Hướng dẫn quản lý đất bỏ hóa sau nương rẫy tại Việt Nam: Phần 2 - Trần Đức Viên

H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố

MƠ HÌNH DU CANH T NG QUÁT
Kjeld Rasmussen &Lasse Moller-Jensen
i h c T ng h p Copenhagen, an M ch
Tóm t t
Mơ hình h th ng canh tác du canh t ng quát trên máy vi tính đ c trình bày v i m c
đích đ a ra m t cách mô t đ n gi n nh ng có th gi i thích đ c nh ng đ c đi m quan tr ng
c a các h th ng nông nghi p. D a trên s mô t ng n g n m t vài c ch c b n c a nông
nghi p du canh đ xây d ng m t mơ hình đ n gi n t p trung vào (1) dòng dinh d ng, đ c
bi t là s d ng th m th c v t trên đ t b hoá đ thu th p và d tr dinh d ng, (2) phân b
lao đ ng nh m làm tho mãn nhu c u t n t i và t i đa hoá hi u su t lao đ ng, và (3) qu n lí
đ t nơng nghi p, đ c bi t là khai kh n n ng m i, b hoá n ng c . Trong m i t ng quan
v i (2) và (3), ng i ta đã đ a ra “nguyên t c l a ch n” nh m th hi n cách ng i nông dân
l a ch n m t trong nhi u gi i pháp đ tho mãn nhu c u v l ng th c và đáp ng t i đa các
yêu c u v lao đ ng. Trong mơ hình này c ng trình bày cách th c mơ hình gi đ nh này t o ra
hành vi nh mong đ i c a m t h th ng du canh, đi u này cho th y r ng các c ch c b n
nh t đã đ c trình bày trong mơ hình. Cu i cùng là ti n hành m t cu c th nghi m ki m tra
ph n ng c a mơ hình đ i v i s gia t ng m t đ dân s .
Các c m t quan tr ng: Shifting cultivation (du canh), mathematical models (mơ hình
tốn h c), simulation (s mơ ph ng), agricultural systems (h th ng nông nghi p).
M c tiêu
Bài vi t này s trình bày m t mơ hình trên máy tính v m t lo i h th ng nông nghi p
đ c g i b ng thu t ng “h th ng canh tác du canh”. Mô hình đ a ra cái g i là nh ng
nguyên t c và c ch c b n nh t c a lo i h th ng nông nghi p này trong qu n lí đ t, dinh
d ng và lao đ ng mà theo đó nhu c u t n t i đ c tho mãn và hi u su t lao đ ng t ng đ n
t i đa. Nó c ng ch ra r ng h u h t các hành vi có th quan sát đ c c a h th ng du canh có
th đ c mô t là hi u qu t ng h p t s l a ch n h p lí c a ng i nơng dân. M c đích c a
vi c t o mơ hình là nh m gi i thích b ng con đ ng nào mà các “nguyên t c l a ch n” đi u
khi n toàn b c ch c a h th ng du canh và nh m nghiên c u ph n ng c a h th ng này
khi m t đ dân s gia t ng.

Mơ hình này hồn tồn mang tính gi đ nh, nh ng ý t ng kh i g i và s li u đ a vào
mơ hình l i xu t phát t nghiên c u h th ng du canh nông nghi p trên đ o Bellona c a
Christiansen(1975).
Lí do c n b n c a nông nghi p du canh
c đi m c a h du canh là s d ng th i gian b hoá dài h n th i gian canh tác. ý ki n
chung cho r ng lí do chung c a h này là do “v n dinh d ng” (d tr trong đ t và th m th c
v t b hố) đ c hình thành trong su t th i gian b hoá mang đ n n ng su t và hi u su t lao
đ ng cao h n so v i kh n ng có th đ t đ c h đ nh canh ho c h có th i gian b hố
ng n. M t ý khác cho r ng b hoá đ t sau m t vài n m canh tác có th d n t i c m c lan tràn
làm gi m n ng su t lao đ ng. T t nhiên hai ý gi i thích trên khơng lo i tr nhau, nh ng trong
bài vi t này ch đ c p t i ý gi i thích th nh t.” c áp d ng du canh th ng g n li n v i các
vùng sâu vùng xa có n n nông nghi p đ nh t cung t c p. Tuy đi u, này không ph i luôn
đúng nh ng trong ph m vi v n đ này, chúng tôi s ch h n ch bàn đ n nh ng đ a đi m mà

39


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
du canh là h nơng nghi p chính và là ngh chính c a các nơng h , nh ng đ a đi m mà s n
xu t ch y u ph c v cho nhu c u t n t i.
Trong tr ng h p du canh vì nhu c u t n t i, hai cách gi i thích trên có đi m chung là
khu đ t ho c v n sau khi đ c canh tác v tr c s đ c b hố n u có đ hai đi u ki n:
(1) ngu n l i d ki n thu đ c t vi c duy trì canh tác nhi u n m (và v i t l chi t kh u nh t
đ nh) ít h n so v i ngu n l i thu đ c do t p trung canh tác trên khu ru ng khác ho c khai
kh n khu ru ng m i, và (2) t ng s n l ng l ng th c/ ngu n l i d ki n do b hố s khơng
th p h n so v i nhu c u nông h (bao g m m c “th ng d bình th ng”đ d m b o cu c
s ng (Christiansen, 1975).
Du canh có th đ c xem là m t tr ng h p đ c bi t c a nông nghi p t p trung, nh
Christiansen đ a ra vào n m 1992. Trong các h nông nghi p ch y u d a vào ngu n dinh
d ng cây tr ng đ a ph ng và máy móc khơng s d ng quy mơ l n thì hi u su t lao

đ ng cao có th đ t đ c nh t p trung dinh d ng và n c cho cây tr ng đúng th i đi m.
T p trung ch t dinh d ng đúng lúc cho th y các ch t dinh d ng khi d n bay h i r i đ c
t ng lên nh khơng khí, b i hay phù sa l ng đ ng, đ c tích lu trong th m v t b hoá hay
trong đ t và đ c s d ng trong m t kho ng th i gian ng n h n kho ng th i gian tích lu .
ây chính là tr ng h p c a h th ng du canh và b hoá.
M c tiêu c a mơ hình hố
Mơ hình là bi u tr ng đã d c đ n gi n hoá c a h th ng th t. S đ n gi n hố này có
th có r t nhi u m c đích, nh ng m c đích t ng quát nh t là nêu b t các đ c đi m và c ch
m u ch t c a h th ng này t m t góc nhìn nh t đ nh. Mơ hình có th đ c nh n th c nh
m t gi thuy t. Mơ hình đây cho r ng ng x c a h du canh có th đ c gi i thích d a trên
c s m t s c ch , c u trúc hay nguyên t c đ a ra trong mô hình, ng c l i nh ng c ch
khơng đ a ra trong mơ hình đ c coi là kém ph n quan tr ng h n. M c dù v y, m c đích t o
mơ hình có th r t đa d ng và đi u này s nh h ng t i quy t đ nh cái gì là “đ c đi m và c
ch ch y u” và vì v y m t mơ hình h th ng t ng t có th đ c t o ra b ng vô s cách.
Trong ph m vi v n đ này m c tiêu s là phát tri n m t mơ hình phù h p cho vi c nghiên c u
các v n đ nh : (1) m i quan h gi a nguyên t c l a ch n c a ng i nông dân và hành c a h
th ng đó, (2) và ph n ng chung c a h th ng này m t đ dân s t ng lên. S không th xây
d ng mơ hình có ích cho l p k ho ch hay d đốn th c t . Mơ hình này s vơ cùng đ n gi n
và có tính t ng qt.
Mơ hình này có th g m nhi u chi u, g m có:
•

T nh và đ ng

•

Ho pháp và quy chu n

•

Xác đ nh và ng u nhiên

•

Phân b khơng gian và k t t p khơng gian

Các h th ng có th t c a con ng i ln mang tính đ ng, quy chu n ( theo ngh a khi
chúng đ c ti n hành v i m c đích khu bi t trong đ u), ng u nhiên và phân b không gian.
M c dù v y, rõ ràng là có m t mơ hình t t (nhìn t góc đ liên quan t i m c đích t o mơ hình
đ c bi t) ph i b qua m t vài nhân t ph c t p này.
Trong ph m vi v n đ này, chúng tôi s ch n đ a ra đ i di n m t h th ng du canh b ng
m t mơ hình đ ng, xác đ nh và k t t p khơng gian. Nó mang tính đ ng b i vì t p trung dinh
d ng theo th i gian là m t đ c đi m c n b n c a du canh, và đ mơ t chính xác đi u này,
khía c nh th i gian ph i đ c đ a vào mơ hình rõ ràng, chính xác. Nó mang tính xác đ nh vì
các nhân t ng u nhiên ( nh tính bi n thiên v th i ti t) dù có quan tr ng đ n đâu ch ng n a

40


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
c ng khơng đ tin c y đ xác đ nh c u trúc h th ng. Nó mang tính k t t p khơng gian, đ n
gi n b i vì ki n t o m t mơ hình phân b khơng gian s ph c t p h n r t nhi u và vì nh ng
yêu c u v s li u s r t l n. Trong ph n cu i cùng, chúng tôi s th o lu n làm cách nào m t
mơ hình đ a ra có th đ c phát tri n thành m t mơ hình phân b khơng gian. Mơ hình này
đ a ra mang tính mơ t , nh ng đ c thi t k đ ki m tra hi u qu c a các nguyên t c gi i
quy t v n đ c a con ng i, đ c bi t là đ i v i vi c phân ph i lao đ ng, khai kh n khu ru ng
m i và b hoá n ng c .
Nh ng nghiên c u v mô hình hố tr

c đây

Hai cơng trình nghiên c u tr c đây v vi c l p mơ hình du canh (tuy có m c đích h i
khác m t chút) s đ c gi i thi u ng n g n và th o lu n d i đây
Shantzis và Behrens III (1973) phát tri n m t mô hình “h th ng đ ng” Tsembaga Nju
Ghine, đ c Rappaport mơ t (1968). Mơ hình này cung c p m t cách gi i thích v ph n ng
vịng tròn c a h th ng liên quan t i vai trị c a lồi l n và các t p t c nghi l trong h này.
S mô t cho th y s con l n, l h i m l n th ng kì (trong đó l n b gi t và n th t) và các
cu c chi n tranh th ng kì có vai trị nh t đ nh trong vi c duy trì s cân b ng. M c dù v y vai
trị này khơng đ c mô t nh m t chi n l c có ý th c c a ng i nơng dân mà là c ch đi u
ch nh t đ ng. Vì th mơ hình đ c t o ra đi n hình cho m t c ch đi u ch nh đ c bi t mang
tính xã h i, h n là c ch đ ng l c h c c a m t mơ hình du canh nói chung. Mơ hình trên
khơng có c ch đi n hình v t p trung dinh d ng và t ng c ng t i đa hi u su t lao đ ng,
đi u đ c coi là đi m c b n trong nghiên c u này.
Gilruth và các tác gi khác (1995) phát tri n mơ hình đ ng l c không gian c a h du
canh Fouta Djalon, Guinée Conakry. Mơ hình này đ c thi t l p b ng h th ng thơng tin
đ a lí (GIS) v i m c đích mơ ph ng s tr i r ng không gian c a vùng đ t canh tác khi dân s
t ng lên. Trong khi vi c mô t các bi n pháp gi i quy t (không thu c không gian) trong h du
canh khá đ n gi n thì đi m m nh c a nó chính là các d đốn v thay đ i khơng gian. Mơ
hình này khá thú v khi đ c xem xét t quan đi m ph ng pháp h c, và nh ng ý t ng trên
có th đ c dùng làm c s cho vi c phát tri n mơ hình hi n t i bao g m c các y u t khơng
gian. Nó s cho phép kho ng cách t làng dân và c các sai s không gian các đi u ki n
đ t khác nhau nh h ng t i s n l ng đ u có th đ c đ a vào tính tốn.
C u trúc mơ hình
Ch đ chính và các bi n tr ng thái
Nh đã ch ra trên, mơ hình đ a ra t p trung vào 3 ch đ chính liên k t ch t ch v i
nhau, ngu n dinh d ng, s d ng đ t và lao đ ng. Các bi n tr ng thái đ c ch n là:
•

dân s quy t đ nh đ n nhu c u l
nh m nhu c u t n t i.

•

tình tr ng dinh d

•

di n tích canh tác

ng th c và kh n ng s n có lao đ ng trong h du canh

ng c a các ru ng lúa

Mơ hình s đ c l p thành m t h các ph
v y thay đ i các bi n tr ng thái trong kho ng th
giá tr bi n tr ng thái t i th i đi m t . i u này
thái h còn đ c g i là “ hành vi h ”. dt đ c ch

ng trình khác nhau ch a 3 bi n s trên. Vì
i gian t và t + dt s đ c tính d a trên c s
cho phép mô ph ng s bi n đ i trong tr ng
n là 1 n m.

Ranh gi i c a h th ng
tr

T t c đ u là h m khi xem xét chúng trên ph ng di n trao đ i n ng l ng v i môi
ng. H con ng i , nh các h đ a ra đây, th ng xuyên tác đ ng qua l i m nh m khi

41

H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
trao đ i ch t, n ng l ng, thông tin, “giá tr ” và con ng i v i các h khác. Các h đ a
ph ng hoá đ c g n trong các h vùng l n h n.M c dù v y đi u này không lo i tr hi u qu
trong vi c đ ng nh t hoá m t h và nghiên c u n i l c c a nó.
làm đ c đi u này c n ph i
xác đ nh m t ranh gi i h dù nó có thay đ i th t th ng th nào ch ng n a.Ta c ng th y r ng
có nhân t đ c xác đ nh là bên ngồi, có ngh a là chúng có th nh h ng t i (th m chí đi u
khi n) c h , nh ng các hi u ng ng c t h đ i v i nh ng nhân t bên ngoài khơng đ c đ
ý t i. Trong mơ hình trình bày đây, các nhân t đó bao g m:
•

Bi n thiên th i ti t, h n hán

•

Xu t nh p kh u s n ph m và các nhân t s n xu t

•

Nh p c , di c , nhu c u lao đ ng bên ngồi

•

T l sinh, t l t

Coi đây là nh ng nhân t bên ngồi c a m t h có th t rõ ràng là khơng chính xác. Song
xây d ng mơ hình địi h i ph i đ n gi n hố và ng i ta cho r ng tính lơgic c n b n c a m t
h du canh không ph thu c vào nh ng nhân t này. Ranh gi i này phù h p v i d đốn b c

đ u v m t mơ hình h theo nhu c u t n t i s đ c l p ra. Vi c ch n t ng/gi m dân s làm
nhân t bên ngồi c n có s cân nh c đ c bi t. S n l ng l ng th c c a h du canh t t nhiên
có th ki m sốt dân s , nh ng các nhân t bên ngoài th ng có t m quan tr ng l n h n khi
xem xét trong m t giai đoan t ng đ i ng n. B ng vi c cho r ng dân s phát tri n t l nh t
đ nh, nh ng tác đ ng c a vi c t ng dân s đôia v i s d ng đ t, tình tr ng dinh d ng và
n ng su t lao đ ng có th đ c ki m ch ng.
M t mơ hình đ th đ u tiên
Các m i quan h qua l i ph c t p trong h du canh có th đ c mơ t b ng l i (nh đã
làm trên), b ng đ th hay b ng các ph ng trình tốn h c. Mơ t b ng đ th có th ch là
m t b c trên đ ng ti n t i mơ t b ng tốn h c m t cách đ y đ và chính th c. Mơ t b ng
đ th có th th c hi n b ng ki u khơng chính th c “h p và m i tên” ho c dùng “ngôn ng ”
đ th chu n hoá nh Forrester đ a ra (1968). Trong mơ hình trên c 2 cách trên s đ c k t
h p s d ng.
M t mơ hình đ n gi n đ u tiên v h du canh đ

c trình bày

hình 1 trang sau

C u trúc và các m i quan h ch c n ng
Ngu n tài nguyên đ t đ c đ nh ngh a là s ru ng có h n (trong mơ hình d i : 15)
trong đó m t ph n nh t đ nh, NFC, đ c canh tác. NFC bao g m s ru ng đ c duy trì canh
tác t v tr c, NFM, s ru ng m i khai kh n, NFO. M i ru ng có cùng di n tích, s. Mơ
hình đ th trong hình 1 ch a ph n g ch chéo, trong đó t t c các bi n s có giá tr t ng ng
v i m i trong s 15 ru ng.Trong m i b c th i gian có th có thêm m t khu ru ng đ c khai
kh n thêm vào s ru ng đang canh tác và m t ru ng b b .
(maxnutr−NUTR) ·* k3 

k2
( YF+1)

NUTR(t+ dt)= NUTR(t)
+ k1 * 1− e




42


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

dinh d ng vào
t các ngu n

Tình tr ng dinh d

S dân
t ng th c

NIOS
NIOS

ng

l

Nhu c u
ng th c

Ru ng

FR

NIP
Dân s

Dinh d

Dinh d

ng t ng d tr trong

POP

ho ch

th m TV b hoá

NASFV
S n m b hoá
YF

FR

ng m t do thu

NASFV

T ng lao
đ ng s n có

NRH
NRH

B hố

Canh tác

Tình tr ng
m i ru ng

s nl

ng

TL
L ng
l ng th c

Y

FSUF

T ng n ng
su t l ng

Nguyên t cl a
ch n liên
quant i m và
b hoá ru ng

S ru ng
khai phá

T ng n ng su t
lao đ ng

TFP
TFP
Lao đ ng đ u t
cho phát quang

S ru ng duy trì

TLP
TLP
S

ru ng b

đ u vào lao đ ng
cho canh tác/ ha

NFO
NFM

LIC
T ng lao
đ ng đ u vào

NFA

L
L
TLI

Hình 1. C u trúc h th ng chung.

Tình tr ng dinh d ng c a m i khu ru ng, NUTR, đ c c p nh t m i b c th i gian
b ng cách cho dinh d ngHình
đ 1.
c tMơ
ng hình
lên su
th i tkngb hóa ( theo t l tu thu c vào s
c ut trúc
n m b hóa và tình tr ng dinh d ng th c lúc đó).
Ph ng trình này bi u di n tình tr ng dinh d ng trong b c th i gian ti p (t+dt) c a
m t khu ru ng không đ c canh tác đ c xác đ nh b ng t ng dinh d ng b c th i gian
tr c (t) c ng v i m t s h ng ch l ng tích l y trong th m th c v t b hóa và trong đ t. S
h ng này s có giá tr l n n u tình tr ng dinh d ng th p h n nhi u so v i m c t i đa
(maxnutr) và n u tu i đ t b hóa ít (s n m ru ng b hóa,YF, th p). S h ng này gi m v

43


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
khơng theo c p s m khi YF t ng và NUTR ti n t i m c t i đa. Tóm l i, các thơng s và
bi n s c a ph ng trình đ c gi i thích nh sau:
•

k1 đi u khi n l

ng NUTR t ng t i đa

•

k2 và k3 đi u khi n t c đ ph c h i dinh d

•

maxnutr đi u khi n giá tr dinh d

•

YF là s n m b hóa trên khu ru ng đang đ

C ng b ng cách nh v y, dinh d

m ib

c th i gian

ng su t m t kho ng th i gian b hóa.

ng t i đa có th đ t đ

c sau m t th i gian b hóa dài

c nghiên c u.

ng s b m t su t th i gian canh tác do thu ho ch:

NUTR(t+dt) = NUTR(t) - k4*Y(t)
•

Y(t) là n ng su t (t n ch t khơ / ha)

•

k4 xác đ nh l

ng dinh d

ng gi m theo m i đ n v n ng su t.

Ngồi ra, có th cho r ng m t ngu n dinh d
trong su t th i gian canh tác.
T ng lao đ ng s n có. TL, đ

ngvào nào đó (ví d nh t khơng khí)

c xác đ nh b ng t ng dân s (POP) là:

TL(t) = POP(t) * t1*WH
ng lao đ ng nông nghi p

•

t1 là ph n dân s t o thành l c l

•

WH là s gi làm vi c m i n m có th đ
l ng lao đ ng nông nghi p.

c cung c p t i đa b i m i thành viên trong l c

Lao đ ng đ u vào, TLI, đ c xác đ nh b ng vi c s d ng nguyên t c l a ch n nh m
nâng cao t i đa n ng su t lao đ ng ,TLP. N u m t khu ru ng m i đ c m thì m t ngu n đ u
t nh t đ nh đ c dành cho phát quang ru ng ,LIC, và ngu n này b tr đi kh i l ng lao
đ ng có s n dành cho canh tác đ có đ c m t giá tr t ng ng v i đ u vào lao đ ng trên
m t ha cho canh tác.
L(t ) =

TLI − LIC
NFS * S

Khi xét lao đ ng đ u t canh tác trên m i đ n v di n tích và tình tr ng dinh d
m i khu ru ng riêng, n ng su t có th đ c xác đ nh t hàm s n l ng

ng c a

Y (t ) = Y0 * (1 − e − C1* Nñt (t ) ) * (1 − e − C 2*L ( t ) )

Ph ng trình này bi u di n n ng su t s t ng ti m c n t i đ cao n ng su t t i đa Y0 khi
tình tr ng dinh d ng, NUTR, và đ u vào lao đ ng trên m i đ n v di n tích, L, t ng lên.
H ng s c1 và c2 xác đ nh đ nh y c a n ng su t Y đ i v i tình tr ng dinh d ng và đ u vào
lao đ ng. H n n a, bi u th c trên c ng ch ra r ng các ngu n cung c p dinh d ng và lao
đ ng đ u vào vùng đ t khó tr ng tr t d ng nh đang gi m xu ng.

N u n ng su t đ c tính trên tồn b các ru ng thì t ng s n l ng TFP c ng đ c xác
đ nh. Trên c s TFP và t ng nhu c u l ng th c (g m m c th ng d thông th ng) FR, thì
l ng l ng th c c n (FSUF)có th đ c tính):
FSUF(t)=

th

TFP(t)− FR(t)
*100%
FR(t)

FR đ c tìm ra b ng p * POP, trong đó P là nhu c u th c n/m t ng
ng”-normal surplus).

44

i (g m “th ng d


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
Các gi đ nh khác
Trong quá trình th c hi n t o mơ hình, m t t p h p các công nh n đ n gi n hóa bao
g m:
•

Các lo i hoa màu khác nhau tr ng trong b t c h du canh nào đ u đ c mô t ch b ng
m t mơ hình. i u này lo i tr s s d ng mơ hình đ nghiên c u luân canh và s thay
đ i ch n v theo th i gian ( ví d nh vì t ng dân s ). Nó c ng ch thêm r ng mơ hình đó
khơng cung c p m t khung ngun lý đ hi u đ c t m quan tr ng c a s bi n đ i theo
mùa v nhu c u lao đ ng và s s n có lao đ ng b gây ra do l ch tr ng hoa màu.

•

Nh đã nh c đ n trên, khu đ t có s n đã đ c chia nh thành m t s khu ru ng có cùng
di n tích, trong đó m t s ru ng có th thay đ i đ c đ a canh tác vào b t c th i gian
nào. Nó ch ra r ng mơ hình này có ch c n ng ho t đ ng c p “làng” ho c “đ o” và r ng
các nông h và các trang tr i riêng khơng đ c mơ t . Nó c ng có ngh a r ng có m t ki u
h đ t phát canh s h u chung đ c th a nh n t n t i.

•

Cho r ng tình tr ng dinh d ng có th đ c mô t ch b ng m t tham bi n bi u di n m t
lo i ch t dinh d ng đ c gi thi t là có h n trên tồn c u.

•

Cho r ng k thu t khơng đ i.

Mơ hình hố vi c ra quy t đ nh trong canh tác du canh
Nguyên lý c a du canh đ u tiên đ c cho là: Lao đ ng đ c phân ph i, cho r ng đ t b
hóa đ c s d ng canh tác và đ t canh tác đ c b hóa theo nguyên t c nh t đ nh liên quan
đ n các nhân t nh n ng su t lao đ ng (TLP) và t l th c n c n (FSUF). Có th t ng
t ng nguyên t c đ n gi n nh t s nh sau:
Ng i nông dân s quy t đ nh ch n kh n ng đ c cho là cung c p đ l ng th c (g m c
th ng d th ng) và cho n ng su t lao đ ng cao nh t có th đ t đ c trong (nhi u) n m
ti p theo (khi xét t i đ u vào lao đ ng và s ru ng đ c canh tác, khai kh n và b hóa
Mơ hình mơ t
đây áp d ng ngun t c này c p làng ho c đ o. Ta cho r ng toàn b
hành vi h c p làng ho c đ o có th đ c gi i thích b ng tiêu chu n gi i quy t đ n gi n này.
Ph ng pháp th c hi n nguyên t c đ a ra trên trong mơ hình là xác đ nh m t s

đ ng h ng chi n l c và theo hai tiêu chu n trên thì chi n l c nào t t nh t s đ c ch n
áp d ng cho b c th i gian ti p theo. M t chi n l c đ c v ch ra d a vào t ng lao đ ng đ u
vào và d a vào kh n ng m t ru ng m i có đ c m hay m t ru ng c có b b hóa trong
b c th i gian ti p theo hay khơng. Ch có ngun t c đ n gi n nh t s đ c ki m tra đây.
Gi s r ng “ph m vi k ho ch” c a nông dân là ch trong m t n m và ch m t trong t ng s
15 ru ng lúa có th đ c khai phá và đ c b hóa m i b c th i gian.
ki m tra tác d ng
t t nh t c a m i chi n l c đòi h i có m t d báo cho b c th i gian ti p theo. i u này có
ngh a r ng đ i v i m i chi n l c n ng su t thích h p cho m i ru ng c n ph i đ c c tính
tr c. Nó cho phép tính tốn s n l ng d báo và n ng su t lao đ ng d báo m i chi n
l c. D a trên c s này, chi n l c t t nh t có th đ c l a ch n và nó c ng đ c áp d ng
tr l i làm c s tính tốn t t c các bi n các b c th i gian ti p theo.
Vi c th c hi n nguyên t c l a ch n đ

c ti n hành nh sau:

Ch n 6 m c TLI khác nhau thu c kho ng 80% c a giá tr TLI hi n t i và t ng lao đ ng
s n có TL.
M i m c đ này, 4 chi n l c liên quan t i m và b hóa ru ng đ c v ch ra: (1) Khơng
có s thay đ i; (2) M t ru ng m thêm, khơng có ru ng nào b b hóa: (3) Khơng ru ng nào
đ c m , m t ru ng b b ; (4) M t đ c m , m t b b .

45


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
N u m t ru ng đ c m , ru ng có giá tr NUTR dinh d ng cao nh t đ c xác đ nh là
ng c viên. N u m t ru ng b b thì ru ng nào có giá tr NUTR th p nh t s đ c xác đ nh là
ng c viên.
V i m i trong s 24 chi n l c (6 m c lao đ ng đ u vào TLI k t h p v i 4 chi n l c s

d ng đ t) s có m t d báo n ng su t b ng cho r ng đ i v i nh ng ru ng đã canh tác, s n
l ng s là phân s nh t đ nh n1 so v i s n l ng c a n m tr c t. N ng su t c a m t ru ng
m i m nào đó đ c c ng vào n1 và n ng su t c a ru ng b b tr đi. Lao đ ng đ u vào khi
canh tác m i ru ng đ c đi u ch nh cho phù h p v i s thay đ i trong vùng canh tác và phù
h p v i lao đ ng đ u t cho khai phá ru ng m i.
Ch n chi n l

c có giá tr th c n c n(FSUF) kh quan.

Trong s này, ch n chi n l c nào có giá tr t ng n ng súât lao đ ng d báo cao nh t (tính
b ng TFP/TLI;) nh ng d a trên c s d báo ch không ph i giá tr th t.
Cu i cùng, t t c các bi n
Nh p s li u: Nghiên c u tr

mơ hình đ

c tính tốn l i trong b

c th i gian t+dt.

ng h p c a Bellona

ki m tra mơ hình đã đ c mô t đ a ra ng n g n trên c n ph i nh p s li u.
Nh ng s li u này có th đ c tính tốn đ n thu n ho c l y t m t nghiên c u th c nghi m.
R t ít nghiên c u th c nghi m, n u có, cung c p s li u c n thi t cho m t cu c th c nghi m
nh v y, nh ng nghiên c u Bellona do Christiansen th c hi n (1975) đã tíên g n t i đi u đó
b i vì t đ u nó đã đ c thi t k là h nghiên c u . M c dù v y, nhi u c ch trong b n chi
ti t h nông nghi p Bellona khơng đ c mơ t trong mơ hình đ a ra đây, và s li u v m t
s c ch mà mơ hình địi h i khơng th đ c cung c p trong nghiên c u này, làm cho vi c s
d ng tr c ti p các s li u th c nghi m r t khó kh n. Vì v y chính các k t lu n khái qt hóa

mang tính th c nghi m k t h p v i s li u đ n thu n là d đoán t o nên đ u vào. Giá tr c a
các thông s s d ng trong mơ hình d i đây là:
k1
= 5 đ n v dinh d ng;
k2
= 100 đ n v dinh d ng;
k3
= 20 n m;
maxnutr
= 120 đ n v dinh d ng;
k4
= 8 đ n v dinh d ng /t n ch t khơ.

Hình 2.
th mơ t (a) tr ng thái dinh d ng c a 2 cánh đ ng (m t tr c đây đã canh tác,
m t tr c đây đã b hoang); (b) m c dinh d ng đ ; và (c) hi u su t lao đ ng. Tr c X ch s
b c th i gian (b ng s n m) mà mơ hình đã qua. 40 n m đ u có th đ c coi là s đi u

46


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
ch nh đ có s cân b ng n đ nh v i sô dân không đ . Chu k tr ng tr t/b hóa có đ dài
kho ng 20 n m. T n m th 100 và ti p theo, dân s t ng 0,7%/n m. i u này d n làm gi m
s n đ nh c a h d n đ n chu k ng n h n (15 n m là t i thi u đ c trình bày trong mơ hình
này) và làm gi m dinh d ng c ng nh n ng su t lao đ ng.
S=26,7 ha

t1=0,4

Y0 =10 t n ch t khô/1 ha

WH=2000 gi

n1=0,9

c2= 1/3000 (gi / ha)-1
LIC= 2000 gi / ha

c1 = 0,04 (đ n v dinh d

ng)

-1

P =0,25 t n ch t khô/1 ng

Các giá tr đ u tiên c a bi n mơ hình s d ng trong mơ hình

d

i

i là :

POP = 400
NUTR = 100 đ n v dinh d

ng (cho t t c các ru ng)

NFC = 5
Hành vi mơ hình
Dân s khơng đ i
Hành vi c b n có th coi là n đ nh n u dân s đ c gi d i ng ng nh t đ nh, đ c
g i b ng thu t ng “s c ch u”. Các bi n tr ng thái khác nhau s t nh ti n t i s cân b ng n
đ nh, tr ng thái mà trong đó nhu c u l ng th c đ c đáp ng và n ng su t lao đ ng đ t
m c t i đa. i u này đ c mơ t hình 2 trong th i gian t n m th 40 t i n m th 100.
Dân s t ng: Tr

ng h p Boserup

N u dân s t ng d n ng v i l ng th i gian g p hai l n 100 n m, t “m c cân b ng”
thì tình tr ng dinh d ng và n ng su t lao đ ng s thay d i nh trình bày hình 2 trong th i
gian t n m th 100 đ n n m th 200.
Hành vi đ c trình bày hình 2 phù h p v i mơ hình do Boserup đ a ra (1965). Th i
gian luân canh s ng n h n tr ng h p cân b ng trên, m c dinh d ng c ng nh n ng su t
lao đ ng s gi m và cu i cùng h này đi t i th t b i.
K t lu n và các kh n ng l a ch n đ phát tri n
Mơ hình du canh đ n gi n trên đã ch ng t kh n ng mô t t t hành vi c b n c a h
khi tr ng thái cân b ng và khi ch u áp l c t ng dân s . N ng su t lao đ ng gi m gi ng nh
d đoán c a Boserup và s th t b i cu i cùng c a h đã đ c quan sát.
Mô hình này có th phát tri n cao h n ít nh t là theo 3 tr c đ có th ti n hành mô
ph ng các y u t quan tr ng c a hành vi h :
(1) B ng vi c th o ra chi ti t h n các nguyên t c l a ch n nh mơ t trong mơ hình, có th
liên k t các m t đ c tr ng h n c a hành vi h v i các nguyên t c này. Chi n l c c a
ng i nơng dân có th d a vào m t h n th i gian dài h n nhi u so v i th i gian 1 n m
nh đ c gi đ nh đây, và nó có kh n ng nh h ng sâu s c t i hành vi h .
(2) Mô hình có th m r ng h n m t v s làm nó tr nên có ý ngh a th c t h n khi nghiên
c u lí do c n b n t ng c ng thêm v (d i áp l c dân s ) thông qua thay đ i ch n v .
Tr ng h p Bellona s là m t c s lý t ng m r ng mơ hình.

(3) Mơ hình có th đ c phát tri n cao h n thành mơ hình không gian trong GIS. Tài li u s
đ tham c u c a Christiansen (1975) s t o thành n n móng lí t ng cho mơ hình này. Nó
s có ln c ph n tóm t t các nh h ng v kho ng cách mà Christiansen đ a ra (1977)

47


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
Tài li u tham kh o
Boserup, E. (1965): The Conditions of Agricultural Growth. London. Allen & Unwin.
Christiansen, S. (1975): Subsistence on Bellona Island (Mungiki).
Folia Geographica Danica Tom. XIII. Reitzel. Conpenhagen.
Christiansen. S. (1992): A New Attempt at an Ecological Classification of Land Utilization
Systems. Geografisk Tidsskrft 92 54-56.
Christiansen. S. (1977): Work and Journey to Work in Subsistence Agriculture. Geografisk
Tidsskrift 76: 84-88.
Forester, J. (1968): Principles of Systems. Wnght-Allen Press. Cambridge. MA.
Gilruth. P., Marsh. S.E. & Itami. R. (1995): A dynamic saptial model of shifting cultivation in
the highlands of Guinea. West Africa. Ecological Modelling 79: 179-197.
Rappaport. R.A. (1968): Pigs for the Ancestors. Yale Univ. Press. New Haven.
Rasmussen. K. (1979): A mathematical description of an infield-outfield system. Geografisk
Tidsskrift 78: 5-9. Copenhagen.
Shantzis, S.B. & Behrens III, W.W. (1973): Population Control Mechanisms in a Primitive
Agricultural Society. Pp. 257-288 in Meadows, D.L & Meadows D.H., eds. (1973):
Toward Global Equilibrium: Collected Papers. Wright-Allen Press, Cambridge, MA.

48


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

Các nghiên c u tr
b hoá Vi t Nam

ng h p v canh tác n

ng r y và qu n lý đ t

QUAN I M C A NG
I NÔNG DÂN MI N NÚI V V N
CANH
TÁC N
NG R Y VÀ QU N LÝ
T B HOÁ VI T NAM
Các đ i bi u đ i di n cho nông dân 3 huy n mi n núi: K S n - Ngh An; à B c Hồ Bình; và ông H - Thái nguyên đã đ c m i v tham d h i th o và phát bi u ý ki n v
v n đ canh tác n ng r y và qu n lý đ t b hoá t i quê h ng c a h . Sau đây là nh ng bài
phát bi u ý ki n c a các đ i bi u nông dân mà chúng tôi đã ghi chép l i đ c trong h i th o.
Bài phát bi u c a ơng V Ch Tịng (dân t c H’Mơng, K S n - Ngh An)
Tôi là nông dân, chuyên canh tác trên đ t d c. K S n, ng i già tr c đây chuyên
làm n ng r y gi ng nh trong các báo cáo đã trình bày trong h i th o.
t sau n ng r y
th ng đ c b hoá t 7 - 10 n m m i quay l i chu k canh tác. n nay th i k b hoá ngày
càng b rút ng n do đ t ch t ng i đông. C th là th i k b hố ch cịn kho ng 2 n m do
v y trên đ t b hố ch có c và cây b i, khơng có cây thân g hay cây r ng. t ngày càng
c n c i, m c dù ng i dân đã đ u t nhi u công lao đ ng h n nh ng n ng su t cây tr ng v n
th p.
Tr c đây, ngu n thu chính c a ng i dân ch y u d a vào cây thu c phi n. Khi
ch ng trình xố b cây thu c phi n đ c th c hi n thì cu c s ng ng i dân đây g p r t
nhi u khó kh n. Hi n t i, v n khơng có cây tr ng nào thay th đ c cây thu c phi n. Khó
kh n ch y u v n là v n đ đ u ra. m t s vùng ng i dân đã tr ng m n, g ng và khoai tây

trên các m nh đ t t t. Ban đ u s n ph m tr ng tr t đ c tiêu th t ng đ i t t nh ng khi
ng i dân m r ng s n xu t thì giá thành s n ph m l i q th p nên đã khơng khuy n khích
ng i dân s n xu t.
ng xá đi l i khó kh n nên quá trình v n chuy n hàng hoá g p r t
nhi u tr ng i.
xã H i T có 620 h nh
tr ng di c t do t n m 1997 đ
vi c qu n lý đ t r t khó kh n. Th
10 sau đó trâu bị đ c ch n th t

ng ch có 30 ha c đ t n ng r y và ru ng b c thang. Tình
n nay ngày càng nhi u d n đ n đ t ngày càng h n h p và
i gian canh tác trong n m ch kéo dài t tháng 4 đ n tháng
do vì tình tr ng thi u n c trong mùa khơ.

ánh giá các d án nh m giúp ng i dân đây t b cây thu c phi n: D án m i ch
b c đ u giúp phát tri n c s h t ng, còn v k thu t canh tác thì v n ch a đ c chuy n
giao xu ng cho ng i dân. Hi n đã có m t s gi ng lúa ngơ m i có n ng su t cao h n đ c
đ a đ n cho ng i dân nh ng vì không n m đ c k thu t canh tác nên n ng su t th c t thu
đ c ch a cao. H n n a trong th i k canh tác l i luôn b thi u n c. ây là v n đ khó kh n
l n nh t trong vi c canh tác hi n nay. Tuy nhiên, t khi d án đ c ti n hành, đ i s ng v n
hoá c a ng i dân đây đã t ng b c đ c c i thi n.
Bài phát bi u c a ông Xa V n Lan (dân t c Tày, à B c - Hồ Bình)
T i B n Tát, huy n à B c, t nh Hồ Bình n i tơi sinh s ng, hình th c canh tác ch
y u là làm ru ng (tr ng lúa n c) và canh tác n ng r y. Cách đây kho ng 10 n m, đ t
n ng r y còn nhi u và có th canh tác 4 - 5 v trên m t m nh n ng đ n nay ch còn làm

49

H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
đ c 2 - 3 v vì đ t b xói mịn q nhi u. Nh ng gia đình nào may m n tìm đ c nh ng
m nh r ng đ phát n ng làm r y thì có th làm đ c nhi u v h n, nh ng khi ch ng trình
327 đ c áp d ng thì ng i dân đây khơng cịn đ c t do tìm đ t r ng đ phát n ng n a
mà h ch đ c canh tác trên m nh n ng c a h . t b quay vòng liên t c nên r t c n c i.
V vi c s d ng đ t trong th i k b hoá B n Tát, ng i dân đây có truy n th ng gieo h t
xoan khi b t đ u đ t n ng làm r y. Cây xoan l n lên cùng v i cây tr ng trên n ng r y. Sau
vài v , n ng su t cây tr ng gi m sút, ng i dân không canh tác trên đ t này n a. Cây xoan
v n ti p túc l n lên trên đ t b hoá.
B n Tát r ng đã đ c chia đ n t n tay ng i dân và đã có s đ c th nh ng hi n
v n có tình tr ng m t s nhà ch t phá r ng đ làm n ng r y. Tuy nhiên, hi n nay ru ng lúa
n c đã đ c t p trung đ u t nhi u h n, k t khi có s giúp đ c a nhóm cơng tác mi n núi
c a tr ng
i h c Nông nghi p I v k thu t ch m sóc và bón phân cho lúa. C th , nh
tr ng h p gia đình tơi, có 4 kh u v i 1500 m2 đ t ru ng và 3 ha r ng đ c giao. Hi n t i gia
đình tôi s ng ch y u d a vào 1500 m2 ru ng lúa n c.
Bài phát bi u c a ơng Hồng V n Mùi (dân t c H’Mơng,

ng H -Thái Nguyên)

ng H - Thái Nguyên c ng gi ng nh trên à B c - Hồ Bình, ch y u là canh tác
n ng r y và làm ru ng. Vào nh ng n m 1987-1988 ch y u là canh tác lúa n ng. T n m
1989 đ n nay đ t c ng đã b x u đi r t nhi u do quay vòng canh tác liên t c, c m c lên r t
nhi u. Tuy nhiên, hi n nay đ t đã đ c quy ho ch s d ng v i m c đích c th : nh ng khu
đ t có th s d ng làm ru ng b c thang đã đ c t n d ng; nh ng khu đ t x u, c m c nhi u
thì làm bãi ch n th trâu bò; và nh ng khu r ng đang th i k ph c h i thì đ c b o v và tr
thành khu r ng tái sinh.
Ngu n s ng chính c a ng i dân đây ch y u d a vào cây chè. vùng đ t th p ng i
dân t n d ng tr ng chè, còn nh ng vùng đ t cao tr ng ngơ. Xã tơi có 270 h ng i H’Mơng,
trong đó, có 180 h s ng y u d a vào đ t tr ng ngô vàng đá. Ng i dân th ng dùng bi n

pháp kè đá đ b o v đ t kh i b xói mịn gi đ t tr ng ngơ. Lúa hi n nay m i ch đ c tr ng
m t v trong n m do tình tr ng thi u n c thi u n c vào mùa khô. Ph n đ t d c hi n nay
v n đ ch n th trâu bị, chúng tơi có d đ nh s c i th o thành ru ng b c thang. N u có n c
thì canh tác lúa n c n u khơng có th dùng đ canh tác hoa màu.
M t th c t hi n nay là di n tích n ng r y có xu th ngày càng gi m do ng i dân ch
y u t p trung vào cây chè do vi c ch m sóc cây chè nh nhàng l i có giá tr cao. Gi ng ngô
m i c ng đã đ c đ a đ n cho ng i dân nh gi ng ngô Bioseed, cho n ng su t r t cao. V
vi c làm đ t chúng tôi cày b a c đ t ru ng và đ t n ng tr nh ng vùng quá d c, ch không
dùng bi n pháp ch c l b h t. Ng i dân đây c ng đã bi t cách s d ng phân bón t cách
đây 2-3 n m. Tuy nhiên hi n nay, 180 h v n ch a đ c giao đ t n ng r y tr ng ngô.
Hi n nay chúng tôi đang khuy n khích bà con
ch ng xói mịn. T n d ng nh ng khu đ t b ng ph ng
mong mu n r ng, nhà n c s cho phép chúng tôi s d
cho bà con phát tri n ch n nuôi t ng b c nâng cao và

50

làm ru ng b c thang trên đ t d c đ
đ ch n nuôi và tr ng tr t. Chúng tôi
ng m t ph n g t r ng; và h tr v n
n đ nh cu c s ng.


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố

TÌNH HÌNH CANH TÁC N
NG R Y VÀ QU N LÝ
T B HOÁ
SAU N
NG R Y T I HUY N K S N T NH NGH AN

Mùa N Tu
Ch t ch UBND huy n K S n
M t s đ c di m c b n và tình hình chung c a huy n K s n
Là m t huy n vùng cao, biên gi i n m phía tây t nh Ngh An cách thành ph Vinh 250
km. Di n tích t nhiên c a huy n 180.000 ha, trong đó đ t nơng nghi p ch chi m 1,53% ti p
giáp v i 5 huy n thu c 3 t nh c a n c C ng hồ dân ch nhân dân Lào, có đ ng biên gi i
Vi t Lào ti p giáp v i huy n K s n dài 192 km, có m t c a kh u chính N m C n, m t c a
kh u ph Ta o và nhi u đ ng ti u m ch ch y qua biên gi i.
Tồn huy n có 21 xã, th tr n, dân s toàn huy n 57.310 ng i, có 5 h dân t c cùng
chung s ng, trong đó: Dân t c Mơng: 20.959 ng i, chi m 36,57%, Dân t c Thái: 18:908
ng i, chi m 27,76%, Dân t c Kh Mú18.308 ng i, chi m 31,95%, dân t c Kinh: 2.108
ng i, chi m 3,68% và Hoa: 18 ng i chi m 0,04%...
-

Khí h u, th i ti t có 2 mùa rõ r t, mùa m a t tháng 4 đ n tháng 10 và mùa khô t
tháng 11 đ n tháng 3 n m sau. c bi t đây có nhi u ti u vùng khí h u khác nhau,
v a có khí h u á ôn đ i, c n nhi t đ i và nhi t đ i.

-

Trình đ dân trí còn th p, c s h t ng th p kém, s n xu t cịn mang n ng tính t
cung, t c p, ch y u là phát n ng làm r y, đ t b ng ru ng n c ch trên d i 500 ha.
i s ng kinh t - xã h i cịn nhi u khó kh n, t l đói nghèo cịn cao (trên 40%), thu
nh p bình quân đ u ng i ch a đ n 800.000 đ ng/ n m.

Tình hình canh tác n

ng r y và qu n lý đ t b hoá sau n

ng r y

huy n

Kinh t ch đ o c a huy n là nơng nghi p, trong đó s n xu t t i n ng r y chi m 95%,
s n l ng n ng th c hàng n m (lúa và ngơ) chi m 85%, bình quân l ng th c đ u ng i đ t
230 kg (n m 1990). Ngoài cây l ng th c còn tr ng các lo i cây khác nh cây n qu , bí
xanh, khoai chu i, khoai s ... nh ng s l ng ch a nhi u và vi c tiêu th khó kh n do th
tr ng tiêu th ch t h p, c s h t ng y u kém, c c v n chuy n cao.
Canh tác n ng r y huy n đang ph bi n là du canh đ t r ng làm r y, ph ng th c
s n xu t ch c l , tra h t, luân canh, qu ng canh, vi c đ u t thâm canh ít đ c quan tâm và
ch a đ c chú tr ng. c bi t s quy ho ch trong s n xu t n ng r y ch a cao, c s n xu t 1
-2 v trên m t n ng r y sau đó b hố - đi phát đ t r y m i.
Trong nh ng n m g n đây do nh h ng dân s t ng nhanh và nhu c u l ng th c, thu
nh p cho nên canh tác n ng r y th ng t do, k t qu là n ng su t cây tr ng đ t th p, nhi u
n i ch đ t 800 kg/ ha.
Vi c qu n lý đ t b hoá sau n ng r y c a huy n còn g p nhi u khó kh n và lúng túng,
tuy có giao đ t lâm nghi p theo Ngh đ nh 02 cho nhân dân nh ng hi u qu ch a cao, tình
tr ng tranh ch p đ t đai, đ a gi i v n di n ra ph c t p (huy n m i ti n hành giao đ a gi i hành
chính cho 21 xã, th tr n và 4 xã đã giao đ t cho h gia đình).
Nhìn chung vi c canh tác r y và qu n lý đ t b hoá sau n ng r y huy n còn nhi u
h n ch và ch a h p lý nh ng so v i nh ng n m đ u th p k 90 thì có ti n b nhi u, nh t là
trong nh ng n m g n đây, c th :

51


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
Di n tích s n xu t lúa r y hàng n m t 7000 ha (n m 1997) xu ng còn 5000 ha (n m
1999 và 2000), đ che ph c a r ng t 27% n m 1996, 1997 lên 35% n m 2000.
Công tác giao đ t giao r ng đ n t n h nghèo đ

8.700 ha và n m 2000 giao 10.000 ha).

c tri n khai di n r ng (n m 1999 giao

Ph ng th c canh tác t ng h p trên đ t r y đã đ c ng i dân th c hi n, thu nh p trên
m t đ n v di n tích t ng nhi u, vi c áp d ng các ti n b khoa h c k thu t vào s n xu t đ t
n ng r y càng m r ng và nâng cao.
Di n tích cây thu c phi n (3000 ha v 96 - 97) đã đ
cây n qu , đ u t ng, khoai tây, l c.

c xố b thay vào đó tr ng ngơ lai,

Cháy r ng hàng n m gi m (riêng n m 2000 ch a đ x y ra cháy r ng).
H

ng canh tác, qu n lý, s p x p và ki n ngh

H

ng canh tác, qu n lý và s p x p:

M r ng và đ y nhanh ti n đ khai hoang đ t b ng, đ u t h tr làm n ng, ru ng b c
thang, ph n đ u đ n n m 2005 toàn huy n có di n tích ru ng và n ng b c thang là 1000 ha.
T ng c ng công tác khuy n nông, khuy n lâm, ng d ng r ng rãi các ti n b khoa h c
k thu t vào s n xu t, thâm canh t ng v t n d ng khai thác nh ng đi u ki n t nhiên s n có
đ t ng n ng su t cây tr ng và t ng giá tr trên đ n v di n tích s n xu t.
Th c hi n luân canh, xen canh, b trí cây tr ng h p lý, ch ng sói mịn đ t và th c hi n
quy ho ch s n xu t n ng r y.
T ng b c giao đ t, giao r ng đ n t n h gia đình, ph i h p l ng ghép các ch ng trình
d án đ u t giúp đ ng bào phát tri n kinh t h theo hình th c kinh t trang tr i, v n đ i,

v n r ng và th c hi n nông lâm k t h p (tr ng tre, trúc l y m ng, chè ch t l ng cao).
T ng c ng khoanh nuôi, b o v r ng đ t ng đ che ph ph n đ u đ a đ che ph t
35% hi n t i lên đ n 45 % n m 2005.
Ki n ngh :
H tr kinh phí đ u t khia hoang và các cơng trình thu l i đ m r ng di n tích ru ng,
n ng b c thang.
H tr kinh phí v giao đ t giao r ng và đ i m i ph

ng th c, hình th c giao.

H tr gi ng cây, gi ng con thích h p cho đ ng bào đ t o thu nh p thay cây thu c phi n
đ ng th i t ng c ng công tác t p hu n, h ng d n v chuyên môn k thu t cho nhân
dân.
T nh và Trung ng giúp huy n v kinh phí và con ng i đ xác đ nh l i đ a gi i hành
chính c a m t s xã hi n nay ch a phù h p nh m h n ch vi c tranh ch p đ t đai trên đ a
bàn.

52


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố

KINH NGHI M QU N LÍ

T SAU N
NG R Y C A NG
T I YÊN BÁI

I DAO

Ph m Xuân Hoàn
Gi i thi u chung:
Yên Bái là m t trong nh ng t nh mi n núi phía B c có ti m n ng phát tri n nhi u lồi
cây đ c s n, trong đó có cây qu . Theo ch ng trình tr ng m i 5 tri u héc ta r ng t n m
1998 - 2010 c a Chính ph , di n tích tr ng cây đ c s n tồn qu c là 250.000 ha, trong đó qu
chi m t i 40.000 ha (x p th hai sau thông nh a 100.000 ha). T i Yên Bái, di n tích tr ng
qu đ n n m 2000 c tính 15.000 ha trong đó t p trung ph n l n 6 xã thu c huy n V n
Yên, n i có các c ng đ ng ng i H'Mơng và Dao sinh s ng. C hai dân t c H'Mông và Dao
đ u có t p quán canh tác n ng r y du canh. Tuy nhiên, đi m khác bi t c b n trong canh tác
du canh c a hai c ng đ ng này là ng i Dao sau khi gieo lúa n ng trong nh ng n m đ u h
có t p quán tr ng xen cây qu . ây là m t ph ng th c canh tác b n đ a, có nhi u u đi m và
đã đ c nhi u tác gi nghiên c u và công b trong các tài li u có liên quan t i k thu t nông
lâm k t h p n c ta. G n đây, khi di n tích r ng ngày càng thu h p dân s ngày càng t ng,
đ t canh tác b h n ch và đ c bi t, chính sách giao đ t, giao r ng c a Chính ph đ c th c
hi n tri t đ đ a ph ng đã tác đ ng ti p đ n t p quán canh tác này.
Là m t dân t c hoàn toàn s ng d a vào n ng r y, không bi t k thu t canh tác lúa
n c, th i k b hoá dài trong canh tác n ng r y tr c đây là y u t quan tr ng đ ph c h i
l i r ng và đ phì đ t r ng. Hi n nay, l i th này không cịn và nh là m t s thích ng c a
ng i Dao, k thu t ph c h i r ng trong th i gian b hố trong đó cây qu chi m u th là
m t v n đ c n đ c nghiên c u và đánh giá.
Nh ng l i th trong k thu t b n đ a
V ph ng di n k thu t, ph ng th c tr ng xen cây qu v i cây nông nghi p c a
ng i Dao đã đ c xu t phát t m t th c t là đ a đi m ch n đ phát n ng làm r y th ng
có đ d c l n (t 200 - 300). B ng ph ng th c làm đ t t i thi u đ tr ng c cây nông nghi p
và cây qu h đã h n ch đ c s phá v k t c u t ng đ t m t trong m t, hai n m đ u. i u
này r t có ý ngh a trong vi c b o v đ t, b i l
Yên Bái nói chung và huy n V n Yên nói
riêng l ng m a bình quân n m lên t i 1760mm và khá t p trung (Ph m Chí Thành, Lê
Thanh Hà, Ph m Ti n D ng - 1996). M t khác, là lồi cây ch u bóng giai đo n tu i nh ,
trong nh ng n m đ u sinh tr ng, cây qu đ c h tr thông qua s che bóng c a cây nơng

nghi p. Hàng n m, r m r sau khi thu ho ch lúa n ng đ l i t o thành m t l p ph b m t
đ t có tác d ng duy trì đ m, h n ch c d i, t ng l ng ch t h u c cho n m sau và ng n
ch n xói mịn b m t đ t.v.v... (Nguy n Ng c Bình - 1987; Tr n H p - 1991).
Khi đ phì nhiêu c a đ t gi m, n ng su t cây tr ng theo đó c ng gi m sút, đây c ng là
th i đi m cây qu b c vào giai đo n a sáng hoàn toàn. n giai đo n này, tr c đây, cách
x lý c a ng i Dao là hình thành r ng qu thu n loài b ng cách hàng n m ch m sóc b o v
cây qu và phát b nh ng cây b i th m t i và các cây g tái sinh t nhiên. V i k thu t này,
r ng qu sinh tr ng khá nhanh v c chi u cao, đ ng kính. Khi r ng qu đ t t 10 đ n 15
n m tu i có th khai thác v . Sau khai thác có hai cách ph c h i l i r ng qu :
Cách th nh t: Ch t toàn b r ng qu , sau khi thu ho ch s n ph m v qu ph n chà
nhánh đ c đ t, d n đ t và gieo lúa n ng, tr ng qu chu k hai. Theo cách này, s n l ng

53


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
cây nơng nghi p và cây qu chu k sau đ u th p. Nguyên nhân chính là "đ t sau tr ng thu n
lồi th ng khô, x u và kh n ng ph c h i kém" (Ph m Chí Thành, Lê Thanh Hà - 1993).
Cách th hai: Ch t tr ng, d n r ng đ gieo lúa và l i d ng tái sinh ch i qu
các g c
ch t. Cách làm này t ra thích h p các xã vùng cao c a huy n V n Yên, n i đ t còn t t. Tuy
nhiên, ch nên ch t tr ng qu vào "v ba" (t c tháng 3 âm l ch) do t i th i đi m này trùng v i
mùa bóc v và sau đó v gieo lúa là tháng 4 âm l ch. i m quan tr ng nh t là c ng t i v này
g c ch t m i có kh n ng n y ch i; "v tám" (tháng 8 âm l ch) g c ch t không n y ch i.
Nh ng thách th c và gi i pháp m i
Không còn nhi u r ng đ làm n ng r y; khơng có đ t đai và kinh nghi m đ làm lúa
n c, không th b t p quán canh tác truy n th ng, không th b đ c cây qu nh ng v n
ph i t n t i và phát tri n, m t b ph n ng i Dao đã có nh ng "ph n x " r t nh y c m đ
thích ng tr c thách th c này.
K th a nh ng kinh nghi m đã nêu trên, khi r ng qu hình thành đ ng th i v i s xu t

hi n c a l p cây g cây b i tiên phong c a r ng th sinh (tái sinh sau n ng r y) ng i ta
không ch t b chúng. L p cây này đ c ph c h i và sinh tr ng đ ng th i v i cây qu và t o
thành m t qu n xã h n lồi m i, trong đó cây qu chi m u th . c đi m c a r ng m i ph c
h i là s đa d ng v thành ph n loài cây, đ che ph cao và l ng v t r i r ng tr v cho t ng
đ t m t nhi u và phong phú h n, t c đ phân gi i nhanh h n.
hai đ i t

r ng qu tr ng thu n loài nh ng đ c đi m này khơng có. K t qu phân tích đ t gi a
ng r ng tr ng thu n loài và r ng h n giao qu t i tu i 15 đ c trình bày b ng 1:

B ng 1: M t s đ c tính lý - hoá đ t r ng qu (Châu Qu H - V n Yên - Yên Bái)
c đi m
Lo i r ng
Qu 15 tu i
thu n loài
Qu 15 tu i
h n giao

Lý h c
B dày
th m
m c(cm)

Hoá h c

m Lân Kali
+
P2O5
K2O
x p Sét v t Mùn NH4

t ng s t ng s t ng s
(%) lý (%) (%) mg/100 mg/100 mg/100
(%)
(%) (%)

5-7

41,90 29,78 1,6

3,11

0,06

12,8

0,21

0,12

0,60

3-5

44,98 63,23 0,9

3,88

0,21

15,69

0,24

0,14

0,11

M t đ c đi m quan tr ng h n c là r ng h n giao cây qu không b sâu b nh. Trong
khi các r ng qu thu n loài b sâu n lá, sâu đ c cành và đ c v qu đã b t đ u phát d ch
trong m t vài n m g n đây, r ng ph c h i theo cách này hồn tồn khơng có sâu h i. Tuy
nhiên, v sinh tr ng và s n l ng v qu lo i r ng này th p h n đôi chút so v i r ng tr ng
thu n lồi. i u này có th th y qua b ng 2:
B ng 2: So sánh sinh tr ng và s n l ng qu (Châu Qu H - V n Yên - Yên Bái)
Ch tiêu
Thành ph n loài cây
D1,3 (cm)
Hvn (m)
Pk / cây (kg)
ph c h i
Lo i r ng
Qu 15 tu i thu n
Không có ho c ít cây
20,70
12,7
11,21
lồi
b i, th m t i
- Cây b i th m t i
- Cây g tiên phong
Qu 15 tu i h n

15,28
11,5
8,77
giao
- V u đ ng
- Chu i r ng.v.v...

54


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
Nh v y, t nh ng thách th c m i, ng i Dao đã tìm th y đ c s thích ng đ duy trì
t p quán canh tác c a h . B i l , th i đi m 10 đ n 15 tu i, r ng qu h n giao đã ph c h i
l i đ a hoàn c nh r ng và đ phì đ t r ng, s n sàng cho chu k canh tác ti p theo.
Nh ng tr ng i v m t xã h i:
Ng i Dao và ng i H'Mơng khơng có k thu t canh tác lúa n c. N u ngô là ngu n
l ng th c chính c a h u h t các c ng đ ng ng i H'Mơng thì lúa n ng là ngu n l ng th c
không th thi u c a ng i Dao. Hi n nay trong c ch m i, ng i Dao bán v qu và mua
g o t vùng th p ch lên khá thu n l i. Tuy nhiên, trong nh ng ngày l , t t .v.v... g o n ng
v n đ c coi là l ng th c truy n th ng không th thi u. Nh v y, xét v góc đ xã h i, gieo
tr ng lúa n ng v n là t p quán ch a th b ngay đ c.
Vi c tr ng qu v i cây l ng th c sau đó b hoá v i th i gian dài là d u hi u cho bi t
ch quy n đ t và cây qu c a m i h . T n m 1990 tr l i đây, ng i Dao đ c giao đ t, giao
r ng đ qu n lý. M t b ph n r ng t nhiên đ c huy n quy ho ch qu n lý ph c v cho m c
đích phịng h đ u ngu n. Chính sách này đã tác đ ng tr c ti p t i t p quán canh tác truy n
th ng trên c a ng i Dao. H ph i s d ng l i đ t r ng qu ho c đ t r ng ph c h i sau b
hoá v i chu k ng n h n. T i thôn B n Tát (xã Châu Qu H ), có nhi u gia đình đã ch t tr ng
qu non 8 - 9 tu i đ bán và l y đ t gieo tr ng lúa n ng. Có th coi đây là m t s tác đ ng
khơng tích c c c a chính sách giao đ t giao r ng mà s tác đ ng này đ c lý gi i d a trên ba
y u t sau:

Th nh t, ng i Dao có t p quán đ p là khi sinh con h tr ng thêm m t n ng qu . Khi
con cái ra riêng, h chia ph n tài s n này cho con.
n nay, dân s ng i Dao trong
vùng ngày càng t ng trong khi di n tích r ng có th khai phá làm n ng r y ngày càng ít,
t p qn này có nguy c b m t đi.
Th hai, khi đ c giao đ t, giao r ng quy n làm ch c a h đ c nhà n c b o h , bên
c nh nh ng lu t l r t nghiêm minh c a c ng đ ng, h khơng cịn c h i đ t do m r ng
di n tích canh tác.
Th ba, s không n đ nh v giá c v qu , đ c bi t khi giá v qu cao h s n sàng ch t
qu non đ bán. Tuy nhiên, đi u này ch x y ra trong nh ng n m tr c. Hi n nay, h đang
trong giai đo n b ép giá khi bán v qu cho t th ng...
Thay đ i t p quán canh tác ch c ch n s d n đ n nh ng tác đ ng nh h ng đ n tính
b n v ng trong h th ng s d ng đ t b n đ a c a ng i Dao. M t khác, do thay đ i t p quán
canh tác, c ng s ch c ch n d n đ n nh ng thay đ i trong thói quen s d ng l ng th c, th c
ph m... và c nh ng nét đ p v v n hoá n a. Trong v n hoá truy n th ng c a ng i Dao, đây
là m t tr ng i, m t thách th c l n đ phát tri n sao cho không m t đi b n s c dân t c c a
chính h .
Th o lu n và khuy n ngh :
V ph ng di n lý lu n, ngày nay, thu t ng "nông nghi p sinh thái" đ c nhi u ng i
bi t đ n v i nh ng tên g i đ ng ngh a v i "nông nghi p h u c ", "nông nghi p b n v ng",
"nông nghi p t nhiên".v.v... (Mollison.B.Slay.R.M, 1994). nh ng vùng đ t d c nhi t đ i
nói chung, Vi t Nam nói riêng, r ng đóng m t vai trị r t quan tr ng trong các h "nông
nghi p sinh thái". V i nh ng đ c đi m không th thay th đ c, h sinh thái r ng đ c coi
nh là y u t ch đ o duy trì và đi u khi n nh ng đi u ki n đ b o đ m cho s ph n th nh
c a các h sinh thái khác trong đó có các h sinh thái nông nghi p. Ng c l i, phát tri n các
h sinh thái nông nghi p đ nâng cao m c s ng c a nông dân, gi m áp l c t phía h vào
r ng c ng chính là phát tri n nh ng đi u ki n b o v và phát tri n các h sinh thái r ng m t
cách n đ nh. Nh v y, phát tri n nông nghi p và phát tri n kinh t xã h i nói chung mi n

55

H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
núi và n Bái nói riêng không th không g n li n v i b o v và phát tri n r ng. Nh ng
kinh nghi m và ki n th c c a ng i dân b n x là m t d ng "tài nguyên" c n đ c khai thác,
b o t n và phát tri n. S phát tri n này đ ng ngh a v i phát tri n r ng, phát tri n nông nghi p,
phát tri n kinh t - xã h i, phát tri n v n hoá.v.v... T t c nh ng n i dung này c n ph i đ c
th ng nh t chung trong m t ch ng trình hành đ ng vì s t n t i lâu b n c a c r ng cây và
con ng i.
V ph ng di n th c ti n cho th y, tìm ki m gi i pháp nh m t ng b c thay th
ph ng th c đ t n ng làm r y c a ng i Dao, thông qua vi c tr ng qu m t cách có hi u
qu và n đ nh đ ng th i không làm m t đi b n s c dân t c c a ng i Dao là m t nhi m v
không ch c a cán b , nhân dân huy n V n Yên t nh Yên Bgrrrkkkái mà còn là nhi m v
chung c a nhi u ngành, nhi u l nh v c chuyên môn khác nhau. Hi n t i, ng i Dao tr ng qu
không nghèo, nh ng phát tri n kinh t xã h i cho ng i Dao theo đ nh h ng phát tri n b n
v ng là c n thi t vì c ng nh các dân t c khác, s bình đ ng trong phát tri n ln là m c tiêu
ph n đ u c a ng và Nhà n c ta.

56


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

M TS

K THU T CANH TÁC B N V NG TRÊN

TD C

ThS. Hà ình Tu n (VASI)

TS. Olivier Husson (CIRAD)
i u ph i viên D án
H th ng Nơng nghi p mi n núi phía B c Vi t nam
1. Gi i thi u
S phát tri n nhanh và n ng đ ng Vi t nam b t đ u t
i m i đã đ a Vi t nam thành
m t qu c gia m nh v kinh t và n đ nh v chính tr . Tuy nhiên, nh ng d u hi u đe do s
b n v ng đã b t đ u xu t hi n, đ c bi t là mi n núi. S c ép dân s ngày càng t ng, tài
nguyên r ng, đ t và n c ngày càng c n ki t đang đe do n n an ninh l ng th c toàn qu c.
H n 50 dân t c s ng mi n núi, ph n l n đ u d a vào ph ng th c canh tác du canh v i chu
k b hố ngày càng ng n, đ phì c a đ t ngày càng gi m, n ng su t lao đ ng ngày càng th p.
H u h t vùng đ t thu n l i cho nông nghi p, t c là nh ng n i có đ d c v a và nh , kho ng
cách g n đã tr nên hoang hoá qua nhi u chu k canh tác. t đó b thối hố nghiêm tr ng,
nghèo dinh d ng, chua, nhi u đ c t , b nén ch t c ng, khơng thống khí, khơng có kh
n ng gi n c và có th m th c v t nghèo nàn ch y u là cây b i, c chanh, c may,... không
th canh tác đ c. Nh ng vùng đ t tr ng đ i núi tr c nh v y có t ng din tích vơ cùng l n,
c tính kho ng 10 tri u ha. Do nhu c u s n xu t l ng th c t i ch , nông dân mi n núi v n
ti p t c ch t phá r ng, đ t n ng làm r y du canh. Sau khi hoàn thành vi c giao đ t nông
nghi p n m 1996, nhi u nông dân dân t c vùng cao khơng cịn đ t ru ng tr ng lúa n c. H
ph i quay l i hình th c du canh truy n th ng trên đ t d c. Tuy nhiên, vì khơng cịn r ng
nh ng vùng có đ d c v a và nh , h ph i khai phá r ng nh ng n i có đ d c l n, đ c bi t
nguy hi m là r ng đ u ngu n các vùng sinh thu , g n đ nh núi ho c đ n t n đ nh núi cao.
ây là nh ng vùng r t nh y c m v sinh thái, khi b t n th ng s đem l i nh ng h u qu t i
t trên quy mơ tồn l u v c nh h n hán trong mùa khô, l quét vùng cao và l t l i đ ng
b ng trong mùa m a,... Trong khi đó, hi u qu kinh t c a vi c canh tác trên đ t quá d c nh
v y th ng th p và r t không b n v ng. Do v y m c s ng c a h v n th p và b p bênh.
Nhi u D án v đ t d c đã và đang đ c tri n khai nh m giúp nông dân vùng cao v t ra
kh i vòng lu n qu n c a s đói nghèo. Do nhi u nguyên nhân khác nhau, k t qu các d án
không cao và sau khi m t khi d án k t thúc thì các ho t đ ng ti p theo c ng ch m d t. D án
Nghiên c u h th ng nông nghi p mi n núi (SAM) do Vi n Khoa h c K thu t Nông nghi p

Vi t nam (VASI) và Trung tâm Qu c t v Nghiên c u và Phát tri n Nông nghi p (CIRAD)
c a Pháp là m t trong nh ng n l c nh m b sung m t s y u đi m c a các d án tr c v
canh tác b n v ng trên đ t d c.
Trong bài vi t này, chúng tôi xin gi i thi u m t s bi n pháp k thu t k thu t canh tác
b n v ng trên đ t d c mà D án đang thí nghi m và áp d ng t i B n Cuôn 1, xã Ng c Phái,
huy n Ch
n, t nh B c K n.
2. Xác đ nh các y u t h n ch v sinh thái nông nghi p và th nh
D án

ng nơng hố vùng

Tr c khi ti n hành các thí nghi m, hàng tr m m u đ t đ c thu th p và phân tích t i
B mơn Hố h c đ t và Mơi tr ng, Vi n KHKTNN VI t nam. K t qu phân tich cho th y:
pH th p h n ch kh n ng h p th dinh d ng c a cây tr ng: Ngoài đ t nâu
chân núi đá có đ pH KCL t 5,2 đ n 5,7 và pH H2O t 5,7 đ n 6,2 thì ph n l n các lo i đ t
vàng, đ t đ đ u chua (pH KCL gi a 3,9 đ n 4,6 và pH H2O gi a 4,3 đ n 5,0).

57


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
-

Nghèo dinh d ng và đ đ c cao gây nhi u bênh sinh lý cho cây tr ng: H u h t các
lo i đ t đ u có n ng đ nhơm cao (14-20 % AL2O3), nghèo lân đ c bi t là đ t đ (1,9
đ n 2,4 mg P2O5/100 gam đ t), nghèo h u c (1,5 đ n 2,8%) ngoài đ t m i khai kh n
t r ng già 15-20 n m.

-

t b nén ch t, r cây không th n sâu ho c phát tri n: Xói mịn và s gi m đ p c a
trâu, bò, ng a ... đã làm cho đ t tr nên tr c ng và b nén ch t làm r cây không th
phát tri n đ c. H n n a, do đ t khơng có kh n ng th m n c và gi n c nên d b
h n ch sau vài ngày n ng liên t c, ng c l i c ng d gây l quét, l t l i do s c ch y b
m t cao. ây c ng là nguyên nhân t i sao r ng tái sinh ch m ho c không th tái sinh.
Vì v y đã t o nên nhi u bãi tr ng dùng làm n i ch n th song khơng cây gì m c đ c
ngồi c may. C n có tác đ ng tích c c c a con ng i đ c i t o vùng đ t này.

-

V khí h u, y u t h n ch ch y u là l ng m a phân ph i khơng đ u gây xói mịn, l t
l i trong mùa m a và h n hán trong mùa khơ: L ng m a bình qn 15 n m (19801994) là 1543 mm/n m, song 80% n m trong mùa m a (tháng 5 đ n tháng 9). M a
d ng đ t ng t vào cu i tháng 9 đ u tháng 10, là lúc h u h t lúa n ng đang tr và chín
nên n ng su t gi m đáng k . Trong giai đo n này, n u áp d ng các bi n pháp duy trì
m đ đ t thì n ng su t s cao h n.

Tóm l i, đ t xói mịn, đ pH th p, nghèo dinh d ng, đ c nhôm, thi u ph t pho và b
nén ch t là nh ng y u t sinh thái nơng nghi p, th nh ng nơng hố quan tr ng và ph bi n
nh t h n ch n ng suát và s n l ng nông nghi p mi n núi. Bên c nh đó, vi c th rơng trâu bị
trong mùa khơ c ng gây nhi u khó kh n cho vi c b o v r ng, tái sinh r ng ho c luân canh
t ng v . Tuy nhiên n u nh t trâu bò thì ph i tìm ki m các gi i pháp t o ngu n th c n cho
chúng, đ c bi t là trong mùa đông. ây là nh ng v n đ mà D án SAM đang t p trung
nghiên c u và gi i quy t.
3. M t s bi n pháp kh c ph c các y u t h n ch ph c v canh tác b n v ng trên đ t
d c c a d án SAM
a) C i t o đ t đã b thoái hoá
TT
1
2

3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18

nh ng vùng đ t tr ng d c v a

B ng 1. Danh sách các loài cây th nghi m
Tên lồi
H
Cơng d ng
SI, AnF, Mu, WeC
Aeschynomene histrix
Leguminosae
SI, AnF, Mu, WeC
Calopogonium mucunoides
Leguminosae
SI, AnF, Mu, WeC

Canavalia ensifotmis
Leguminosae
SI, AnF, Mu, WeC
Chamaecrista rotundifolia
Leguminosae
SI, AnF, Mu, WeC
Stylosanthes guianensis
Leguminosae
SI, AnF, Mu, WeC
Mucuna mucunoides
Leguminosae
SI, AnF, Mu, WeC
Pueraria phaseoloides
Leguminosae
SI, AnF, Mu, WeC
Vigna umbellata
Leguminosae
SI, AnF, Mu
Avena sativa
Graminae
SI, AnF, Mu, WeC
Brachiartia brizantha
Graminae
SI, AnF, Mu, WeC
B. humidicola
Graminae
SI, AnF, Mu, WeC
B. ruziziensis
Graminae
SI, AnF, Mu

Hordeum vulgare
Graminae
SI, AnF, Mu
Setaria italica
Graminae
SI, AnF, Mu
Sorgum bicolor
Graminae
SI, AnF, Mu
Paspalum atratum
Graminae
SI, AnF, Mu, WeC
Indigofera teysmanii
Leguminosae
SI, Mu
Hybrid acacia
Leguminosae

58


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
Nh ng vùng đ t thoai tho i d c th ng thu n l i cho canh tác và ch n ni. Vì v y,
chúng đ c khai thác và s d ng t lâu. Qua nhi u chu k canh tác không k t h p c i t o và
b o v đ t nên chúng b thoái hoá đ n m c không th canh tác đ c n a.
V i SI = C i t o đ t; AnF = Th c n gia súc; Mu = Ph đ t; WeC = Tr c d i: Gieo
tr ng các loài cây đa ch c n ng nh cây h đ u, cây th c n gia súc, cây có b r phát tri n
m nh, ho c n sâu theo ph ng th ng đ ng có kh n ng phá v và c i t o l p đ t m t
(B ng 1).
Sau hai n m c i t o và theo dõi, chúng tôi rút ra m t s nh n đ nh nh sau:

-

H u h t các lồi cây th nghi m đ u thích ng t t v i đi u ki n đ a ph

-

M t s lồi c có kh n ng phá v l p đ t r n b m t, đó là Brachiaria humidicola, B.
ruziziensis, B. brizantha. Chúng có b r xum xuê, phát tri n m nh nên khi phân gi i s
làm cho đ t x p h n. Ngồi ra chúng cịn có sinh kh i l n (50 - 70 t n/ha) giàu dinh
d ng cho gia súc, ho c làm v t li u che ph đ t. Các loài Brachiaria humidicola, B.
brizantha, Paspalum atratum ch u l nh t t nh mùa đông 1999, vì v y s là ngu n th c
n t t cho gia súc trong mùa khơ.

-

Các lồi đ u đ có tri n v ng nh t là Chamaecrista rotundifolia, Mucuna mucunoides
var. utilis (gi ng đ a ph ng t i Ch đ n), Vigna umbellata (Gi ng đ a ph ng t i Ch
đ n), Stylosanthes guianensis CIAT 184, Aeschynomene histrix, Pueraria phaseoloides
(Thu th p t i B n Cuôn), Canavalia ensiformis (Gi ng t Tây nguyên). Hi n nay chúng
tôi đang ti p t c thu th p và kh o sát k t h p nhân gi ng các loài này đ tri n khai c i
t o đ t, tr c d i và s n xu t th c n ch n nuôi.

ng

b) Ng n ch n sói mịn trên đ t d c
t b sói mịn nhi u là do cày x i, làm c , vun g c và không đ
l p che ph , b ng che ph s gi m đáng k hi n t ng này.

c che ph . Vi c t o

T o l p che ph t i b ng cây h đ u, các loài c có vai trị quan tr ng ch ng xói mịn,
c i thi n c u trúc và lý tính c a đ t. t đ c che ph luôn luôn m, ngoài ra ngu n h u c b
phân hu s ho t hoá h vi sinh và sinh v t trong đ t. M t m t, đ t s t i x p h n, m t khác
đ phì cho c a đ t c ng d n đ c t ng lên. Ph thu c vào mùa v và lồi cây tr ng đ b trí
tr ng xen cho thích h p, gi m c nh tranh và phát huy đ c ti m n ng c a chúng. T o th m
xanh che ph trong v đông b ng đ u mèo, đ u g o là k thu t qu n lý đ t hoá truy n th ng
c a ng i H'Mông Cao b ng. B sung các loài c s nhân thêm l i ích c a th m xanh.
B ng 2. nh h
TT
1
2
3

ng c a ti u b c thang k t h p che ph đ t t i n ng su t lúa n

Công th c
i ch ng (theo nông dân)
Ti u b c thang
Ti u b c thang k t h p ph đ t

N ng su t (t n/ha/v )
0,96
1,31
1,92

ng

T ng NS (%)
0
36

100

N ng có đ d c càng l n, đ t b thoái hoá càng nhanh. S d ng phân vơ c s khơng có
hi u qu vì r a trơi. M i ho t đ ng canh tác nh làm đ t, làm c , thu ho ch đ u r t khó kh n,
th m chí gây nguy hi m đ n tính m ng ng i lao đ ng. Gi i pháp h p lý nh t đây là t o
ti u b c thang k t h p che ph đ t. ây là m t k thu t c c k hi u qu trong b o v và t ng
đ phì cho đ t, giúp nơng dân canh tác b n v ng v i n ng su t n đ nh, th m chí ngày càng
t ng mà cơng lao đ ng l i gi m vì khơng ph i d n n ng, làm đ t hàng v . Chú ý áp d ng
ph ng th c làm đ t t i thi u và tr ng các lồi cây thích h p đ b o v b b c thang. Có th

59


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
tr ng c làm th c n gia súc. Có th tr ng cây h đ u qua đông đ b o v và c i t o đ t.
Trong thí nghi m c a chúng tôi, n ng su t lúa n ng đã t ng v t xa đ i ch ng (B ng 2).
-

Che ph đ t cho cây tr ng b ng lá cây, r m r , c , các lo i cây h đ u: Che ph nylon
là m t k thu t đang đ c áp d ng r ng rãi nh m ch ng sâu b nh, c d i, gi m và ti t
ki m phân bón. Xong ph nylon khơng có tác d ng c i t o và t ng đ phì cho đ t. Che
ph đ t b ng các v t li u h u c s kh c ph c đ c nh c đi m này. Che ph đ t s
yêu c u m t s công lao đ ng đ thu hái v t li u và chuyên ch (kho ng 20 công/ha),
song s gi m ph n l n công làm c và công làm đ t n ng nh c và t n kém. Nh đã bi t,
các lo i c ph bi n nh t trên đ t đ i núi là c chanh, c lào, c c t l n, rau tàu bay và
cúc hôi. H t c a c n m lo i c này đ u phát tán nh gió. Khi b l p che ph ng n cách,
h t c không th ti p đ t, vì v y khơng n y m m đ c và s b tiêu hu theo th i gian.
M t s lo i c khác r t khó tiêu di t là c v ng và thài lài. N u b che ph chúng s
không phát tri n đ c. Ng c l i, n u chúng ta cày b a đ t và không che ph đ t thì s
t o c h i cho chúng phát tri n m nh h n. Khi cày b a, thân c thài lài sè b gãy thành

nhi u đo n, m i đo n có m t s sinh tr ng thành m t cây c đ c l p. Còn đ i v i c
v ng, cày b a s gi i phóng s h t ti m ch a trong đ t, đ a chúng lên b m t, t o đi u
ki n thu n l i đ chúng n y m m, sinh tr ng và phát tri n. Chúng tơi thí nghi m và đã
đi u tra hi u qu kinh t c a cách làm này. K t qu thí nghi m đ c nêu trong B ng 3.
B ng 3. Tác đ ng c a vi c che ph đ t đ n n ng su t cây tr ng
Công th c

N ng su t
(t n/ha/v )

T ng (%)

Không che ph
Che ph

0.36
0.80

0
122

Không ph
Che ph

3.12
4.01

0
28

Ghi chú
Lúa
M t nhi u công làm đ t, làm c
Không làm đ t, gi m 80% công làm c
Ngô
M t nhi u công làm đ t, làm c
Không làm đ t, gi m 80% công làm c

S n xu t v t li u che ph t i ch là m t gi i pháp h u hi u, đa n ng, d làm, ít t n kém.
Ngoài ra c n t n d ng đ t tr ng đ tr ng c t khí (Tephrosia candida), mu ng lá nh n
(Indigofera teysmanii), mu ng c c rào (Gliricidia sepium), các loài đ u đ đ a ph ng, thu
l m các loài cây d i s n có nh C lào (Chromolaena odorata), Cúc qu (Tithonia
diversifolia), v.v... là nh ng v t li u che ph r t quý, b sung đ m, lân và kali cho đ t. V
xuân n m 2000, trên m t s ơ thí nghi m chúng tơi đã gieo u mèo, u nho nhe vào tháng
3. n tháng 6 (sau 3 tháng) chúng tôi hu
u mèo, u nho nhe và gieo Lúa mùa. K t qu
thí nghi m cho th y rõ hi u qu và tri n v ng c a ph ng pháp này. N ng su t lúa n ng đ t
1,8 t n/ha, trong khi đó đ i ch ng ch cho thu ho ch 0,4 t n tr xu ng.
c) C i t o nhanh đ t hoang hoá b ng ph

ng pháp hun đ t

C i t o đ t b ng các ph ng pháp nêu trên th ng đòi h i th i gian và nhi u n i khó
th c hi n, ví d n i đ t quá r n, quá nghèo dinh d ng. Hun đ t k t h p che ph ho c tr ng
cây h đ u là m t ph ng pháp cho hi u qu nhanh. K thu t hun đ t bao g m các công
đo n: đào rãnh (30x30x30 cm), r i c ho c lá khô 10 cm, r i tr u 10 cm, ph đ t m t 10 cm,
tr kho ng cách châm m i 100 cm, châm l a đ t m i, m i l a s lan xu ng và làm cho tr u
và c khô cháy âm trong vòng 5 đ n 7 ngày. Khi đ t ngu i (ch 1-2 ngày) ta có th gieo
tr ng cây l ng th c d c theo hai mép rãnh. Ph ng pháp này cho hi u qu cao và nhanh.
Ngay v đ u n ng su t đã t ng v t. V mùa n m 2000, n ng su t lúa n ng đ t 1,9 t n/ha.

Nh ng lô đ i ch ng h u nh không cho thu ho ch. Tuy nhiên, hun đ t đòi h i nhi u lao đ ng

60


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hố
và khơng th th c hi n hàng n m. Vì v y, hun đ t đ c coi là bi n pháp c p c u. Sau đó ph i
tr ng cây h đ u, s d ng phân xanh, phân chu ng đ ti p t c c i t o đ t. Ngay t v đ u,
chúng tôi dã tr ng u ki m, u nho nhe xen v i lúa, ngô. M i lo i cây trong h đ u phát
tri n t t.
d) Kh o nghi m gi ng và loài cây m i.
ây là m t n i dung quan tr ng nh m t ng n ng s n l ng và hi u qu nh các gi ng
n ng su t cao, và đa d ng hoá s n ph m. Qua kh o nghi m, hai gi ng lúa c n là IR 57920 và
LC 90-12 đã đ c tuy n ch n s n xu t th . c bi t, gi ng LC 90-12 có th i gian sinh tr ng
lo i c c ng n (90-95 ngày trong v mùa, 115-120 ngày v xuân), có th tr ng đ c hai v .
Chúng tơi đã gieo gi ng này trong v xuân trên n ng, cây phát tri n t t, n ng su t đ t 1,5
t n/ha. V mùa n m 2000, chúng tôi gieo ti p LC 90-12 trên n n đ t đã gieo gi ng này trong
v xuân. V mùa n m 2000, do h n hán kéo dài vào tháng 7 tháng 8 nên lúa n ng nói chung
phát tri n r t kém. Nhi u n i m t mùa lúa n ng, song n ng su t LC 90-12 v n đ t kho ng
0,8 đ n 1,2 t n/ha. N u thành cơng, thì đây th c s là m t cu c cách m ng trong l ch s tr ng
lúa n ng Vi t nam, vì x a nay lúa n ng ch đ c gieo trong m t v (v mùa). Tuy nhiên,
mu n s n xu t hai v lúa n ng, c n k t h p các bi n pháp c i t o đ x p, đ phì cho đ t.
C n nghiên c u tìm tịi các h th ng luân canh thích h p, v a t ng hi u qu kinh t , v a b o
v tài nguyên đ t và n c, t ng tính b n v ng c a tồn h canh tác. Trong v mùa 2000,
chúng tôi đã th nghi m m t s gi ng l c, đ u xanh và đ u t ng. u xanh sinh tr ng t t,
ra hoa k t h t nhi u. L c c ng sinh tr ng t t, song t l c ch c th p vì h n hán kéo dài. u
t ng ch a th hi n rõ kh n ng áp d ng, tuy nhiên l ng n t s n l i cao.
4. M t s k t lu n s b
Xói mịn làm đ t thoái hoá, nghèo dinh d ng, chua, đ c nhơm, b nén ch t, r n khơng có
kh n ng gi n c, y m khí, trâu bị th rông là nh ng y u t h n ch chính trong s n xu t

l ng th c trên đ t d c và c n đ c gi i quy t nh u tiên 1.
Ti u b c thang k t h p che ph đ t và làm đ t t i thi u là m t bi n pháp c c k h u hi u
trên các n ng có đ d c l n c n đ c ph bi n và áp d ng r ng rãi.
Che ph đ t b ng các v t li u h u c trên đ t d c đem l i nhi u l i ích: ch ng xói mịn,
c i thi n lý tính, đ phì, gi m đ đ c c a đ t, t ng m đ , gi m nhi t đ b m t c a đ t, làm
cho đ t t i x p gi m công cày b a, tr c d i, t o đi u ki n canh tác b n v ng.
Nhi u gi ng c , cây h đ u t ra r t tri n v ng trong c i t o đ t và s n xu t th c n ch n
nuôi nh t là trơng v đơng, góp ph n làm gi m áp l c ch n th t do trâu bò, t o đi u ki n
t ng v s n xu t trong mùa đông.
đ

Hai gi ng lúa LC 90-12 và IR 57920 có nhi u u th so v i các gi ng đ a ph
c ti p t c kh o nghi m và m r ng s n xu t.

ng nên c n

Mu n canh tác b n v ng trên đ t d c, c n u tiên c i t o đ t, sau đó m i áp d ng các bi n
pháp b o v , duy trì và nâng cao đ phì c a đ t, c ng nh b trí c c u gi ng cây tr ng, cây
lâm nghi p trong h th ng nông lâm k t h p.
ngh B Nông nghi p và PTNT, B Khoa h c Cơng ngh và Mơi tr ng c p kinh phí
đ ti p t c nghiên c u, hoàn thi n và tri n khai r ng các k thu t canh tác b n v ng trên đ t
d c.

61


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá

NGHIÊN C U XÂY D NG MƠ HÌNH LN CANH R Y NH M RÚT
NG N TH I GIAN B HỐ T Y B C

Ngơ ình Qu , inh V n Quang, inh Thanh Giang
Trung tâm sinh thái Môi tr ng r ng,
Vi n Khoa h c Lâm nghi p
Tây B c là vùng có di n tích du canh l n nh t trên tồn qu c, v i di n tích kho ng
91.581ha đ t s d ng làm n ng r y. Do t p quán canh tác l c h u c a ng i dân đ a ph ng
nên n ng su t cây tr ng th p và đ t canh tác b xói mịn và r a trơi nhanh chóng. Di n tích đ t
b hố trong vùng ngày càng nhi u, và đòi h i th i gian dài m i có th ph c h i đ phì đ
canh tác đ c.
Xu t phát t th c t đó, vi c nghiên c u tìm gi i pháp k thu t canh tác m i nh m kéo
dài th i gian s d ng đ t, đ y m nh t c đ ph c h i đ phì đ t, t ng n ng su t cây tr ng, góp
ph n n đ nh đ i s ng cho ng i dân trong vùng là v n đ r t c p thi t đ t ra hi n nay. Sau
đây là k t qu nghiên c u b c đ u:
Mơ hình canh tác n

ng r y truy n th ng c a đ ng bào H’Mông

S n La

Ng i H’Mông Tây B c đ c chia thành nhi u ngành khác nhau, th ng s ng t p
trung nh ng n i h o lánh, có đ cao trung bình >1000m. H s ng ch y u d a vào canh tác
n ng r y du canh, ch có m t t l nh canh tác lúa n c.
S đ chu k luân canh r y c a đ ng bào H’Mơng
Mơ hình tr

S n La

c n m 1985

Phát và đ t
Lúa n ng

2-3n m
H canh tác n

R ng t nhiên
Lúa - ngô - b

ng r y

Ngơ
3-4n m

B hố
15 - 20 n m
Mơ hình sau n m 1985
Phát đ t

R ng tái sinh

Lúa n ng
(2 - 3 n m)
H canh tác n

Ngô 2 - 3 n m

ng r y

Lúa - ngơ - b hố
B hoá
4-6n m

N

ng xa nhà

Ýd
1-3n m

62

Cây n qu
N

ng g n nhà


H i th o – Kinh nghi m qu n lý đ t b hoá
So sánh hi u qu s d ng đ t c a 02 mơ hình canh tác r y tr

c và sau n m 1985

T ng s n m canh tác lúa và hoa màu trong m t chu k sau n m 1985 không gi m vào
kho ng t 5 - 7 n m.
dài c a m t chu k s n xu t gi m, t 20 - 25 n m tr
S n m b hoá đ c rút ng n, tr
n m 1985 ch còn 4 - 6 n m.

c đây nay ch còn 10 - 12 n m.

c n m 1985 th i gian b hoá t 15 - 20 n m nh ng sau

Nh v y h s s d ng t t ng
R=
Tr

Sốnămcanhtác
x 100
Sốnămcanhtác + thờigianbỏhoá

c n m 1985 h s R=20 - 30%, nh ng sau n m 1985 h s R kho ng 40 - 45%

Mơ hình canh tác r y truy n th ng c a ng
S đ luân canh n

i Dao

ng r y c a đ ng bào dân t c Dao
Mơ hình tr

Hồ Bình

c n m 1986

Ch t và đ t
Lúa n ng 2-4
n m
R ng t nhiên

H canh tác n

ng r y

S n 1 -2 n m

Lúa - s n - b hoá
B hố
3-4n m
Mơ hình sau n m 1986
Phát và đ t

R ng t nhiên

Lúa n ng
1-2n m
H canh tác n

ng r y

Lúa - s n - b hoá

B hoá
3-4n m

63

S n
1-2n m