn là: "Sự sợ
hãi bệnh tật thì còn nguy hiểm hơn bản thân
bệnh".
Với những lý lẽ trên, placebo và hiệu quả
placebo đã góp phần hé lộ một phần nào "cơ sở
khoa học của thầy thuốc nh mẹ hiền".
Yếu tố của thuốc cũng giữ một vai trò
không nhỏ trong điều trị bệnh. Ta có thể nêu
lên một công thức tác dụng của thuốc nh sau:
Tác dụng thuốc = Tác dụng dợc lý + Hiệu
quả placebo.
Mặt khác, việc sử dụng phơng pháp nghiên
cứu mù kép (double blind) cũng phải nhờ cậy
đến sự chia nhóm thử, trong đó có nhóm
placebo, giúp ta đánh giá đợc thật khách quan
tác dụng của thuốc, tránh đợc tình trạng có
yếu tố chủ quan len vào vo tròn hoặc bóp méo
số liệu làm sai lệnh kết quả.
4. Từ placebo nên đợc dùng nh thế nào?
Theo từ điển Y dợc Pháp Việt, Nhà xuất

bản Y học 1976, trang 530 đã gọi placebo là
"Thuốc vờ" (médicament simulé); trong các tạp
chí Y dợc học ở miền Nam thờng dùng
placebo là "giả dợc" (Pseudo - produit
pharmaceutique ); và có ngời đã đề xuất ý
kiến nên gọi là "Thuốc tín nhiệm" (médicament
de confiance). Và qua đó ta không thể nào tìm
lại đợc từ placebo khi cần đợc dịch ngợc từ
tiếng Việt sang một ngôn ngữ nớc ngoài. Hay
nói một cách khác yêu cầu cơ bản phải là dễ
dàng dịch đợc hai chiều, nghĩa là phải có khả
năng diễn đạt đợc những khái niệm và những
khác biệt cần thiết. Cần đặc biệt lu ý, thuật
ngữ Y dợc quốc tế đều dùng từ placebo.
Thật là buồn cời khi chúng ta quá gợng
ép dùng từ "Thuốc vờ trong ngoại khoa", thuốc
vờ trong dinh dỡng "để mô tả sự việc và dẫn
đến hoàn toàn vô nghĩa, nếu không muốn nói là
phản nghĩa.
Theo Jean Tournoer: "một khái niệm thể
hiện bằng một từ nào đó trong một ngôn ngữ
nào đó, lại không thể hiện đợc bằng một từ
nào khác của một ngôn ngữ khác".
Hơn thế nữa, dịch là phản nghĩa (traduire
c'est trahir), và theo Hữu Ngọc: "Dịch là mất
mát từ nơi xuất phát đến nơi đến". Do đó, với
một nội dung phong phú đã đợc nêu trên, tôi
đề nghị nên giữ nguyên từ placebo không dịch,
để cho thật nghĩa. Điều này cũng giống nh ta
vẫn thờng dùng từ Vitamin (Trớc đây đã có

một thời dùng từ Sinh tố, rồi bỏ), hormon (nội
tiết tố), receptor (thụ cảm, bộ phận nhận cảm),
và hiện nay những từ này đã trở thành những từ
thông dụng hằng ngày.
Sur l'emploi des mots "placebo" "thuốc vờ", "giả dợc"
Le dictionaire des termes médico - pharmaceutiques francais -vietnamien, les Editions Médicales
1976, phơng pháp. 530 a donné la signìication vietnamienne du mot "placebo" comme "Thuốc vờ"
(médicament simulé). Dans la terminologic médico - pharmaceutique dúud Vietnam, le mot
"placebo" se tranduit par "giả dợc" (pseudo - produit pharmaceutique) ou "thuốc tín nhiệm"
(médicament de confiance). Dans cet état de choses, on ne peut pas restiuer le mot "placebo" en
traduisant un texte vietnamien en francais ou en anglais ou dans la terminologic internationale, on
emploie presque exclúivement le mot "placebo".
Pour moderniser la terminologie médico - pharmaceutique vietnamienne, nous pouvons introduire
des mots étrangers pour enrichir notre vocabulaire, comme par exemple, le mot "laser" est utilisé
sans être traduit. Ainisi, on peut anssi employer le mot "placebo" sans être traduit, pour donner le
sens authentique et unique et unique dans les contextes chirugicaux. Acununcturaux ou
nutritionnels du mot "placebo", c'est -à - dire des contextes qui n'out ancun sens de traitement par
les médicaments.


98