Luận văn thạc sĩ USSH hồi ký về hà nội của tô hoài

Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN



VŨ THỊ THƯƠNG

HỒI KÍ VỀ HÀ NỘI CỦA TƠ HỒI

LUẬN VĂN THẠC SĨ
Chun ngành: Lí luận văn học

Hà Nội, 2012
1

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN



VŨ THỊ THƯƠNG

HỒI KÍ VỀ HÀ NỘI CỦA TƠ HỒI

Luận văn Thạc sĩ chun ngành: Lí luận văn học
Mã số: 602232

Người hướng dẫn khoa học:
TS Nguyễn Văn Nam

Hà Nội - 2012
2

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU

Trang

1. Lí do chọn đề tài…………………………………………………………….3
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề…………………………………………..............4

3. Đối tượng, phạm vi và mục đích nghiên cứu………………………………..8
4. Phương pháp nghiên cứu…………………………………………………....9
5. Cấu trúc của luận văn………………………………………………………..9
CHƢƠNG 1. KHÁI LƢỢC VỀ HỒI KÍ VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC
HỒI KÍ CỦA TƠ HỒI
1.1. Về thể loại hồi kí trong Văn học Việt Nam, từ truyền thống đến hiện
đại……………………………………………………………………………..10
1.2. Hành trình sáng tác hồi kí của Tơ Hồi………………………………….13
1.2.1. Sơ lược tiểu sử………………………………………………………....13
1.2.2. Hành trình sáng tác…………………………………………………….14
1.2.3. Hồi kí của Tơ Hồi……………………………………………………..16
1.3. Đặc điểm hồi kí của Tơ Hồi ……………………………………………18
1.4. Đề tài Hà Nội trong sáng tác của Tơ Hồi nói chung và trong hồi kí nói
riêng…………………………………………………………………………..21
CHƢƠNG 2. BỨC TRANH HIỆN THỰC VỀ CUỘC SỐNG VÀ CON
NGƢỜI HÀ NỘI
2.1. Con người trong hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi……………………….....30
2.1.1. Cái tơi tác giả…………………………………………………………..30
2.1.2. Những người thân trong gia đình……………………………………...35
2.1.3. Những con người lao động.....................................................................39
2.1.4. Chân dung văn nghệ sĩ............................................................................45
2.2. Văn hoá ẩm thực và phong tục Hà Nội......................................................51
4

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

2.2.1. Văn hố ẩm thực Hà Nội.........................................................................51
2.2.2. Văn hoá phong tục Hà Nội......................................................................60
2.2.3. Trang phục của người Hà Nội……………………………………….....65
2.3. Cảnh sắc thiên nhiên Hà Nội………………………………………........67
CHƢƠNG 3. PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT TƠ HỒI QUA SÁNG
TÁC THỂ HỒI KÍ VỀ ĐỀ TÀI HÀ NỘI
3.1. Khái niệm phong cách trong văn học……………………………………73
3.2. Không gian nghệ thuật .……………………………………………….....75
3.2.1. Không gian lịch sử…………………………………………………......75
3.2.2. Không gian đường phố…………………………………………………77
3.2.3. Không gian làng quê ngoại thành Hà Nội……………………………81
3.2.4. Không gian căn phòng………………………………………………....83
3.3. Thời gian nghệ thuật …………………………………………………….87
3.3.1. Thời gian đồng hiện chồng chéo…………………………………….....87
3.3.2. Thời gian lịch sử……………………………………………………….91
3.4. Ngôn ngữ trần thuật……………………………………………………...94
3.4.1. Từ ngữ địa phương……………………………………………………..95
3.4.2. Thành ngữ, từ ngữ điển tích……………………………………………97
3.5. Giọng điệu trần thuật…………………………………………………….99
3.5.1. Giọng điệu hóm hỉnh…………………………………………………100
3.5.2. Giọng điệu suồng sã tự nhiên…………………………………………103
3.5.3. Giọng điệu trữ tình……………………………………………………105
KẾT LUẬN…………………………………………………………………108
TÀI LIỆU THAM KHẢO…………………………………………………111

5

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Tơ Hồi là một trong những nhà văn lớn của nền văn học hiện đại
Việt Nam. Mười bảy tuổi, Tơ Hồi đã có một số sáng tác thơ đăng trên Tiểu
thuyết thứ Bảy (Tiếng reo, Đan áo...). Những bài thơ non nớt về nghệ thuật đã
giúp ông hiểu mình và ông sớm chuyển hướng. Từ giã vườn thơ, ông đến với
cánh đồng văn xuôi, từ chân trời lãng mạn, ông đến với chủ nghĩa hiện thực
tỉnh táo tuy vẫn mang chất trữ tình. Cảnh đời thường đã có sức thu hút, hấp
dẫn mãnh liệt đối với ngịi bút của nhà văn Tơ Hồi. Với hơn sáu mươi năm
viết, ông đã để lại cho nền văn học hiện đại một khối lượng tác phẩm đồ sộ,
hiếm ai trong các nhà văn hiện đại so sánh được. Hầu như, ở độ tuổi nào ơng
cũng có tác phẩm. Vương Trí Nhàn đã từng đánh giá về sức sáng tác của nhà
văn Tơ Hồi: “Vừa vào nghề sớm lại vừa kéo dài tuổi nghề, một sự kéo dài
đàng hoàng chứ không phải lê lết trong tẻ nhạt - đời văn Tơ Hồi gợi ra hình
ảnh một dịng sơng miên man chảy mang trong mình cả cuộc sống bất tận”
[19; 180]. Hay như G.S Hà Minh Đức đã nhận xét: “Tô Hồi là một cây bút
văn xi sắc sảo và đa dạng” [19; 130].
Tơ Hồi sáng tác rất nhiều thể loại: truyện ngắn, tiểu thuyết, truyện dài,
hồi kí, kịch bản phim, tiểu luận và kinh nghiệm sáng tác trong đó hồi kí là thể
loại có vị trí đặc biệt thể hiện đậm nét phong cách nghệ thuật của nhà văn Tơ
Hồi. Trong sáng tác của mình, tính từ khi khởi nghiệp văn năm 1940, Tơ Hồi

chun viết và có đóng góp đặc sắc trên bốn mảng đề tài lớn: vùng quê ngoại
thành Hà Nội - hiện tại và lịch sử; miền núi Tây Bắc, Việt Bắc trong cách
mạng, kháng chiến và xây dựng chủ nghĩa xã hội, sáng tác cho thiếu nhi; chân
dung và hồi ức. Trong đó mảng sáng tác về Hà Nội được chú ý nhiều hơn cả.
1.2. Hà Nội - mảnh đất ngàn năm văn hiến. Đó là một Hà Nội êm đềm
với liễu rủ và mong manh sương khói phủ Tây Hồ. Những con đường trải dài
6

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

với hàng cây xanh tỏa bóng mát, mùi hoa sữa nồng nàn trong cái lạnh heo may
của đầu đông Hà Nội, là mùi thơm nồng của cốm làng Vòng, vị mát dịu của
sen Hồ Tây. Tất cả hòa quyện để mang đến một vị đặc trưng riêng cho Hà Nội.
Hà Nội đó cịn là nơi “lắng hồn núi sông ngàn năm”, nơi ghi dấu biết
bao chiến công lừng lẫy của quân và dân Hà Nội. Hơn 1000 năm đã trôi qua,
Thăng Long - Hà Nội có cả một chiều dài và bề dày lịch sử cùng huyền thoại
dựng nước, giữ nước hào hùng của dân tộc. Từng viên gạch nhỏ, từng hạt bụi
phủ mờ rêu phong trên mái ngói thâm nâu của Hà Nội đã in dấu vết chiến
tranh. Và cũng chính nơi ấy, người ta đã không khỏi suýt xoa:
“Chẳng thơm cũng thể hoa nhài
Dẫu khơng thanh lịch cũng người Tràng An”
Chính vì vậy Hà Nội là đề tài, là cảm hứng không bao giờ vơi cạn đối
với các nhạc sĩ, và các nhà thơ, nhà văn đặc biệt là đối với nhà văn Tơ Hồi một người được sinh ra, lớn lên gắn bó với q ngoại là làng Nghĩa Đơ, phủ

Hồi Đức, tỉnh Hà Đơng (nay thuộc quận Cầu Giấy, Hà Nội).
1.3. Cỏ dại (1944), Cát bụi chân ai (1992), Chuyện cũ Hà Nội (1998) là
những tác phẩm hồi kí đặc sắc của Tơ Hồi về đề tài Hà Nội. Những tác phẩm
này đã để lại cho độc giả một ấn tượng sâu đậm về bức tranh hiện thực của
cuộc sống và con người Hà Nội cũng như phong cách nghệ thuật của nhà văn
Tơ Hồi qua thể hồi kí.
Tìm hiểu về nhà văn Tơ Hồi ta thấy, lâu nay các nhà nghiên cứu phê
bình văn học đã dành nhiều sức lực, tâm huyết nghiên cứu cho những sáng tác
có giá trị của Tơ Hồi. Nhưng vấn đề “Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi” lại chưa
được nhiều người chú trọng và quan tâm. Nhận thấy điều đó, cho nên chúng
tơi đã quyết định chọn “Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi” làm đề tài cho luận
văn của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
7

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

Bàn về giá trị văn chương Tơ Hồi, xưa nay có rất nhiều ý kiến của các
nhà văn, các nhà lý luận và phê bình văn học, nhưng nghiên cứu về thể loại hồi
kí đặc biệt là đề tài “Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi” thì cho đến nay chỉ có một
vài bài viết và ý kiến nằm rải rác trong các cơng trình mang tính khái qt.
Trong phạm vi đề tài này, chúng tôi chỉ điểm qua những nhận xét có liên quan
đến hồi kí nói chung và những vấn đề có liên quan đến đối tượng nghiên cứu

của đề tài: “Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi”.
Người đầu tiên nghiên cứu văn chương Tơ Hồi là nhà nghiên cứu phê
bình Vũ Ngọc Phan. Trong cuốn Nhà văn hiện đại, khi giới thiệu về Tơ Hồi,
Vũ Ngọc Phan đã có những đánh giá rất thiết thực và ý nghĩa về phong cách
viết tiểu thuyết của Tơ Hồi “Tiểu thuyết của Tơ Hồi thuộc loại tả chân”
nhưng Tơ Hồi “có khuynh hướng về xã hội”. Vũ Ngọc Phan cũng khẳng định
Tơ Hồi “là một nhà tiểu thuyết có con mắt quan sát sâu sắc” [19;53].
Trong bài viết Tơ Hồi, sáu mươi năm viết, GS Phong Lê đã có những
nhận xét rất tổng qt về các cuốn hồi kí của Tơ Hồi từ Cỏ dại đến Chiều
chiều. GS cho rằng: “Tơ Hồi khơng chỉ là người có sức nhớ kỹ, nhớ dai mà
hơn thế, những cái sống, cái nhớ của ông ln dư đầy, là ln ln có mặt
trong hiện tại. Một quá khứ luôn luôn được dồn về hiện tại, được hiện tại hóa nhưng vẫn trong trang phục của q khứ - đó là Tơ Hồi” [19;40].
Qua bài viết Tơ Hồi qua Tự truyện, PGS Vân Thanh lại nhận ra rằng:
“Nhưng dẫu gần hoặc xa, dẫu là chuyện bản thân hoặc gia đình, làng xóm đâu
đâu, qua những trang hồi ức của Tơ Hồi, cũng vẫn một màu xám, một điệu
buồn như vậy. Một cái buồn thấm vào tất cả từng tế bào, từng chân lông của cơ
thể xã hội… Tơi cho là Tơ Hồi đã thực sự có đóng góp vào văn học ta mảng
sống buồn bã, vật lộn của một thế hệ tuổi thơ - hoặc được nhìn qua cách nhìn
trẻ thơ để nói một cái gì bản chất của cuộc đời cũ. Mảng sống đó rất có nét

8

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

dáng, góc cạnh, trước hết vì khả năng nhớ dai và rất động ở ký ức của Tơ
Hồi” [19;399].
Tác giả Phạm Việt Chương trong Những gương mặt - Chân dung văn
học Tơ Hồi, cũng có nhận xét xác thực: “Chúng ta gặp lại Tơ Hồi, tác giả
của những tác phẩm phiêu lưu kỳ thú, khi anh viết về một loạt tác giả Việt
Nam mà bạn đọc hằng yêu mến. Một điều dễ nhận, Tơ Hồi sống, lăn lóc cùng
các bạn văn thơ của mình viết về họ bằng bút pháp tả thực. Hiện thực trần trụi
đọng lại thành kỷ niệm. Giọng văn hóm hỉnh mà không khinh bạc, anh điểm
những câu kết gây cho người đọc nụ cười cố quên đi nỗi buồn nào do anh vừa
kể qua…”[19;404]
Trong cuộc trao đổi giữa Xuân Sách và Trần Đức Tiến về Cát bụi chân
ai, Trần Đức Tiến đã nhận xét: “Có thể nói, bằng cuốn sách của mình, lần đầu
tiên ơng đã cho thế hệ cầm bút chúng tơi nhìn một số nhân vật lớn của văn
chương nước nhà từ một cự ly gần…Nam Cao, Ngơ Tất Tố, Nguyễn Huy
Tưởng thì khơng nói làm gì – các ông đã trở thành người thiên cổ từ khi chúng
tơi chưa ra đời, hoặc cịn bé xíu. Cịn Nguyễn Tn, Ngun Hồng, chúng tơi
cũng hầu như khơng có cơ hội để gần gũi, thậm chí để biết mặt. Khơng có một
nhịp cầu liên hệ nào khác giữa các ơng với chúng tơi, ngồi chính tác phẩm
của các ơng – những tác phẩm mà hàng chục năm mài đũng quần trên ghế nhà
trường, chúng tơi chỉ có việc ra sức tìm bằng được những cái hay, cái tuyệt!
Bây giờ, qua Tơ Hồi, chúng tơi được “nhìn” gần – một khoảng cách tàn nhẫn,
nhưng chính vì thế mà chân thực và sâu sắc” [19;413].
Năm 2005, Mai Thị Nhung đã cho cơng bố Phong cách nghệ thuật Tơ
Hồi (luận án Tiến sĩ Ngữ Văn trường Đại học sư phạm Hà Nội). Trong luận
án này, tác giả đã đi sâu tìm hiểu, nghiên cứu về cảm quan hiện thực đời
thường - hạt nhân phong cách nghệ thuật Tơ Hồi, những biểu hiện cụ thể của
phong cách nghệ thuật nhà văn trên các phương diện: thế giới nhân vật, giọng
9

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

điệu và ngơn ngữ. Đây là cơng trình nghiên cứu cơng phu và khá toàn diện về
phong cách nghệ thuật của nhà văn. Luận án này góp thêm một tiếng nói khẳng
định vị trí vững vàng của Tơ Hồi trong nền văn học hiện đại Việt Nam.
Khơng chỉ tìm hiểu và nghiên cứu phong cách nghệ thuật Tơ Hồi trong
Luận án Tiến sĩ Ngữ Văn của mình mà năm 2009, TS Mai Thị Nhung đã
hướng dẫn Học viên Cao học Nguyễn Hoàng Hà đề tài “Cái nhìn khơng gian
và thời gian nghệ thuật trong hồi kí của Tơ Hồi (Qua hồi kí Cát bụi chân ai và
Chiều chiều). Luận văn là cơng trình đầu tiên có tính chất chun biệt về vấn
đề trên. Luận văn vừa kế thừa những nhận định, đánh giá của các nhà nghiên
cứu đi trước, vừa tìm tịi, lựa chọn một số phương diện tiêu biểu trong thế giới
nghệ thuật của nhà văn và đặt chúng trong mối quan hệ thống nhất hữu cơ, để
từ đó nêu bật những đặc điểm thi pháp: cái nhìn, khơng gian và thời gian nghệ
thuật trong hồi kí của Tơ Hồi.
Thạc sĩ Nguyễn Thị Ái Vân với đề tài “Đặc điểm nghệ thuật tự truyện
và hồi kí của Tơ Hồi” năm 2011 đã đi sâu vào tìm hiểu những đặc điểm nổi
bật về tự truyện và hồi kí trên các phương diện: Tự truyện, hồi kí - những vấn
đề lý thuyết thể loại; Nghệ thuật trần thuật trong hồi kí, tự truyện của Tơ Hồi;
Nghệ thuật tái tạo, tái hiện hồi ức và tiếng nói của cái tơi trong hồi kí và tự
truyện của Tơ Hồi. Từ đó giúp người đọc có cái nhìn đầy đủ và tồn diện về
phong cách văn chương của ơng.
Nhìn chung các nhà nghiên cứu đều khẳng định vai trò và những đặc

điểm riêng trong các tập hồi kí của Tơ Hồi. Các tập hồi kí này có giá trị đánh
dấu vị trí quan trọng trong tồn bộ sáng tác của tác giả. Các tập hồi kí của Tơ
Hồi đã cho chúng ta một cái nhìn tồn diện hơn về cuộc sống và con người
trong những giai đoạn lịch sử khác nhau. Nhưng các nhà nghiên cứu mới chỉ
dừng ở việc tìm hiểu và đánh giá về thể loại hồi kí của Tơ Hồi, cịn đối với đề
tài Hà Nội thì có rất ít cơng trình nghiên cứu. Nói về đề tài này, thì tác giả
10

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

Hồi Anh trong bài viết Tơ Hồi, nhà viết về Hà Nội đặc sắc và phong phú đã
có nhận xét về Tơ Hồi: “Tơ Hồi rất am hiểu Hà Nội. Ngồi vốn sống trực
tiếp, ơng cịn tạo vốn sống gián tiếp bằng cách chăm chỉ đọc báo, hàng ngày
ghi chép tỉ mỉ những chi tiết về giá cả sinh hoạt chợ búa, tiếng nhà nghề, tiếng
lóng, tiếng “thời đại”, những mốt quần áo, bài hát, trị chơi…thơng dụng trong
từng giai đoạn” [19;74].
Vì vậy, tiếp thu và phát triển ý kiến của những người đi trước, chúng tôi
đi sâu nghiên cứu vấn đề: “Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi” với mong muốn tìm
hiểu bức tranh hiện thực về cuộc sống và con người Hà Nội cũng như phong
cách nghệ thuật của nhà văn Tơ Hồi qua thể hồi kí.
3. Đối tƣợng, phạm vi và mục đích nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Luận văn đi sâu nghiên cứu vào vấn đề: “Hồi kí về Hà Nội của Tơ

Hồi”.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Tơ Hồi sáng tác khá nhiều tác phẩm thuộc thể hồi kí. Tuy nhiên phạm
vi khảo sát của Luận văn chỉ gồm ba tác phẩm tiêu biểu thuộc thể loại hồi kí
viết về đề tài Hà Nội của Tơ Hồi:
- Cỏ dại, Nhà xuất bản trẻ, 1998
- Cát bụi chân ai, Nhà xuất bản Hội nhà văn, 1992
- Chuyện cũ Hà Nội, Nhà xuất bản Hà Nội, 2000
3.3. Mục đích nghiên cứu
Tìm hiểu các tác phẩm hồi kí viết về đề tài Hà Nội của Tơ Hồi để thấy
được bức tranh hiện thực về cuộc sống và con người Hà Nội cũng như phong
cách nghệ thuật của nhà văn qua thể hồi kí. Từ đó có cái nhìn đầy đủ và tồn
diện hơn về đóng góp của Tơ Hồi cho nền văn xuôi Việt Nam hiện đại, đặc
biệt là trong thể loại hồi kí.
11

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

4. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trong Luận văn này, chúng tôi sử dụng phối hợp các phương pháp sau:
4.1. Phương pháp phân tích - tổng hợp: Chúng tơi tập trung vào t́ìm hiểu và
phân tích những quan điểm, cách hiểu về thể loại hồi kí từ truyền thống đến
hiện đại, đặc điểm hồi kí của Tơ Hồi, tổng hợp kết quả phân tích để chứng

minh cho các đặc điểm này.
4.2. Phương pháp so sánh đối chiếu đồng đại và lịch đại: Chúng tôi tiến
hành so sánh, đối chiếu hồi kí Tơ Hồi với hồi kí của các nhà văn sáng tác
trước Tơ Hồi và các nhà văn cùng thời với Tơ Hồi, để thấy những đặc điểm
riêng trong các tác phẩm hồi kí của Tơ Hồi; đối chiếu, so sánh sáng tác về đề
tài Hà Nội với các nhà văn khác để thấy được những nét đặc sắc trong cách thể
hiện và khai thác về đề tài này.
4.3. Phương pháp hệ thống: Chúng tôi đặt hồi kí của Tơ Hồi trong hệ thống
tác phẩm ở thể loại khác của ông như truyện ngắn, tiểu thuyết để thấy được
những nét riêng biệt của thể loại hồi kí và sự vận động cũng như hành trình
sáng tác hồi kí của Tơ Hồi.
4.4. Phương pháp thống kê: Chúng tơi tiến hành thống kê để tìm ra những nét
đặc sắc về cách sử dụng ngôn ngữ, giọng điệu trần thuật, không gian và thời
gian nghệ thuật trong hồi kí của Tơ Hồi.
5. Cấu trúc của luận văn
Ngồi phần Mở đầu và Kết luận, Phần Nội dung của Luận văn gồm ba
chương:
Chương 1. Khái lược về hồi kí và hành trình sáng tác hồi kí của Tơ Hồi
Chương 2. Bức tranh hiện thực về cuộc sống và con người Hà Nội
Chương 3. Phong cách nghệ thuật Tơ Hồi qua sáng tác thể hồi kí
Cuối cùng là Tài liệu tham khảo

12

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add

Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

CHƢƠNG 1. KHÁI LƢỢC VỀ HỒI KÍ VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC
HỒI KÍ CỦA TƠ HỒI
1.1. Về thể loại hồi kí trong Văn học Việt Nam, từ truyền thống đến hiện
đại.
Trong văn xuôi, bên cạnh tiểu thuyết, các thể kí văn học có một tầm
quan trọng đặc biệt. Kí văn học là thể loại cơ động, linh hoạt, nhạy bén trong
việc phản ánh hiện thực ở cái thế trực tiếp nhất, ở những nét sinh động và tươi
mới nhất. Tác phẩm kí vừa có khả năng đáp ứng được những yêu cầu bức thiết
của thời đại, đồng thời vẫn giữ được tiếng nói vang xa sâu sắc của nghệ thuật.
Kí thiên về ghi chép sự thật – chuộng sự xác thực của sự kiện, chi tiết, con
người. Kí khơng chấp nhận sự cẩu thả, tùy tiện. Bất cứ sự bịa đặt, thêm thắt
nào cũng làm cho kí bị nghi ngờ và mất lịng tin cậy của độc giả. Tuy vậy kí
khơng phải là loại văn ghi chép khơ khan. Nó có đủ phẩm chất văn học như có
giọng điệu, tính đa nghĩa, tính gợi cảm, và có chỗ hư cấu để tăng sức biểu hiện
chủ quan. Trong kí, tác giả nhân danh mình đưa ra lời phát ngôn tự do về
những suy nghĩ, cảm xúc của mình. Khác với tiểu thuyết, chủ thể phát ngơn có
xu hướng hư cấu, vơ danh, tác giả kí khẳng định vai trị của tác giả đích thực
của mình đối với người đọc.
Bao gồm nhiều thể khác nhau như kí sự, phóng sự, tùy bút, hồi kí, nhật
kí…nên tính chất cơ động của kí cịn thể hiện ở chỗ kí có khả năng bám sát
cuộc sống, phản ánh linh hoạt hiện thực bằng nhiều dạng thức khác nhau. Kí
khơng gị bó người viết trong một phương thức biểu hiện và một phong cách
duy nhất mà mở rộng, thừa nhận nhiều hình thức và phong cách khác nhau.
Các thể kí văn học là nơi quy tụ và chọn lọc vào cửa ngõ nghệ thuật nhiều
ngọn nguồn hoạt động ý thức và ghi chép về đời sống.
So với các thể loại văn học khác, sự phân loại trong kí có những phức
tạp về mặt cấu tạo cũng như việc xác định ranh giới thể loại. Căn cứ vào nội

13

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

dung, mục đích của người viết, tính chất của sự kiện được kể lại, mức độ của
các yếu tố tự sự, trữ tình, chính luận để phân chia thành các thể loại khác nhau:
phóng sự, kí sự, hồi kí, truyện kí, tùy bút, du kí…Sự phân chia này cũng chỉ
mang tính chất tương đối. Trong các loại kí tự sự, hồi kí cũng là một thể văn
quan trọng.
Có rất nhiều nhà nghiên cứu đưa ra khái niệm hồi kí, trong đó các tác
giả cuốn Từ điển thuật ngữ văn học đã đưa ra khái niệm: “Hồi kí là một thể
loại thuộc loại hình kí, kể lại những biến cố đã xảy ra trong quá khứ mà tác giả
là người tham dự hoặc chứng kiến” [16;152].
Xét về phương diện quan hệ giữa tác giả với sự kiện được ghi lại về tính
chính xác của sự kiện, về góc độ và phương thức biểu đạt, hồi kí có nhiều chỗ
gần với nhật kí. Tuy nhiên khác với nhật kí, do đặc thù thời gian đã lùi xa, sự
kiện trong hồi kí có thể bị nhớ nhầm hoặc tưởng tượng thêm mà người viết
không tự biết. Cịn về phương diện tư liệu, về tính xác thực và khơng có hư cấu
thì hồi kí lại gần với văn xi lịch sử, tiểu sử khoa học. Hồi kí là những ghi
chép có tính suy tưởng của cá nhân về quá khứ, một dạng gần như tự truyện
của tác giả. Hồi kí cung cấp những tư liệu quá khứ mà đương thời tác giả chưa
có điều kiện nói được.
Khác với sử gia và nhà viết tiểu sử, người viết hồi kí chỉ tiếp nhận và ghi

chép phần hiện thực mà tác giả nhìn rõ hơn cả dựa trên cơ sở những ấn tượng
và hồi ức riêng trực tiếp của mình. Hơn nữa, bản thân người viết hồi kí ln
ln được mơ tả trình bày ở bình diện thứ nhất. Hồi kí có đặc điểm là chủ thể
trần thuật phải là người trong cuộc, kể lại những sự việc trong q khứ. Hồi kí
có thể nặng về người hay việc, có thể theo dạng kết cấu – cốt truyện hoặc dạng
kết cấu liên tưởng.
Hồi kí thường khó tránh khỏi tính phiến diện và ít nhiều chủ quan của
thơng tin, tính không đầy đủ của sự kiện, song nội dung của nó do sự diễn đạt
14

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

sinh động trực tiếp của cá nhân tác giả lại có một giá trị như là một tài liệu xác
thực đáng tin cậy.
Hồi kí ghi lại diễn biến của câu chuyện và nhân vật theo bước đi của
thời gian qua dòng hồi tưởng. Người viết hồi ký kể lại những điều mà mình có
dịp quan sát hoặc nghe trực tiếp, những sự việc và con người để lại những ấn
tượng sâu sắc, gắn bó với những kỉ niệm riêng, nhưng đồng thời lại có cả một
nội dung xã hội phong phú.
Trong giai đoạn Văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX cho đến năm 1945,
nói đến diện mạo lịch sử kí Việt Nam cần phải ghi nhận vai trò của nhiều cây
bút đã viết ghi chép, phóng sự, điều tra, nhật kí, hồi kí. Trong đó về hồi kí có
Lê Văn Hiến với Ngục Kon Tum (1938) đã kể lại cuộc sống lao tù khắc nghiệt

nhưng đầy quả cảm của những người cách mạng.
Trong văn xuôi những năm 90 vài năm gần đây, thể hồi kí phát triển
nhiều trong văn học Việt Nam. Người ta thường viết hồi kí về những sự kiện
lịch sử tiêu biểu, những nhân vật tiêu biểu. Chúng ta đã có những hồi kí về
Cách mạng tháng Tám, hồi kí về Điện Biên, hồi kí về Bác Hồ. Một số hồi kí
như Sống như Anh của Trần Đình Vân và Bất khuất của Nguyễn Đức Thuận có
giá trị về xã hội và cả về mặt văn học. Đối tượng miêu tả của hồi kí thường là
những nhân vật xuất sắc trong lịch sử như cuộc đời của những nhà hoạt động
chính trị, các anh hùng chiến sĩ với nhiều kì tích và cơng lao.
Một loạt hồi kí của các nhà văn đã đem lại cho người đọc những hiểu
biết cụ thể, sinh động và xác thực về xã hội, lịch sử, về đời sống văn học và
gương mặt một số nhà văn ở những thời kì đã qua. Hồi kí nở rộ trong đời sống
văn học ngày càng thu hút sự quan tâm của độc giả hiện đại. Bởi hồi kí cũng là
một cách thể hiện nhu cầu khám phá đời sống. Các tác giả không chỉ xây dựng
được diện mạo của người cùng thời mà qua chuyện của mình phác hoạ được
gương mặt của thời đại. Nói như nhà thơ Huy Cận: “Viết hồi kí là sống lại một
15

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

lần nữa cuộc đời mình, cũng là san sẻ cho người trong thiên hạ vui buồn của
mình, thân phận của mình và phần nào những trải nghiệm dọc đời đã sống”.
Các tác phẩm tiêu biểu như Miền thơ ấu (Vũ Thư Hiền), Tuổi thơ im lặng

(Duy Khán), Tuổi thơ dữ dội (Phùng Quán), Đặng Thai Mai hồi ký của Đặng
Thai Mai, Từ bến sơng Thương của Anh Thơ và tiếp đó là những tác phẩm thu
hút sự quan tâm, tạo được ấn tượng mạnh đối với độc giả như Hồi ký song đôi của
Huy Cận, Nhớ lại một thời của Tố Hữu…Với những tác phẩm này, cái tôi của
người viết hiện diện rất sắc nét qua cảm hứng nhận thức, đánh giá lại những gì đã
trải nghiệm bằng điểm nhìn từ hiện tại. Những chi tiết tự truyện, thái độ chủ quan
của người trần thuật chứa đựng nhu cầu khẳng định giá trị của kinh nghiệm cá
nhân. Thể bút kí pha hồi kí cũng đã nhanh chóng tìm mối giao lưu, giao cảm
được khẳng định vị thế của mình trước văn hóa đọc: Vị giáo sư và ẩn sĩ đường,
Ba lần đến nước Mĩ, Tản mạn đầu ô, Đi một ngày đàng của Hà Minh Đức.
Bên cạnh những tác giả viết về hồi kí như đã nói ở trên thì Tơ Hồi là một
cây bút lực lưỡng của nền văn xuôi với trên nửa thế kỉ sáng tác, lại khẳng định vị
trí của mình trong đời sống văn học đương đại với những hồi kí đặc sắc. Tơ Hồi
đã đưa vào hồi kí một quan niệm rất đáng chú ý: “Tôi cho viết hồi kí là khó khăn
hơn cả sáng tác. Bởi đó là một cuộc đấu tranh tư tưởng để viết ra…Đây là cuộc
mổ xẻ tồn diện, khơng phải nhẹ nhàng và chỉ có hứng thú” [20;190]. Đó là cuộc
đấu tranh để có thể đặt lên trang giấy những gì đúng như mình biết. Ơng đã cho
người đọc thấy rõ lịch sử trong cái đời thường. Vì thế, từ Cỏ dại (1944), Tự
truyện (1978), Cát bụi chân ai (1992) đến Chuyện cũ Hà Nội (1998), Chiều
Chiều (1999), những kỉ niệm vui, buồn được hiện diện qua nhiều cung bậc
trong sự tồn tại khách quan qua lăng kính cảm quan đời thường của nhà văn.
1.2. Hành trình sáng tác hồi kí của Tơ Hoài
1.2.1. Sơ lược tiểu sử

16

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

Tơ Hồi tên thật là Nguyễn Sen sinh ngày 07 – 9 - 1920 tại làng Nghĩa
Đơ, phủ Hồi Đức - tỉnh Hà Đông (nay là phường Nghĩa Đô - quận Cầu Giấy Hà Nội) trong một gia đình thợ thủ cơng. Tuổi thanh niên, Tơ Hồi phải trải
qua nhiều nghề khác nhau để kiếm sống như: dạy học tư, bán hàng, làm kế
tốn cho hiệu bn… Năm 1943, Tơ Hồi gia nhập Hội văn hóa cứu quốc và
từ đó liên tục tham gia viết báo chí mật, tuyên truyền cách mạng cho tới tổng
khởi nghĩa tháng Tám năm 1945. Có lần, ơng bị thực dân Pháp bắt giam, cũng
trong thời gian này, ông thực hiện được chuyến đi dài từ Bắc vào Nam. Ơng
giữ nhiều chức vụ quan trọng. Năm 1950, ơng công tác ở Hội Văn nghệ Việt
Nam. Từ 1957, là Tổng Thư kí, rồi Phó Tổng thư kí Hội nhà văn Việt Nam,
Giám đốc Nhà xuất bản Hội nhà văn. Từ năm 1966, ông là Chủ tịch Hội văn
nghệ Hà Nội, Chủ tịch Hội đồng văn học thiếu nhi. Ông còn tham gia những
hoạt động xã hội khác như: Đại biểu Quốc hội khóa VII, Phó Chủ tịch ủy ban
đồn kết Á Phi của Việt Nam...
Nhà văn đã được nhận giải thưởng: Giải nhất Tiểu thuyết của Hội Văn
nghệ Việt Nam 1956 (Truyện Tây Bắc); Giải A Giải thưởng Hội Văn nghệ Hà
Nội 1970 (tiểu thuyết Quê nhà); Giải thưởng của Hội Nhà văn Á - Phi năm
1970 (tiểu thuyết Miền Tây); Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học - Nghệ
thuật (đợt 1 – 1996).
1.2.2. Hành trình sáng tác
Trước Cách mạng tháng Tám, Tơ Hồi có các tác phẩm tiêu biểu: Dế
mèn phiêu lưu kí (1941), Quê người (1941), O chuột (1942), Trăng thề (1943)
Nhà nghèo (1944 ). Tác phẩm của Tơ Hồi trước cách mạng có thể phân thành
hai loại chính là: truyện về lồi vật và truyện về nơng thơn trong cảnh đói
nghèo. Qua những truyện về loài vật tiêu biểu như: O chuột, Gã chuột bạch,
Tuổi trẻ... người đọc nhận thấy, nhà văn thường viết về cái tốt đẹp, khẳng định

17

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

cái thiện trong cuộc sống, bày tỏ mong muốn một cuộc sống hạnh phúc, bình
yên trong xã hội, một cuộc sống tốt đẹp mang tính khơng tưởng.
Bên cạnh truyện viết về lồi vật, mảng truyện viết về cảnh sống đói
nghèo cũng được nhà văn đã miêu tả chân thật và sinh động. Cuộc sống cùng
quẫn bế tắc của những kiếp người nghèo khổ, lang thang, phiêu bạt nơi đất
khách quê người, những người thợ thủ công bị phá sản, xuất hiện dần qua từng
trang sách với tất cả niềm cảm thông chân thành của nhà văn.
Tóm lại, trước Cách mạng tháng Tám, Tơ Hồi đã có khi bế tắc trước
cuộc đời nhưng cuối cùng nhà văn vẫn đứng vững ở vị trí của một nhà văn
hiện thực. Tâm hồn của Tơ Hồi bao giờ cũng có được vẻ đẹp trong sáng, đáng
trân trọng trong cảnh đời đen tối thời kì này. Ở đề tài nào và đối tượng khám
phá nào, thế giới nghệ thuật của Tơ Hồi trước cách mạng đều thấm đượm tính
nhân văn và mang dấu ấn khá sâu đậm về một quãng đời của ông
Sau Cách mạng tháng Tám, Tô Hồi có sự chuyển biến mạnh mẽ về tư
tưởng và sáng tác. Tâm trạng trăn trở, phân vân định hướng khơng dừng lại
q lâu ở Tơ Hồi. Ơng đã nhanh chóng chiếm lĩnh hiện thực cuộc sống và
sáng tạo thành cơng nhiều tác phẩm có giá trị ở các thể loại khác nhau. Trong
đó, tiểu thuyết Miền Tây của ơng đạt giải thưởng Bông sen vàng của Hội Nhà

văn Á Phi vào năm 1970. Bước chuyển trong sáng tác của Tơ Hồi được thể
hiện rõ ở cả chủ đề và đề tài. Tơ Hồi khơng bó hẹp nội dung và đối tượng
phản ánh trong phạm vi của một vùng dân nghèo ngoại thành Hà Nội nơi ơng
từng gắn bó, mà ông còn hướng đến một không gian rộng lớn, đến với cuộc
sống của nhiều lớp người, nhiều vùng đất khác nhau, nổi bật nhất là miền núi
Tây Bắc. Không chỉ thành công ở thể loại truyện ngắn và tiểu thuyết, Tơ Hồi
cịn đạt được thành tựu đặc sắc ở thể kí. Nhiều tác phẩm kí của ơng xuất hiện
sau những chuyến đi lên Tây Bắc như Nhật kí vùng cao hay đi thăm nước bạn
như Tôi thăm Cămpuchia, Thành phố Lênin, Hoa hồng vàng….
18

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

Bên cạnh những mảng sáng tác trên, Tơ Hồi cịn tiếp tục viết khá nhiều
tác phẩm cho thiếu nhi như: Con mèo lười, Vừ A Dính, Đảo hoang, Chuyện nỏ
thần, Nhà Chử,…Ở mảng sáng tác này, ngay cả khi tuổi tác khơng cịn trẻ Tơ
Hồi vẫn có được cách cảm nhận và thể hiện đời sống qua trang văn phù hợp
với tâm hồn, nhận thức của tuổi thơ, để cùng các em đến với một thế giới biết
bao điều kì thú. Trên cơ sở đó góp phần bồi đắp vẻ đẹp và sự trong sáng, cao
cả cho tâm hồn trẻ thơ.
Như vậy những sáng tác của Tơ Hồi sau Cách mạng tháng Tám đã
khẳng định được vị trí và tài năng nghệ thuật của ơng trước hiện thực của cuộc
đời mới. Ơng xứng đáng là một tấm gương trong sáng trong lao động nghệ

thuật để góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
1.2.3. Hồi kí của Tơ Hồi
Tơ Hồi sáng tác rất nhiều thể loại: truyện ngắn, bút kí, kịch bản phim,
tiểu thuyết, tự truyện, hồi kí. Có lẽ hồi kí là một thể loại mang đậm phong cách
của Tơ Hồi. Tơ Hồi có các tập hồi kí gắn liền với bao nỗi vui buồn và mơ
ước của tuổi thơ, bao kỉ niệm về những bạn văn, đời văn của ông và những hồi
ký về đề tài Hà Nội như Cỏ dại (1944), Cát bụi chân ai (1992), Chuyện cũ Hà
Nội (1998). Những tác phẩm này đã đem lại những chứng từ sống động về địa
dư, lịch sử, phong tục, tiếng nói của thủ đô, và nhà văn Nga Ni-cu-Lin đã tinh
tế phát hiện ở nhà văn Tơ Hồi một nhà dân tộc học. Viết bao nhiêu về thủ đô
Hà Nội, Tô Hồi vẫn cịn “tình thương chưa đã, nhớ chưa ngi” nên thừa mọi
cơ hội để tự tình với Hà Nội, từ tiểu thuyết lịch sử Quê Nhà (1970) đến Chiều
Chiều (1999).
Cỏ dại là tập hồi kí đầu tay của Tơ Hồi. Ở cuốn hồi kí này, người đọc
được gặp hình ảnh “thằng cu Bưởi” những ngày thơ ấu nhếch nhác nơi Kẻ
Chợ. Tiếng là đi học nhưng ba năm trở về làng, chỉ biết “nhặt rau muống, biết

19

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

cọ nồi và thổi cơm”. Hành trang đem về là “mấy hòn bi sắt, một cái búa đinh”
cùng cái đầu mốc trắng tanh tưởi.

Tự truyện là sự tiếp nối của Cỏ dại. Tự truyện được bắt đầu từ ngày đi
học trường Yên Phụ. Ở đó có biết bao kỉ niệm vui – buồn của bản thân, của
đám học trò nghèo và của thầy giáo với cuộc sống đạm bạc, tẻ nhạt. Tự truyện
còn là kí ức vui – buồn về những người bạn thợ cửi. Đáng chú ý nhất là “một
quãng đời” đầy ý nghĩa mà tác giả được gặp các đồng chí hoạt động cách mạng
cùng nhau hoạt động phong trào.
Cát bụi chân ai phác họa chân dung các nhà văn tầm cỡ trong làng Việt
Nam. Ở đó, chúng ta được tiếp xúc với Xuân Diệu, Nguyễn Tuân, Nguyên
Hồng, Tú Mỡ, Ngô Tất Tố…từ góc độ con người bình thường.
Trong cuốn Chiều chiều, Tơ Hồi làm sống dậy những năm nhà văn đi
thực tế ở xóm Đồng – Thái Ninh, Thái Bình với những kỉ niệm vui - buồn một
thời, được tiếp xúc với người nơng dân điển hình - ơng Ngải, những năm đi
học chính trị với bao bạn bè mọi người “một mánh một tật”, những năm bao
cấp “mỗi huyện, mỗi tỉnh đều thổi lên những cái bong bóng hợp tác xã điển
hình”, những năm “ăn gian nói dối tràn lan”…
Như vậy Cỏ dại và Tự truyện là những dấu ấn đầu tiên để Tơ Hồi viết
những hồi kí tiếp theo trong hành trình viết hồi kí - một hành trình đấu tranh tư
tưởng của mình. Hành trình đến Cát bụi chân ai và Chiều chiều đã khẳng định
ngòi bút chân thực, khách quan, khơng tơ điểm của Tơ Hồi. Trong những
dịng hồi kí ấy, Tơ Hồi vừa cho người đọc thấu hiểu một thời kỳ lịch sử, vừa
cho người đọc chiêm ngưỡng các tác gia văn học từ góc độ sinh hoạt đời
thường. Như vậy với phong cách đặc biệt, Tơ Hồi đã đem đến cho nền văn
học Việt Nam những tác phẩm hồi kí xuất sắc.
Chuyện cũ Hà Nội lại đem đến cho người đọc về một Hà Nội với đủ mọi
thứ chuyện của đời thường trong mấy chục năm trước Cách mạng tháng Tám:
20

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

từ cảnh mua bán người thê thảm ở phố Mới đến chuyện kinh doanh thức ăn
thừa rất dơ dáy của lính Tây ở Cửa Đông, từ việc Tây đoan khám rượu lậu đến
“tiếng rao đêm” bán quà bánh trên các đường phố
Hành trình viết hồi kí của Tơ Hồi là hành trình xun suốt trong q
trình sáng tác của ơng. Mỗi tác phẩm hồi kí là một sự chiêm nghiệm về cuộc
sống, về con người, về lịch sử và trên hết đó là sự thật, vì Tơ Hồi quan niệm:
“Sự thật đã là đẹp rồi”. Và đã là đẹp rồi thì cần gì phải thêm bớt, tơ vẽ làm gì
sự thật ấy. Viết lên chính mình để trung thành với sự thật, Tơ Hồi đã tạo ra
được một tiếng nói riêng ở thể hồi kí, khơng thể lẫn với bất kì nhà văn nào.
1.3. Đặc điểm hồi kí của Tơ Hồi
Viết các tác phẩm văn học dưới dạng thể hồi kí có rất nhiều tác giả, tiêu
biểu như Đặng Thai Mai, Hoàng Phủ Ngọc Tường, Hà Minh Đức, Tố Hữu,
Anh Thơ, Huy Cận…
Đặng Thai Mai, đã thể hiện niềm tự hào và hạnh phúc của mình trong
hồi ký khi nghĩ về ơng nội và người cha của mình, về người thầy Lê Thước đã
dạy cho ông biết học, biết đọc sách, biết viết văn. Tiếp nối bầu khơng khí học
thuật của gia đình, Đặng Anh Đào trong tập hồi ký Tầm xuân cũng cho người
đọc thấy được hình ảnh người cha (Đặng Thai Mai) đã ảnh hưởng như thế nào
đến con đường văn chương của bà.
Còn Tố Hữu, trong hồi ký Nhớ lại một thời, với tình u thích văn thơ
của những người trong gia đình như ơng ngoại, cha, mẹ đã ảnh hưởng lớn đến
Tố Hữu - thơ Tố Hữu.
Tự bao giờ, cuộc sống vùng q trong khơng khí hương cau, hoa ngâu,
những lũ chim gà quấn quýt bên nhau, những lễ hội hát Ví, hát Lim, hát quan

họ, hội Vẽ, hội Thương…... đã làm cho tâm hồn Anh Thơ cứ mơ mộng và
thích làm thơ. Điều đó được thể hiện trong tập hồi kí Từ bến sơng Thương,
Tiếng chim tu hú, Bên dòng chia cắt.
21

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

Cái mà người ta trơng đợi ở một cuốn hồi kí vẫn là phần liên quan đến
nghề nghiệp của tác giả trên nền chung của xã hội mà nghề đó có liên quan.
Đọc hồi kí của Tố Hữu, ơng đã khẳng định mình thuộc dòng văn học hiện thực
xã hội chủ nghĩa. Còn Anh Thơ, nữ thi sĩ trong cái duyên của “Bức tranh quê”
đã khẳng định về nét đẹp của thơ mình khơng giống một ai. Và bà tự thấy
mình có thể nói chuyện với các thi sĩ sơng Thương về sự nhận xét và đánh giá
thơ của chính mình. Cịn nhìn vào cuộc đời sáng tác của Tơ Hồi, người đọc
cũng rất tâm đắc về lời nhận xét về mình của ơng: “Tơi vào nghề văn có trong
ngồi ba mươi năm trước 1945, và viết như chạy thi”.
Hồi kí của Tơ Hồi thể hiện một cái Tơi tự sự giản dị, tỉnh táo, điềm tĩnh
ghi nhận mọi sự và thể hiện nó bằng thứ “ngơn ngữ của văn xi” - một thứ
ngôn ngữ đa dạng, lắm cung bậc và thật nhiều sắc thái. Cái chất hài hước, sự
khôn ngoan minh mẫn, vẻ “đáo để” của người viết cũng bộc lộ thật sắc nét trên
các trang hồi kí.
Cảm hứng hướng ngoại là đặc điểm nổi bật trong hồi kí của Tơ Hồi.
Cảm quan nhân bản đời thường là cái nhìn xuyên suốt, bao trùm trong suốt

trong năm tập hồi kí. Dù viết về ai, những người bạn nghệ sĩ, những con người
bình thường hay chính bản thân mình, Tơ Hồi cũng xuất phát từ quan niệm:
“người ta ra người ta thì phải là người ta đã chứ”. Có sao viết vậy, cả tốt xấu
dở hay, cả những thói tật, những chuyện “bí mật riêng tư”, nhà văn cũng khơng
hề né tránh. Chính vì thế, đọc hồi kí của ơng, chúng ta một lần nữa được biết
thêm rất nhiều điều thú vị về chính nhà văn, về tuổi thơ, những gì ơng phải trải
qua trong cuộc đời.
Hồi kí là lối văn nói về chính cái tơi, nói về bản thân tác giả. Song với
Tơ Hồi, hồi kí của ơng cịn là rất nhiều những cuộc đời, những phong tục
riêng ở những vùng miền mà nhà văn có dịp được đến, là cuộc sống của người
nơng dân có cả thời kì cải cách ruộng đất, có cả khơng khí sáng tác văn học rất
22

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

căng thẳng thời kì Nhân văn giai phẩm… Tất cả những chuyện ấy đâu phải là
chuyện của riêng ơng. Đó là chuyện cuộc đời. Như thế, với Tơ Hồi, qua
những kỉ niệm và hồi tưởng của bản thân, ơng đã nhằm nói về cuộc đời chung.
Những chuyện về cuộc đời riêng mà ông kể trong hồi kí bao giờ cũng gợi ra
một điều gì đáng nói của cuộc đời. Chính vì thế, GS Phong Lê cho rằng: “Khó
mà nói trong các mạch nguồn làm nên dịng sơng chữ nghĩa nơi văn Tơ Hồi,
mạch nào là chìm, mạch nào là nổi. Có chìm và có nổi, nhưng nổi hoặc chìm
vẫn đều dồi dào trữ lượng và mang sự sống riêng, sự sống Tơ Hồi” [19;37].

Sự hồ nhập những câu chuyện riêng của đời ơng vào cuộc đời chung đã làm
nên đặc trưng phản ánh hiện thực của hồi kí Tơ Hồi. Mỗi lần viết hồi kí là
mỗi lần đấu tranh tư tưởng để nói ra sự thật. Tơ Hồi đã đấu tranh, đấu tranh
để vượt lên chính mình, để mở rộng tầm mắt cho tất cả sự thật ùa vào, để dũng
cảm nói ra sự thật, kể cả những sự thật tưởng như chỉ có thể “đào sâu chơn
chặt”.
Hồi kí Tơ Hồi là sự trở đi trở lại uyển chuyển giữa quá khứ và hiện tại.
Nhà văn ln tìm cách phá vỡ trình tự khơng gian – thời gian, hay nói cách
khác, đảo ngược, xen kẽ không gian – thời gian trong thế giới hồi niệm của
mình từ đó tạo những trang viết đặc sắc, ấn tượng. Ai đã từng đọc hồi kí Tơ
Hồi, hẳn khơng thể khơng ấn tượng với một Tơ Hồi hóm hỉnh mà thơng
minh. Rất tự nhiên, ơng đi hết từ chuyện này sang chuyện khác, có chỗ tưởng
như “lan man kề cà nhưng lại không hề vô vị”. Hồi kí của Tơ Hồi là dịng hồi
tưởng chân thực với cách giới thiệu chắt lọc những sự việc tiêu biểu trong q
khứ. Ơng tơn trọng và tạo được niềm tin ở bạn đọc. Ơng khơng bịa đặt thêm
thắt vào những sự việc đã xảy ra trong quá khứ và biết tơn trọng tính xác thực
của người và việc. Ơng biết giữ đúng mức mối quan hệ riêng chung. Nói về
mình, đó là điều tự nhiên, nhưng mục đích của hồi kí của nhà văn cũng khơng
chỉ nhằm nói về mình. Phải biết qua những kỉ niệm và hồi tưởng của bản thân
23

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

để nói về cuộc đời chung. Các câu chuyện được kể theo một mạch hồi tưởng
rất tự nhiên như dòng chảy của cuộc đời thực, nhớ đến đâu nhà văn kể đến đó
bằng một thứ ngôn ngữ dung dị, đời thường bằng sự kết hợp rất nhiều giọng
điệu, vừa hài hước, dí dỏm, tinh quái, vừa suồng sã, tự nhiên vừa trữ tình, thấm
thía tạo nên sự phức điệu trong hồi kí.
Đọc Nam Cao, thấy tiểu thuyết cứ như là tự truyện. Đọc Tơ Hồi, lại
thấy tự truyện cứ như tiểu thuyết. Hồi ức của Tơ Hồi mở ra khá rộng các giới
hạn sống. Nhân vật của ơng – đó là ơng, những cu Bưởi thích ẵm em và ham
chơi, cậu học trị tinh nghịch, hiếu động, anh thanh niên đi tìm việc, khơng
ngại đến những chỗ lam lũ hoặc dơ dáy…Ở đó có Tơ Hồi tự kể về mình, lại
có một người khác cũng đang kể về Tơ Hồi. Cu Bưởi chỉ mong lớn lên làm
thợ cửi, anh thanh niên thất nghiệp Hải Phịng tìm việc rê rê chân cho chạm
được vào chân cơ gái điếm cịm nhom ngồi trước mặt, gã trai phiêu lưu với
đám thanh niên gây gổ vừa hung hăng vừa nhát sợ - tất cả Tơ Hồi đang tự kể
về mình và cũng là nhân vật Tơ Hồi được nhà văn dựng lại.
Khi viết hồi kí, Tơ Hồi luôn tạo ra một khoảng cách giữa người kể
chuyện với đối tượng. Khoảng cách ấy đủ để người kể chuyện khách quan
phản ánh sự kiện khơng mờ đi theo dịng thời gian. Với những đặc sắc về nghệ
thuật hồi kí, Tơ Hồi đã có những bước đột phá mới. Từ đó, người đọc có một
lượng thơng tin phong phú về thời cuộc, về những nhà văn cùng thời, về những
sự kiện đáng ghi nhận trong thời kì lịch sử đất nước có nhiều biến động.
1.4. Đề tài Hà Nội trong sáng tác của Tơ Hồi nói chung và trong hồi kí
nói riêng
Đề tài về Hà Nội đã từng được viết bởi nhà văn Nguyễn Tuân với những
nét hào hoa, hào sảng. Nguyễn Tuân viết về Hà Nội với tất cả ý tốt, lời trong,
mặn mà, sâu sắc, có sức tỏa, sức ngân, có màu sắc, hương thơm và hồn người
với các tác phẩm Sau đêm 19 tháng chạp, Làng hoa, Hà Nội ta đánh Mỹ giỏi,
24

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

Hà Nội giải tù binh Mỹ qua phố Hà Nội, Băm sáu cái nõn nường Xuân
Hương…Ẩn trong từng trang viết của ông, Hà Nội sống dậy với những âm
vang của mấy thời đánh giặc. Hà Nội vang tiếng súng thần công những ngày
đầu chống Pháp. Hà Nội rền tiếng súng bắn máy bay Mỹ…Trong nhịp điệu
những câu văn của Nguyễn Tuân, hiện ra Một Hà Nội chiến đấu, một Hà Nội
thơ. Đọc những trang Nguyễn Tuân viết về Hà Nội, chúng ta yêu Hà Nội, yêu
từ cái cụ thể, cái bé nhỏ, cái gọi tên hàng ngày. Một hàng nước đêm 19 tháng
chạp ngổn ngang dồi chả, tiết canh chó. Một buổi chợ chiều, xác thù tơi tả giữa
chợ Ngọc Hà, mớ rau, xóc cua, mẹt tơm riu từ ngoại thành về đây. Một Hà Nội
của cây sấu rơi trắng phố phường như hàng tạ gạo khao quân. Một cánh hồng
nhung vương lúc chợ hoa tàn còn để lại một chút thơm bay. Qua ngơn ngữ của
Nguyễn Tn, một cánh hoa, một thống hương cũng xao xuyến gợi về một Hà
Nội vừa đẹp vừa thơm. Nó thức tỉnh cái thiện, cái đẹp, đưa con người về với
tình u Hà Nội…
Đó là cịn là một Hà Nội nhiều sắc màu tươi mát lãng mạn của Vũ Bằng
với “mùa xuân của Hà Nội là mùa xuân có mưa liêu riêu, gió lành lạnh, có
tiếng nhạn kêu trong đêm xanh”, là “mộng về Hà Nội đi với vợ trên con đường
hò hẹn thơm thơm mùi hoa sấu” (Miếng ngon Hà Nội). Hay một Hà Nội của
Thạch Lam với những món ăn tinh tế, những ký ức ấm áp ngày tết với “đêm
đơng, gió lạnh” bên lị bánh chưng ấm áp… “cả nhà ngồi vây quanh, nghe
tiếng nước reo mà kể chuyện cũ”. Trong Hà Nội băm sáu phố phường - bút kí
nổi tiếng tập hợp những bài viết của Thạch Lam trên báo Ngày nay sau khi ông

qua đời - bằng con mắt của một cây bút văn xi thấm đẫm chất thơ trữ tình,
tác giả đã cẩn thận ghi nhặt lại hình ảnh Hà Nội những năm đầu thế kỉ với từng
nét vẽ cảnh sắc phố phường, văn hoá, con người Thăng Long nhẹ nhàng, sang
trọng nhưng rất đỗi giản dị. Một tiếng rao đêm vọng lại “Dầy giò, dầy giò”,
một gánh hoả lò đi trong đêm, một thức quà quê thanh nhã của lúa non 25

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add


Hồi kí về Hà Nội của Tơ Hồi

Cốm…đã tạo nên chân dung Hà Nội bình dị, thanh lịch, giữa những xô bồ của
đời sống nhiều biến động, mảnh đất kinh kỳ vẫn vẹn nguyên hồn vía và dáng
dấp quê hương.
Nguyễn Huy Tưởng lại viết về một Hà Nội hào hoa và anh hùng qua các
tác phẩm Chuyện xây thành ốc, Lá cờ thêu sáu chữ vàng, An Tư công chúa, Vũ
Như Tơ, Đêm hội Long Trì đến Lũy hoa, Sống mãi với Thủ đơ…Các tác phẩm
đó đều lấy bối cảnh xưa và nay của Hà Nội để ký thác tấm lịng. Kinh thành
Thăng Long, Thủ đơ Hà Nội xưa và nay thấm trên từng trang văn Nguyễn Huy
Tưởng. Bằng những liên tưởng, đối chiếu giữa kiến thức sách vở với những
trải nghiệm trong cuộc đời, Hà Nội đã vào văn ông, làm nên “toàn bộ hồn cốt
và đường nét trong văn ông”, khiến độc giả không chỉ thiện cảm với tác giả
tiểu thuyết mà còn yêu quý hơn “Hà Nội - trung tâm tim óc của cả nước. Qua
bao triều đại, chế độ, cái tim óc bền dẻo vĩ đại ấy đã đập đều trên chín thế kỷ
rưỡi” như cảm nhận của Nguyễn Tuân và đến bây giờ, “cái tim óc bền dẻo vĩ
đại ấy” đã đập đều đến nghìn năm Thăng Long, đến chẵn mười thế kỷ.

Giáo sư Phong Lê đánh giá: “Nguyễn Huy Tưởng là người chăm chỉ
dành cho Hà Nội một mối quan tâm bền bỉ và dài lâu trong suốt hơn hai mươi
năm đời viết của mình. Đối với Nguyễn Huy Tưởng, cảm hứng lịch sử luôn
luôn đậm đà trên mỗi trang viết về Hà Nội quá khứ, và chiều sâu lịch sử luôn
luôn là sự cần thiết, là ưu thế cho ơng nhìn về Hà Nội của hiện tại”.
Nguyễn Huy Tưởng ln nhìn q khứ từ con mắt hiện tại, để góp phần
soi sáng các khuất lấp trong quá khứ và lý giải các vấn đề của hiện tại. Tình
yêu của Nguyễn Huy Tưởng dành cho Hà Nội khơng chỉ bó hẹp trong thỏa
mãn với những gì đang có. Ơng ln trăn trở làm sao để Thủ đô đẹp lên trở
thành “chốn kinh kỳ lộng lẫy nhất thế gian”, sánh vai với thủ đô hoa lệ của các
nước trên thế giới. Nguyễn Huy Tưởng đã chiêu tuyết cho nhân vật Vũ Như
Tô, nhà kiến trúc kỳ tài trong lịch sử, ông thầm tiếc về “Cửu trùng đài” dang
26

Vũ Thị Thương

Cao học Văn học K53

LUAN VAN CHAT LUONG download : add