Tư tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ trong giáo dục với vấn đề đổi mới giáo dục ở Việt Nam hiện nay

TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ DÂN CHỦ TRONG GIÁO DỤC
VỚI VẤN ĐỀ ĐỔI MỚI GIÁO DỤC Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
Trung tá, ThS. Đặng Cơng Thành*

11

Tóm tắt: Trong tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục, dân chủ trong giáo dục có một vị trí đặc biệt nổi bật. Người không chỉ để lại
cho chúng ta những quan điểm sâu sắc và hiện đại về dân chủ trong giáo dục - xét về mặt lý luận, mà còn nêu gương mẫu mực
thực hành dân chủ trong giáo dục - xét về mặt thực tiễn, cho chúng ta noi theo. Thấm nhuần sâu sắc tư tưởng đó của Người, suốt
trong tiến trình cách mạng, Đảng và Nhà nước ta ln quan tâm, vận dụng sáng tạo nhằm đổi mới nền giáo dục Việt Nam, nhất
là trong tình hình hiện nay.
Từ khóa: Dân chủ, giáo dục, đổi mới giáo dục.

Hiện nay, khái niệm về dân chủ có nhiều cách tiếp cận khác nhau, theo nghĩa
chung nhất thì dân chủ được hiểu: Là mọi quyền hạn thuộc về nhân dân, nhân dân là
chủ thể tối cao quyền lực trong xã hội, từ làm chủ Nhà nước, làm chủ hoạt động và làm
chủ chính bản thân con người, nhằm phát huy tối đa cơng sức, trí tuệ, năng lực vào sự
phát triển chung của đất nước và nhân loại.
Do đó, dân chủ thực chất là quyền làm chủ của nhân dân, trước hết là nhân dân lao
động, nhân dân có quyền can dự vào mọi công việc hệ trọng của đất nước hoặc được
phát biểu ý kiến của mình để đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.
Trên cơ sở quan niệm về dân chủ, chúng ta có thể hiểu dân chủ trong giáo dục
là thực hiện nền giáo dục vì sự nghiệp của dân, do dân và vì dân; nền giáo dục mang
tính tồn dân, tồn diện; được tổ chức và hoạt động một cách hiệu quả, thiết thực,
trong đó cá nhân và tổ chức tham gia quá trình giáo dục, được tự chủ, tự lập, tự do
phát huy hết năng lực sáng tạo của mình, nhằm đóng góp vào lợi ích chung cho cộng
đồng, quốc gia dân tộc và sự phát triển chung của nhân loại.
Khái niệm chỉ ra:
Thứ nhất, dân chủ trong giáo dục là một đặc trưng cơ bản thể hiện bản chất tốt
đẹp của chế độ xã hội chủ nghĩa, là nền giáo dục của dân, do dân, vì dân. Từ đó, khẳng
Học viện Chính trị, Bộ Quốc phịng.

*


Phần 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT

631

định, công cuộc phát triển giáo dục nước nhà là sự nghiệp của toàn dân, do người dân
tiến hành, do nhân dân đóng góp và do nhân dân xây dựng, sự thành công của nền giáo
dục mới là sự đóng góp chung của mọi thành viên trong xã hội. Mục đích của dân chủ
trong giáo dục là tạo điều kiện để mọi người trong xã hội được tự do học tập, tự do
đóng góp sức lực vào các quy trình giáo dục của đất nước.
Thứ hai, nội dung, mục tiêu của dân chủ trong giáo dục là nhằm trang bị hệ giá trị,
kinh nghiệm, tri thức của loài người; cùng với thái độ, kỹ năng, năng lực làm chủ; từ
làm chủ bản thân, làm chủ xã hội, làm chủ tri thức, làm chủ kinh tế, làm chủ chính trị,
văn hóa, xã hội,... để hướng tới xây dựng và phát triển nền dân chủ xã hội ngày càng
rộng lớn, khơng có sự phân biệt, đối xử, kỳ thị, biệt lập, độc đốn trong q trình phát
triển giáo dục của đất nước.
1. NỘI DUNG TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ DÂN CHỦ TRONG GIÁO DỤC

Trong di sản tinh thần của Chủ tịch Hồ Chí Minh để lại cho dân tộc Việt Nam, tư
tưởng Hồ Chí Minh về dân chủ chiếm vị trí quan trọng. Theo Người, dân chủ là “của
quý báu nhất của nhân dân”, là điều “trăn trở” suốt đời của Người. Trong đó dân chủ
trong giáo dục được Hồ Chí Minh đặc biệt coi trọng, là phương thức giáo dục hiệu quả
nhất. Dưới chế độ thực dân, phong kiến, dân chủ trong giáo dục là điều không thể có,
bởi chính quyền thực dân, phong kiến ln duy trì lối dạy học “nhồi sọ”, một chiều,
áp đặt, phiến diện nhằm đào tạo ra đội ngũ quan lại làm tay sai cho chúng. Cách mạng
tháng Tám năm 1945 thành công mở ra một trang mới cho sự học nước nhà. Trước đòi
hỏi cấp bách của cách mạng là tiến hành cải cách giáo dục, Hồ Chí Minh chỉ rõ một

trong những nội dung rất quan trọng là phải thực hành dân chủ trong giáo dục. Đây là
tư tưởng xuyên suốt, nhất quán trong dạy học và giáo dục đào tạo của Hồ Chí Minh.
Một là, dân chủ trong giáo dục là một chiến lược trăm năm
Dân chủ trong giáo dục chính là sự trao đổi, thảo luận, trao quyền tri thức, kinh
nghiệm giữa con người với con người, nhất là từ thế hệ trước sang thế hệ sau giúp cho
xã hội loài người ngày càng phát triển. Thực dân Pháp sau khi xâm lược Việt Nam đã
thực hiện chính sách ngu dân, làm biến tướng nền giáo dục Việt Nam.
Nhận rõ và lên án đanh thép những tội ác của thực dân Pháp ở các nước thuộc
địa, trong đó có việc chúng “gieo rắc một nền giáo dục đồi bại, xảo trá và nguy hiểm
hơn cả sự dốt nát nữa, vì một nền giáo dục như vậy chỉ làm hư hỏng mất tính nết của
người đi học, chỉ dạy cho họ một lòng “trung thực” giả dối, chỉ dạy cho họ biết sùng
bái những kẻ mạnh hơn mình, dạy cho thanh niên yêu một Tổ quốc không phải là Tổ
quốc của mình và đang áp bức mình. Nền giáo dục ấy dạy cho thanh thiếu niên khinh


632

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

rẻ nguồn gốc dịng giống mình. Nó làm cho thanh thiếu niên trở nên ngu ngốc”1. Hồ
Chí Minh đã khởi đầu sự nghiệp cách mạng vĩ đại của Người từ việc tuyên truyền giáo
dục cách mạng để thức tỉnh quần chúng nhân dân ý thức rõ nỗi đau khổ của người
dân mất nước và có niềm tin vào sức mạnh vơ cùng to lớn của chính bản thân khi họ
được tổ chức lại trong một khối đoàn kết chặt chẽ, cùng tranh đấu dưới sự lãnh đạo
của Đảng theo con đường cách mạng đúng đắn. Người coi “Một dân tộc dốt là một dân
tộc yếu”2, dốt nát cũng là kẻ địch. Vì vậy, sau Cách mạng tháng Tám năm 1945 thành
công, ngày 3/9/1945, trong phiên họp đầu tiên của Chính phủ lâm thời, Hồ Chí Minh
đã thực hiện một chiến dịch chống nạn mù chữ, diệt “giặc dốt” là một trong những
nhiệm vụ cấp bách hàng đầu của đất nước, đồng thời với cuộc đấu tranh chống giặc
ngoại xâm và “giặc đói”.

Trong quá trình lãnh đạo sự nghiệp xây dựng xã hội mới, Hồ Chí Minh càng chú
trọng chỉ ra vai trị đi đầu, đi trước của giáo dục và thực hành dân chủ trong giáo dục.
Người chỉ rõ: “Bây giờ xây dựng kinh tế, khơng có cán bộ khơng làm được. Khơng có
giáo dục, khơng có cán bộ thì khơng nói gì đến kinh tế và văn hóa. Trong việc đào tạo
cán bộ, giáo dục là bước đầu”3.
“Vì lợi ích mười năm thì phải trồng cây, vì lợi ích trăm năm thì phải trồng người”4.
Với Hồ Chí Minh, giáo dục ln ln là sự nghiệp có ý nghĩa chiến lược, có vị trí
đứng đầu, là quốc sách hàng đầu trong sự nghiệp cách mạng giải phóng dân tộc và
xây dựng xã hội mới tiến bộ, văn minh hơn. Độc lập, tự do, hạnh phúc của nhân dân,
sự hưng thịnh của đất nước sẽ không thể hiện được nếu thiếu sự tham gia của một nền
giáo dục dân chủ. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư cho tương lai của sự phát triển mạnh
mẽ và bền vững. Sứ mệnh của giáo dục nói chung và dân chủ trong giáo dục nói riêng
vừa có ý nghĩa vơ cùng trọng đại, vừa mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc.
Hai là, dân chủ trong giáo dục là một quyền cơ bản của con người
Quyền dân chủ trong giáo dục đã được Hồ Chí Minh khởi xướng từ rất sớm, năm
1919, trong bản Yêu sách của nhân dân An Nam, gửi đến Hội nghị Véc-xây: “tự do
học tập, thành lập các trường kỹ thuật và chuyên nghiệp ở tất cả các tỉnh cho người
bản xứ”5. Đây là quyền được tự do về giáo dục và học tập, được làm chủ kho tàng tri
thức nhân loại của mọi người. Dân chủ trong giáo dục theo tư tưởng Hồ Chí Minh:
“trước hết là tạo ra ở người học một cái nhìn bao quát về ý thức tự chủ học tập, ngày

2
3

4

5


1

Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 1, tr.424.
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 4, tr.7.
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 10, tr.345.
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 11, tr. 528.
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 1, tr. 441.


Phần 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT

633

nay gọi là quyền học tập, gắn liền với quyền sống cũng như quyền căn bản khác của
con người”1. Cả cuộc đời Hồ Chí Minh “chỉ có một ham muốn, ham muốn tột bậc, là
làm sao cho nước ta được hoàn toàn độc lập, dân ta được hồn tồn tự do, đồng bào ai
cũng có cơm ăn, áo mặc, ai cũng được học hành”2.
Người coi quyền “được học hành”, “được giáo dục” như là một quyền cơ bản, gắn
với quyền sống, quyền tự do, quyền mưu cầu hạnh phúc của con người. “Được giáo
dục” theo quan niệm của Hồ Chí Minh khơng chỉ là vấn đề được giáo dục, học tập, mà
đây còn là nghĩa vụ, trách nhiệm của mọi người dân đối với dân tộc, đất nước. Giáo dục
để nâng cao hiểu biết, góp sức để đánh Pháp, đuổi Nhật cho nước nhà được hoàn toàn
độc lập, nhân dân được tự do, đồng bào sung sướng. Trong hai bản Hiến pháp do người
chủ trì cũng thể hiện rõ vấn đề này, Điều 15, Hiến pháp 1946 “… quốc dân thiểu số có
quyền học bằng tiếng của mình, học trị nghèo được Chính phủ giúp, trường tư được
mở tự do và dạy theo chương trình của Nhà nước”; Điều 33 Hiến pháp 1959: “công dân
nước Việt Nam Dân chủ Cộng hồ có quyền được học tập”. Như vậy, Hồ Chí Minh chỉ
rõ “quyền được giáo dục, được học tập” gắn liền với “quyền làm người”. Người khẳng
định, mục tiêu học tập là: “để làm việc, làm người, làm cán bộ”. Như vậy, giáo dục là
quyền căn bản của con người, bao hàm những đòi hỏi nội tại của mỗi con người, trước
hết về đạo đức, về nhân cách và năng lực. Đây là một cách tiếp cận mới tích cực về

quyền con người. Cũng có thể xem đây là nghĩa vụ của mỗi người đối với chính mình.
Ba là, dân chủ trong giáo dục là coi trọng, đề cao khả năng sáng tạo và phát huy
tính tích cực, chủ động, cầu tiến bộ của con người
Hồ Chí Minh khẳng định: “Vô luận tất cả đều do con người làm ra”. Đặt mục tiêu
con người lên trên hết, dân chủ trong giáo dục mà Hồ Chí Minh muốn đạt tới là phát
triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của học sinh Việt Nam, giáo dục phải phát triển
ở mỗi người cả tài lẫn đức, trong đó coi trọng đạo đức và nhân cách con người.
Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Việc gì cũng khó, trong xã hội khơng có cái gì dễ, nhưng
khó mà quyết tâm thì nhất định làm được”3. Trong giáo dục, Người yêu cầu phải tích
cực, chủ động, phải ham học hỏi – cầu tiến bộ thì mới thành cơng. Ham học hỏi – cầu
tiến bộ địi hỏi sự phấn đấu từ cả hai phía người dạy và người học. Về phía người dạy,
“… cốt nhất là phải dạy cho học trò biết yêu nước, thương nịi. Phải dạy cho họ có chí
tự lập, tự cường, quyết không chịu thua kém ai, quyết không chịu làm nô lệ”4. Đây
Xem Võ Văn Lộc, Quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về dân chủ trong giáo dục, NXB Chính trị
Quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.203.
2
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 15, tr. 627.
3
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 10, tr. 607.
4
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 5, tr. 120.
1


634

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

là một trong những mục tiêu quan trọng, thiết yếu mà bất cứ người dạy học nào cũng
phải quan tâm để giáo dục cho học sinh của mình. Về phía người học, Hồ Chí Minh

u cầu: “khơng ngừng tiến thủ, cần có bản lĩnh độc lập. Tự mình làm lấy, tự giác,
tự động, tự chủ…”1. Như vậy, trên thực tế, Hồ Chí Minh đã chủ trương phải bắt đầu
từ người học, “phải lấy người học làm trung tâm”, nghĩa là người học (học viên, học
sinh) phải biết tự giác, tự động học tập và nghiên cứu – lấy tự học làm cốt; sau đó tiến
hành thảo luận tập thể rồi kết hợp bổ sung, nâng cao thêm của giáo viên mà hoàn thiện
nhận thức của mình.
Người yêu cầu cả người dạy lẫn người học cần có tinh thần lạc quan, yêu đời, sống
có lý tưởng cao cả, ham học, ham làm, ham tiến bộ, ln “hướng tới phía trước, tiến lên
khơng ngừng. Gian lao chẳng quản, khó khăn khơng sờn”2; Giáo dục, học tập là việc
suốt đời, và luôn cần phải “Học, học nữa, học mãi”, “Học không biết chán, dạy không
biết mỏi”. Vì vậy, đối với dạy - học, cái tâm cho sáng, cái chí cho bền, một lịng, một dạ
vì dân, vì nước thì nhất định sẽ đạt được cái đích của giáo dục, của sự học.
Bốn là, dân chủ trong giáo dục thực chất là cùng nhau trao đổi, thảo luận tìm ra
chân lý
Hồ Chí Minh khẳng định: “Đối với mọi vấn đề, mọi người tự do bày tỏ ý kiến của
mình, góp phần tìm ra chân lý. Đó là một quyền lợi mà cũng là một nghĩa vụ của mọi
người”3. Qua việc bày tỏ ý kiến sẽ giúp người học được “thông suốt” mọi vấn đề. Một
khi đã thông suốt vấn đề, người học mới làm chủ được tri thức, làm chủ được chân lý,
là tiền đề của hành động. Hồ Chí Minh chỉ rõ: “Khi mọi người đã phát biểu ý kiến, đã
tìm thấy chân lý, lúc đó quyền tự do tư tưởng hố ra quyền tự do phục tùng chân lý”4.
Người còn căn dặn cả người dạy và người học phải hết sức khiêm tốn, cầu thị,
chống kiêu ngạo, tự mãn: cái gì biết thì nói biết, khơng biết thì nói khơng biết. Kiêu
ngạo, tự phụ, tự mãn là kẻ thù số một của dạy – học. Hồ Chí Minh yêu cầu: “Đối với
mọi vấn đề, thầy và trị cùng nhau thảo luận, ai có ý kiến gì đều thật thà phát biểu.
Điều gì chưa thơng suốt, thì hỏi, bàn cho thơng suốt”5. Đây cũng là thái độ tự trọng
khoa học của người học khiêm tốn và cầu tiến bộ. Thực hành dân chủ trong giáo dục,
Người yêu cầu cao thái độ độc lập suy nghĩ và tự do tư tưởng của người học: phải nêu
cao tác phong độc lập suy nghĩ và tự do tư tưởng... Đối với bất cứ vấn đề gì đều phải
đặt câu hỏi “Vì sao?”, đều phải suy nghĩ kỹ càng xem nó có hợp với thực tế khơng, có
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 3, tr. 457.

Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 12, tr. 538.
3
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 10, tr. 378.
4
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 10, tr. 378.
5
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 9, tr. 266.
1

2


Phần 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT

635

thật là đúng lý không, tuyệt đối không nên nhắm mắt tuân theo sách vở một cách xi
chiều, phải suy nghĩ một cách chín chắn. Tức là Người đòi hỏi sự sáng tạo, chống kinh
viện, giáo điều, phải rèn luyện tư duy độc lập, tự chủ, sáng tạo.
Năm là, dân chủ trong giáo dục là giải quyết đúng đắn mối quan hệ dân chủ giữa
thầy và trị
Có thể nói đây là một “phương pháp luận” chung nhất trong quan hệ dân chủ
giữa thầy và trò. Thầy quý trị, trị kính thầy khơng phải chỉ riêng trong việc dạy - học,
bồi dưỡng kiến thức trên lớp, mà còn phải mở rộng quan hệ giao tiếp giữa thầy và trị
trong Nhà trường và ngồi xã hội. Thầy có q trị, thầy mới tơn trọng trị và khơng
ngừng tìm cách giảng dạy ngày một tốt hơn. Trị có kính thầy, trò mới giữ được kỷ
cương trường học và giúp cho việc học ngày một cao hơn. Tránh thái độ “cá đối bằng
đầu” trong quan hệ thầy trị, theo Hồ Chí Minh đây là thái độ khơng nên có và khơng
thể chấp nhận trong môi trường sư phạm.
Như vậy, dân chủ trong quan hệ thầy trị theo tư tưởng Hồ Chí Minh vừa đề cao

vị trí của người thầy, địi hỏi tính gương mẫu và đạo đức của họ; vừa yêu cầu người
học sự kính trọng đối với thầy cơ, và thái độ nghiêm túc trong học tập.
Sáu là, dân chủ trong giáo dục là quyền vừa học, vừa làm, học suốt đời
Quan niệm của Hồ Chí Minh học khơng bao giờ đủ, cịn sống, cịn phải học,
khơng chỉ học ở nhà trường mà học ở mọi nơi, coi trọng việc tự học, tự đào tạo và đào
tạo lại. Người yêu cầu: “Học hỏi là một việc phải tiếp tục suốt đời... Khơng ai có thể
tự cho mình là biết đủ rồi, biết hết rồi”1. Hồ Chí Minh bộc bạch: “Tơi năm nay 71 tuổi
ngày nào cũng phải học. Việc lớn, việc nhỏ, tôi phải tham gia. Công việc cứ tiến mãi.
Khơng học thì khơng theo kịp, cơng việc nó sẽ gạt mình lại phía sau”2. Điều này phải
qn triệt trước hết là tổ chức Đảng, vì Đảng lãnh đạo quần chúng thì trước hết đảng
viên phải khơng ngừng được giáo dục và học tập. Đội ngũ trực tiếp trong giáo dục là
nhà giáo “cũng cần phải được giáo dục”. Nhà giáo không phải chỉ là thợ dạy mà trong
và sau giảng dạy thì nhà giáo phải là người khơng ngừng học tập, nghiên cứu.
2. MỘT SỐ ĐỊNH HƯỚNG ĐỔI MỚI GIÁO DỤC VIỆT NAM HIỆN NAY THEO TƯ TƯỞNG HỒ CHÍ MINH VỀ DÂN CHỦ
TRONG GIÁO DỤC

Giáo dục nói chung và dân chủ trong giáo dục nói riêng là chuyện quốc gia đại
sự - là cái cốt của một ngành giữ vai trị nền tảng quốc gia, sự thành cơng hay thất bại
của nó liên quan đến vận mệnh của đất nước, đến tương lai của nhiều thế hệ mai sau,
do đó cần sự chung tay, góp sức của tồn thể xã hội. “Giáo dục là quốc sách hàng đầu”
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 10, tr. 377.
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 13, tr. 273.

1
2


636

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

do đó Đảng và Nhà nước, trước hết là những nhà lãnh đạo chủ chốt cần phải đặc biệt
quan tâm, chỉ đạo sát sao đối với sự nghiệp giáo dục, đào tạo.
Việc thực hành và mở rộng dân chủ trong giáo dục nói chung và dân chủ trong học
tập nói riêng từ ngày đất nước đổi mới đến nay vẫn đang còn ở bước đầu của một tiến
trình. Bên cạnh những thành tựu “rất to lớn và có ý nghĩa lịch sử”, ngành giáo dục, đào
tạo vẫn đang tồn tại những hạn chế nhất định, trong đó nguyên nhân quan trọng là do
người dạy, người học, người quản lý nhà trường chưa nhận thức sâu sắc, tồn diện về
vai trị làm chủ của mình theo quan điểm của Hồ Chí Minh. Bởi, “Thực tiễn cách mạng
chứng minh rằng: Ở đâu nhân dân lao động có ý thức làm chủ và được làm chủ thật sự
thì ở đấy xuất hiện phong trào cách mạng”1. Vậy mà khơng ít thầy giáo, cơ giáo, cán
bộ quản lý giáo dục, học sinh đã đánh mất quyền làm chủ ngay trong nhà trường của
mình. Những hiện tượng nổi cộm đau lòng ở một số trường học trong thời gian vừa qua
(như việc trò đánh thầy, trò ngồi nhầm lớp, dạy học còn thụ động theo sách vở, nặng lý
thuyết nhẹ thực hành, đánh giá chất lượng người học có tư tưởng chạy theo thành tích,
người học có động cơ vì bằng cấp, chất lượng có chiều hướng giảm sút, “dạy học tràn
lan” thể hiện ở nhiều hệ đào tạo khơng chính quy,… xa sự kiểm sốt của lãnh đạo đơn
vị, trình độ quản lý khơng theo kịp sự phát triển…) đã cho thấy ba phương diện chủ thể:
học sinh, thầy giáo và nhà quản lý giáo dục có nơi, có lúc đã đánh mất quyền làm chủ
của mình, dân chủ trong giáo dục chưa có được la bàn định hướng rõ ràng, nhất quán.
Có nhiều nguyên nhân dẫn đến thực trạng trên, song dù là nguyên nhân gì thì một khi đã
mất quyền làm chủ, người ta đồng thời bị mất cả sự tự chủ, quyền tự do, và do vậy, khó
sáng suốt để có được quyết định đúng đắn. Quyền làm chủ là tiền đề, là giá trị của mọi
giá trị. Vấn đề cấp bách trước nhất hiện nay là phải sớm tư duy lại, thiết kế một triết lý
mới cho dân chủ trong giáo dục ở Việt Nam. Trong công việc này, chúng ta cần vận dụng
quan điểm “dân chủ trong giáo dục của Hồ Chí Minh” trên một số vấn đề chủ yếu sau:
Một là, tiếp tục đẩy mạnh việc nghiên cứu, quán triệt và vận dụng tư tưởng Hồ Chí
Minh nói chung và nhất là tư tưởng dân chủ trong giáo dục của Người vào đời sống của
ngành giáo dục. Kết hợp việc giáo dục tư tưởng Hồ Chí Minh với giáo dục ý thức chấp
hành pháp luật trong nhân dân. Dân chủ phải được thực sự mở rộng và pháp luật phải

được thực hiện nghiêm minh. Đồng thời, rà soát lại các văn bản xác lập quyền làm chủ
của nhà quản lý, nhà giáo và của người học. Đánh giá một cách nghiêm túc việc thực
hiện quyền làm chủ của ngành giáo dục nói chung và dân chủ trong nhà trường nói riêng
theo các văn bản đó. Trên cơ sở đó, tích cực tháo gỡ, chấn chỉnh những rào cản làm mất
dân chủ đồng thời với việc xây dựng những thiết chế nhằm phát huy quyền làm chủ của
toàn ngành giáo dục và toàn dân tham gia xây dựng giáo dục.
Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ VI, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội,
1987, tr. 109.

1


Phần 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT

637

Hai là, tăng cường tuyên truyền giáo dục nâng cao nhận thức xã hội về vị trí, vai
trò của giáo dục, của dân chủ trong giáo dục và của đội ngũ những người thầy hiện
nay. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng khẳng định: “Dân chủ là chìa khóa vạn năng”, “nhiệm
vụ giáo dục rất quan trọng và vẻ vang, vì nếu khơng có thầy giáo thì khơng có giáo
dục… Khơng có giáo dục thì khơng có cán bộ thì cũng khơng nói gì đến kinh tế và
văn hóa”1. Bởi vậy, cần thơng qua cơng tác tun truyền, giáo dục chính trị, tư tưởng
từ trong gia đình ra ngoài xã hội, đến từng cơ quan, đơn vị để lan tỏa truyền thống tôn
vinh giá trị người thầy – những người khi làm tốt cơng việc của mình, dù trên ngực
khơng có hn chương, thì theo Chủ tịch Hồ Chí Minh, họ thực sự là “những anh hùng
vơ danh”, bởi “Nếu khơng có thầy giáo dạy dỗ con em nhân dân, thì làm sao mà xây
dựng chủ nghĩa xã hội được? Vì vậy, nghề thầy giáo là rất quan trọng, rất vẻ vang;
ai có ý kiến khơng đúng về nghề thầy giáo, thì phải sửa chữa”2. Cần triệt để xóa bỏ
những suy nghĩ, nhận thức khơng đúng, lệch lạc đó, giáo dục nhận thức đúng đắn cho
các cá nhân về vị trí, vai trị to lớn của giáo dục trong sự phát triển đất nước … Trong

nhà trường, cần tiếp tục đưa các phong trào “thi đua dạy tốt, học tốt”, “tiên học lễ, hậu
học văn”, đưa “chuẩn mực văn hóa cơng vụ”, “đạo đức nhà giáo” vào định hướng xây
dựng hình ảnh của người thầy, tạo lập tình cảm, niềm tin và trách nhiệm giữa người
học và đội ngũ nhà giáo. Thơng qua cơng tác chính trị tư tưởng trong sinh hoạt đảng,
đồn thể, sinh hoạt chun mơn để nâng cao nhận thức, phát huy dân chủ, trách nhiệm
của cấp ủy, tổ chức Đảng, của Hội đồng nhà trường, các tổ chức chính trị - xã hội, …
đối với việc xây dựng đội ngũ nhà giáo và cán bộ quản lý giáo dục.
Bốn là, thực hiện dân chủ hóa nền giáo dục. Thực hiện dân chủ hóa tồn bộ hoạt
động giáo dục và quản lý giáo dục là bước đi quan trọng để đưa đến những thành tựu,
tạo ra sức sống mới cho phát triển giáo dục với nhiều sáng kiến, nỗ lực, tâm huyết của
các thầy, cô giáo, các nhà nghiên cứu, nhà quản lý, các nhà hoạt động giáo dục. Dân chủ
hóa hoạt động giáo dục sẽ làm cho khả năng sáng tạo của đội ngũ giáo viên, cán bộ quản
lý giáo dục và học sinh, sinh viên được phát huy tính tích cực, chủ động, tham gia vào
quá trình dạy và học được tăng lên. Dân chủ trong giáo dục được thực hiện trực tiếp và
chủ yếu thông qua sự lãnh đạo và quản lý bằng các đạo luật và văn bản pháp quy, bằng
quản lý nhà nước theo hướng pháp quyền, vì nhân dân, của nhân dân, do nhân dân; Tạo
điều kiện để giáo viên, học sinh và những nhà hoạt động giáo dục tham gia quản lý nhà
nước về giáo dục thông qua kiểm tra, giám sát của các cơ quan quản lý nhà nước và các
cán bộ quản lý về giáo dục; Nâng cao trách nhiệm pháp lý giữa các cơ quan quản lý nhà
nước về giáo dục và những người tham gia hoạt động giáo dục trong thực hiện quyền
dân chủ, đồng thời tăng cường kỷ cương, kỷ luật trong giáo dục, xây dựng mơi trường
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 10, tr. 345.
Hồ Chí Minh, Tồn tập, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tập 14, tr. 403.

1
2


638

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

giáo dục lành mạnh, minh bạch và trong sáng. Để đổi mới nền giáo dục theo hướng dân
chủ, cần tăng cường vai trị của tồn thể nhân dân, trong đó chú trọng vai trị của cơng
đồn ngành giáo dục, của các Hiệp hội về giáo dục như Hội khuyến học, Hội giáo chức,
Hiệp hội các trường đại học, cao đẳng ngồi cơng lập, v.v.. nhằm phát huy tối đa sức
mạnh tổng hợp, tạo động lực mạnh mẽ cho phát triển giáo dục.
Bốn là, thực hiện tốt mục tiêu của dân chủ trong giáo dục, đào tạo là xây dựng
những con người Việt Nam hiện đại. Vận dụng và phát triển tư tưởng dân chủ trong
giáo dục của Người, Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 4-11-2013 đã khẳng định phương
hướng xây dựng con người Việt Nam trong giai đoạn cách mạng mới, đó là những con
người: có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, phấn đấu vì độc lập dân tộc và chủ
nghĩa xã hội, có ý chí vươn lên đưa đất nước thốt khỏi nghèo nàn, lạc hậu, đồn kết
với nhân dân thế giới trong sự nghiệp đấu tranh vì hịa bình, độc lập dân tộc, dân chủ
và tiến bộ xã hội. Dân chủ trong giáo dục để xây dựng cho con người Việt Nam hiện
đại với những phẩm chất và đặc tính cơ bản sau: Có ý thức tập thể, đồn kết, phấn đấu
vì lợi ích chung. Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực,
nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, quy ước của cộng đồng; có ý thức bảo vệ
và cải thiện mơi trường sinh thái. Lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có
kĩ thuật sáng tạo, năng suất lao động cao vì lợi ích của bản thân, gia đình, tập thể và xã
hội. Thường xuyên học tập, trao đổi, thảo luận để nâng cao hiểu biết trình độ chun
mơn, trình độ thẩm mỹ và thể lực.
Năm là, xây dựng xã hội học tập và mọi người đều được bình đẳng trong giáo
dục. Nghị quyết số 29-NQ/TW ngày 4-11-2013, của Ban Chấp hành Trung ương đã
đề ra chủ trương: Hoàn thiện hệ thống giáo dục quốc dân theo hướng hệ thống giáo
dục mở, học tập suốt đời và xây dựng xã hội học tập. Trước mắt ổn định hệ thống giáo
dục phổ thông như hiện nay. Đẩy mạnh phân luồng sau trung học cơ sở, định hướng
nghề nghiệp ở trung học phổ thông. Tiếp tục nghiên cứu đổi mới giáo dục phổ thông
phù hợp với điều kiện cụ thể của đất nước và xu thế phát triển của giáo dục thế giới.
Quy hoạch lại cơ sở mạng lưới giáo dục nghề nghiệp, giáo dục đại học với quy

hoạch phát triển kinh tế - xã hội, quy hoạch phát triển nguồn nhân lực. Thống nhất tên
gọi các trình độ đào tạo, chuẩn đầu ra. Đẩy mạnh giáo dục nghề nghiệp sau trung học
phổ thông, liên thông giữa giáo dục nghề nghiệp và giáo dục đại học. Tiếp tục sắp xếp,
điều chỉnh mạng lưới các trường đại học, cao đẳng và các viện nghiên cứu theo hướng
gắn đào tạo với nghiên cứu khoa học. Thực hiện phân tầng cơ sở giáo dục đại học theo
định hướng nghiên cứu, ứng dụng và thực hành. Hoàn thiện mơ hình đại học quốc gia,
đại học vùng; củng cố và phát triển một số cơ sở giáo dục đại học và giáo dục nghề
nghiệp chất lượng cao đạt trình độ tiên tiến khu vực và thế giới.


Phần 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT

639

Khuyến khích xã hội hóa đầu tư xây dựng và phát triển các trường chất lượng cao
ở tất cả các cấp học và trình độ đào tạo; Tăng tỷ lệ trường ngồi cơng lập đối với giáo
dục nghề nghiệp và giáo dục đại học; Hướng tới có loại hình cơ sở giáo dục do cộng
đồng đầu tư; Đa dạng hóa các phương thức đào tạo; Thực hiện đào tạo theo tín chỉ;
Đẩy mạnh đào tạo, bồi dưỡng năng lực, kĩ năng nghề tại cơ sở sản xuất kinh doanh;
Có cơ chế để tổ chức, cá nhân người sử dụng lao động tham gia điều chỉnh, thực hiện
chương trình đào tạo và đánh giá năng lực người học.
Sáu là, phải giao quyền tự chủ cho các trường. Với yêu cầu về sự vận động và
phát triển của giáo dục hiện nay, cũng như yêu cầu của công cuộc đổi mới giáo dục
thì cơ chế quản lý giáo dục cũng cần phải được đổi mới để đáp ứng được những xu
thế chung của thời đại. Có như vậy thì các trường mới phát huy được tối đa tính chủ
động, sáng tạo của cơ sở giáo dục trong tự do học thuật cũng như trong xây dựng chiến
lược phát triển nhà trường; trong xây dựng khung chương trình cũng như nội dung và
phương pháp dạy và học. Trong không gian giáo dục như vậy, người thầy sẽ trở thành
người đồng hành, định hướng và truyền cảm hứng đến cho người học tìm tịi và khám
phá tri thức.

Cơ chế quản lý mở sẽ làm cho hoạt động giáo dục trở nên năng động hơn, nắm
bắt được xu hướng phát triển của thời đại, từ đó sẽ tạo ra được các sản phẩm là những
con người có tư duy độc lập, có năng lực phản biện, làm chủ được tri thức, chủ động,
sáng tạo trong công việc. Bộ Giáo dục và Đào tạo thực hiện vai trò là cơ quan quản lý
nhà nước, không can thiệp vào các công việc cụ thể của nhà trường. Mỗi trường phải
tự nâng cao uy tín, vị thế bằng cách không ngừng nâng cao chất lượng đào tạo mà tiêu
chí hàng đầu đó là người học ra trường có việc làm, có thu nhập cao, dựa trên đúng
chuyên ngành mà họ được đào tạo.
Tóm lại, mục tiêu dân chủ trong giáo dục hiện nay là để vươn tới “Con người
Việt Nam phát triển toàn diện và phát huy tốt nhất tiềm năng, khả năng sáng tạo của
mỗi cá nhân; yêu gia đình, yêu Tổ quốc, yêu đồng bào, sống tốt và làm việc hiệu quả.
Phấn đấu đến năm 2030, nền giáo dục Việt Nam đạt trình độ tiên tiến trong khu vực”1,
“... con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất
nước và bảo vệ Tổ quốc… Xây dựng, phát triển, tạo môi trường thuận lợi nhất để khơi
dậy truyền thống yêu nước, niềm tự hào dân tộc, niềm tin và khát vọng phát triển đất
nước phồn vinh, hạnh phúc; tài năng, trí tuệ, phẩm chất của con người Việt Nam là
trung tâm, mục tiêu và động lực phát triển quan trọng của đất nước”2. Đây cũng là
Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ XII, NXB Chính trị Quốc gia Sự
thật, Hà Nội, 2016, tr. 115.
2
Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, NXB Chính trị Quốc gia Sự thật,
Hà Nội, 2021, tập 1, tr. 115-116.
1


640

KỶ YẾU HỘI THẢO QUỐC GIA: XÂY DỰNG NỀN GIÁO DỤC THỰC CHẤT - ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP

nhiệm vụ đang bức thiết đặt ra nhằm phục vụ đắc lực cho sự nghiệp đổi mới đất nước

trong bối cảnh Việt Nam thực thi kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và
hội nhập ngày càng sâu rộng vào khu vực và thế giới. Đó cũng là mong mỏi suốt đời
của Chủ tịch Hồ Chí Minh để Việt Nam sánh vai với các cường quốc năm châu.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Lý Việt Quang (Chủ biên) (2017), Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục với vấn đề đổi mới căn
bản và toàn diện giáo dục Việt Nam hiện nay, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
2. Ngơ Văn Hà (2013), Tư tưởng Hồ Chí Minh về người thầy và việc xây dựng đội ngũ giảng
viên đại học hiện nay, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
3. Võ Văn Lộc (2011), Quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh về dân chủ trong giáo dục, NXB
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.
4. Học viện Quản lý giáo dục (2020), Tư tưởng Hồ Chí Minh về quản lý giáo dục (Kỷ yếu Hội
thảo quốc gia), NXB Chính trị Quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2020.
5. Nguyễn Hồng Điệp (2021), “Tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục khai phóng và vận dụng
trong đổi mới giáo dục”, Tạp chí Lý luận Chính trị, Số 3, tr. 73-78.
6. Đảng Cộng sản Việt Nam (2021), Văn kiện Đại hội đại biểu tồn quốc lần thứ XIII, NXB
Chính trị Quốc gia, Hà Nội.