Giáo trình Nguyên lý thị giác Trường CĐ Kinh tế Kỹ thuật Vinatex TP. HCM

LỜI MỞ ĐẦU
Giáo trình Nguyên lý tạo hình được biên soạn cho sinh viên cao đẳng ngành thiết
kế đồ họa Trường Cao đẳng Kinh tế - Kỹ thuật Vinatex TP.HCM.
Trong giáo trình này mang đến cho người học về cảm quan của thị giác. Cách
nhìn nhận và xây dựng một bố cục, tỷ lệ, đường nét, hình hối sao cho phù hợp trong
một tổng thể bố cục khn hình. Từ đó vận dụng vào sáng tác một tác phẩm cụ thể với
những gam màu do chính tác giả lựa chọn phù hợp với từng nội dung trong sáng tác.
Qua đó biết đánh giá, nhận xét về một tác phẩm trong mỹ thuật đồ họa nói riêng và
trong mỹ thuật hội họa nói chung.
Giáo trình gồm 5 chương:
Chương I. Một số đặc điểm của cảm quan thị giác.
Chương II. Tỷ lệ.
Chương III. Tương phản và tương tự.
Chương IV. Điểm, nét và diện: trình bày về điểm, nét, diện trong tạo hình.
Chương V. Khối và khơng gian hình thái
Trong q trình biên soạn không thể tránh những khiếm khuyết. Tác giả rất mong
được sự góp ý xây dựng của bạn đọc để đề cương này ngày càng hoàn thiện.
Xin chân thành cám ơn.
Tác giả


MỤC LỤC
Chƣơng I. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA CẢM QUAN THỊ GIÁC........................... 1
I. LỰC THỊ GIÁC ......................................................................................................... 1
1. Tổng quan về nhận thức thị giác .............................................................................. 1
2. Khái niệm lực thị giác................................................................................................ 1
3. Định nghĩa .................................................................................................................. 2
II. CƢỜNG ĐỘ LỰC THỊ GIÁC ................................................................................ 2
III. CẤU TRÚC ẨN CỦA THỊ GIÁC TRÊN MẶT PHẲNG ................................... 3
IV. TRƢỜNG NHÌN CỦA MẮT ................................................................................. 4
1. Trƣờng thị giác .......................................................................................................... 4

2. Trƣờng thị giác quy ƣớc............................................................................................ 4
V. CÂN GIÁC ................................................................................................................ 5
1. Định nghĩa .................................................................................................................. 5
2. Trục cân bằng của con ngƣời ................................................................................... 5
3. Độ rõ ............................................................................................................................ 5
4. Vị trí ............................................................................................................................ 5
VI. HÌNH DẠNG THỊ GIÁC........................................................................................ 6
1. Khái niệm ................................................................................................................... 6
2. Lặp lại ......................................................................................................................... 6
3. Hình đa hƣớng ........................................................................................................... 6
VII. CHUYỂN ĐỘNG THỊ GIÁC ............................................................................... 7
Chương II. TỶ LỆ.......................................................................................................... 9
I. TỶ LỆ NHỊP ĐIỆU TRONG THIÊN NHIÊN ........................................................ 9
II. CÁC LOẠI TỶ LỆ ................................................................................................... 9
1. Tỷ lệ vàng.................................................................................................................... 9
2. Tỷ lệ cân bằng .......................................................................................................... 12
3. Tỉ lệ tƣơng phản ....................................................................................................... 15
4. Tỉ lệ đồng nhất ......................................................................................................... 16
5. Tỷ lệ đơn giản ........................................................................................................... 17
III. NHỊP ĐIỆU............................................................................................................ 17
Chương III. TƢƠNG PHẢN VÀ TƢƠNG TỰ ............. Error! Bookmark not defined.
I. TƢƠNG PHẢN ............................................................ Error! Bookmark not defined.
1. Khái niệm chung .......................................................... Error! Bookmark not defined.
2. Các hình thức tƣơng phản ........................................ Error! Bookmark not defined.5
3. Tƣơng phản bề mặt ................................................... Error! Bookmark not defined.5
II. TƢƠNG TỰ .............................................................. Error! Bookmark not defined.7


1. Trong màu sắc ........................................................... Error! Bookmark not defined.7
2. Trong bố cục .......................................................................................................... 238

Chương IV. ĐIỂM, NÉT VÀ DIỆN ......................................................................... 299
I. ĐIỂM, NÉT, DIỆN TRONG TẠO HÌNH ........................................................... 299
II. HIỆU QUẢ RUNG ............................................................................................... 299
1. Hiệu quả rung của điểm ....................................................................................... 299
2. Hiệu quả trƣợt ......................................................................................................... 32
3. Thay đổi chiều hƣớng ............................................................................................. 32
4. Cắt trƣợt nét ............................................................................................................ 33
5. Tạo sự tƣơng phản sắc độ ....................................................................................... 33
III. HIỆU QUẢ ẢO ..................................................................................................... 33
1. Khái niệm chung ..................................................................................................... 33
2. Các thủ pháp tạo hiệu quả ảo. ............................................................................... 34
IV. NÉT ...................................................................................................................... 333
1. Nét đóng liên kết .................................................................................................... 333
2. Nét liên tƣởng (nét đứt) ........................................................................................ 344
V. HÌNH PHẲNG ...................................................................................................... 344
1. Khái niệm hình và nền ứng dụng trong ngun lý tạo hình ............................... 34
2. Phân tích giá trị của hình và nền ......................................................................... 344
Chương V. KHỐI VÀ KHƠNG GIAN HÌNH THÁI ............................................. 366
I. CÁC ĐỊNH NGHĨA............................................................................................... 366
1. Sự tạo thành hình khối ......................................................................................... 366
2. Cảm nhận kiến trúc ................................................................................................ 36
II. KHỐI ĐA DIỆN ĐỀU.......................................................................................... 366
1. Định nghĩa .............................................................................................................. 366
2. Tính chất ................................................................................................................ 377
III. KHỐI ĐA DIỆN BÁN ĐỀU .............................................................................. 388
1. Định nghĩa .............................................................................................................. 388
2. Các loại đa diện bán đều ....................................................................................... 388
3. Các cách gọi tên khối đa diện.................................................................................39
IV. ĐA GIÁC HÓA MẶT CẦU
....................................................................................................................................... Er

ror! Bookmark not defined.9
V. KHƠNG GIAN TRONG TẠO HÌNH .................................................................. 42
1. Những yếu tố tạo nên không gian kiến trúc.......................................................... 42
2. Không gian bên trong một không gian................................................................ 421


3. Nhiều không gian đƣợc liên kết bởi một không gian chung .............................. 421
4. Cấu trúc màng và vỏ mỏng ...................................................................................422
5. Cấu trúc dàn không gian.......................................................................................433
TÀI LIỆU THAM KHẢO .........................................................................................477


Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

1

Chương I. MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM CỦA CẢM QUAN THỊ GIÁC
Chương này trang bị tổng quan về nhận thức, cường độ lực thị giác, cấu trúc ẩn
của thị giác trên mặt phẳng. Ngồi ra cịn có trường nhìn của mắt, vị trí, độ rõ độ mờ,
hướng, sự chuyển động của một đối tượng nào đó. Nhằm giúp cho sinh viên nhận biết
hoặc hiểu về nguyên tắc của một vật, một bố cục chung trong một tác phẩm.
I. LỰC THỊ GIÁC
1. Tổng quan về nhận thức thị giác
Trong cuộc sống, một trong số những thuộc tính quan trọng nhất của thế giới vật
chất là sự tồn tại của không gian ba chiều. Con người có thể trực tiếp cảm nhận khơng
gian ba chiều thông qua các giác quan như thị giác, xúc giác. Trong đó thị giác thu
nhiều thơng tin nhất, nhưng để cảm nhận được không gian thị giác cần có những điều
kiện nhất định như ánh sáng, màu sắc.
Ánh sáng được chiếu vào vật thể, hình thể, từ vật thể, hình thể, ánh sáng phản xạ
trực tiếp vào mắt thông qua hệ thống thần kinh thị giác mà mắt người có thể nhận biết

được hình thể và vật thể đó. Ánh sáng làm tăng hiệu quả nhận thức vật thể và hình thể
cao hay thấp, độ chính xác. Chính vì vậy hiệu quả của vật tạo hình phụ thuộc vào ánh
sáng rất cao.
2. Khái niệm lực thị giác
Trong trạng thái bình thường mắt thường ln có xu hướng tìm kiếm một đối
tượng theo sự chỉ đạo của bộ não. Ví dụ tìm một người quen, tìm một thứ bị mất, tìm
đường để đi... tuy nhiên cũng có nhiều tình huống khác như một người mặc đồ màu đỏ
trong một nhóm mặc đồ đen ngay lúc đó thị giác thu hút bởi người mặc đồ màu đỏ,
hay tương tự cho cây có tán lá màu vàng trong một khu rừng màu xanh thị giác bị thu
hút với tán cây màu vàng... nếu hỏi lý do vì sao thị giác bị thu hút trường nhìn kết quả
là có sự khác biệt với nhóm cịn lại về màu sắc, kích thước, tạo điểm nhấn về màu sắc
nên thu hút thị giác và đối tượng trở nên được chú ý.
Lực thị giác tồn tại ở cả hai dạng tâm lý và vật lý. Mắt sẽ thấy hai dạng tâm lý này
khi đặt bên cạnh hai tờ giấy A và B lên trên hai tờ giấy C và D. Trên tờ C đặt 3 hoặc 4
hình trịn đen có khoảng cách nhỏ hơn kích thước của chúng. Ở tờ giấy D cũng đặt
chính những hình đó, nhưng các hình trịn đen có khoảng cách giữa chúng lớn hơn
kích thước của chúng rất nhiều. Rõ ràng là các hình ở tờ C có cảm giác chúng là một
tập hợp, quan hệ gắn bó với nhau. Ở tờ D bố cục rời rạc, không phải là một tập hợp.
Các hình ở tờ C có một lực vơ hình nào đó gắn chúng lại với nhau. Đó chính là sự liên
kết của các trường thị lực, của các hình trịn đen tồn tại độc lập. Hình trịn đen ở hình
1.2 khơng chỉ sinh ra một lực thị giác, mà cịn tỏa ra xung quanh nó một trường lực
hấp dẫn có bán kính gấp đơi bán kính của nó, ví như từ trường nam châm. Mức độ lớn
nhỏ của trường lực đó được gọi là cường độ lực thị giác.


Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

2

3. Định nghĩa

Lực thị giác là một khái niệm dùng để chỉ sự chú ý của mắt đến một đối tượng
trong một khơng gian bất kỳ.
Ví dụ:
Ví dụ 1: Khi nhận một hộp quà, mắt sẽ tập trung chờ đợi một món quà, tuy nhiên
khi mở ra bên trong lại xuất hiện một hộp trống rỗng làm thị giác bị hụt hẫng bởi hai
yếu tố:
- Tâm lý đợi chờ.
- Sự chú ý của mắt khơng có đối tượng để đặt vào.
Kết luận: Đó là sự mất cân bằng giữa sức căng thẳng của mắt và lực hút của đối
tượng thị giác.
Ví dụ 2: Đặt 2 tờ giấy 1 và 2 trước mặt người quan sát

Hình 1.1. Tờ giấy màu xanh

Hình 1.2. Tờ giấy xanh có hình trịn đen

Người quan sát sẽ tập trung chú ý vào hình 2 có hình tròn màu đen, do bố cục này
đã sinh ra một lực tương ứng với sức căng của mắt gọi đó là lực thị giác.
II. CƢỜNG ĐỘ LỰC THỊ GIÁC
Mỗi đối tượng hình thể sinh ra một trường lực thị giác tương ứng với kích thước
của chính hình thể đó. Khi các đối tượng hình thể này đặt cạnh nhau sẽ tương tác
trường lực với nhau, chúng tương tác ra sao được thể hiện ví dụ sau:
Vẽ 3 hình bất kỳ và đặt cách nhau một khoảng cách mỗi hình tầm 1.5cm (hình
1.3) và tiếp tục vẽ 3 hình khác nhau đặt cách nhau 3cm giữa các hình (hình 1.4). Ở
hình 1.3 sự sắp xếp bố cục chặt chẽ và có sự liên kết, cịn hình 1.4 bố cục đơn điệu và
rời rạc giữa các hình với nhau. Những cảm giác trên là do mức độ lớn nhỏ khác nhau
giữa các hình.

Hình 1.3. Cƣờng độ lực thị giác mạnh

Hình 1.4. Cƣờng độ lực thị giác yếu


Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

3

Nếu gọi độ lớn của hình vẽ là a, khoảng cách giữa các hình là b, khi a>b xảy ra
hiện tượng liên kết thị giác, có một lựa chọn vơ hình nào đó gắn kết các hình vẽ lại với
nhau tạo ra một lực thị giác lớn hơn, thu hút mắt người xem như hình 1.3. Khi atrường lực của hình vẽ tồn tại độc lộc và cho cảm giác rời rạc nên hình 1.4 khơng thu
hút trường lực thị giác người xem bằng hình 1.3. Như vậy mức độ lớn nhỏ của trường
lực gọi là cường độ lực thị giác.
Kết luận:
- Khoảng cách giữa các hình hay kí hiệu thị giác lớn hơn kích thước của chúng thì
cường độ lực thị giác yếu.
- Khoảng cách giữa các hình hay kí hiệu thị giác nhỏ hơn kích thước của chúng thì
cường độ lực thị giác mạnh.
- Cường độ lực thị giác phụ thuộc vào kích thước và mật độ xuất hiện của các kí
hiệu thị giác.
Khi ứng dụng lực thị giác vào các thiết kế tạo hình trong mỹ thuật ứng dụng, mỗi
tác giả phải lưu ý cân nhắc đến mục đích thiết kế, phải sắp xếp bố cục chính phụ giữa
các mảng miếng trong hình với nhau sao cho phù hợp trong một tổng thể. Chính
những sắp xếp hợp lý giúp tạo hiệu ứng cao trong mỗi thiết kế của từng cá nhân, tạo
cảm giác hòa nhịp trong mắt người xem, giúp thành công hơn trong cường lực thị giác
khi ứng dụng vào thực tế.
III. CẤU TRÚC ẨN CỦA THỊ GIÁC TRÊN MẶT PHẲNG
Tăng với kích thước lớn hơn cho xuất hiện ở các vị trí khác nhau của mặt phẳng,
chúng sẽ cho cảm giác khác nhau về quan hệ giữa đối tượng và mặt phẳng chứa: Khi
hình trịn đen xuất hiện ở giữa trung tâm hình học của mặt phẳng của hình, mắt như

thấy được giữ chặt vào trọng tâm, gắn vào mặt phẳng và cân bằng thu hút thị giác.
Khi đặt một hình trịn lệch ra khỏi tâm, có xu hướng rời khỏi mặt phẳng, hình trịn
đen có kích thước tương đối lớn. Rõ ràng là có một cấu trúc ẩn nào đó của mặt phẳng
đang chi phối trường nhìn của thị giác. Cấu trúc này khơng đều ở mọi vị trí và gọi là
“Sơ đồ cấu trúc của một hình vng”.
Một hình được gọi là vng khi có 4 cạnh bằng nhau. Các cạnh làm thành góc
vng từng đơi một, quan trọng hơn là trục thẳng đứng và nằm ngang của hình trùng
với phương thẳng đứng và nằm ngang của đối tượng quan sát. Nếu đặt hai đường chéo
trùng với phương thẳng đứng và nằm ngang, có cảm giác nghi ngờ đó là hình vng
xiên hay hình thoi đứng.
Như vậy, sơ đồ cấu trúc của hình vng được xác định trước hết bằng hai trục
thẳng đứng nằm ngang đi qua tâm hình vng, gọi đó là trục cấu trúc của hình vng.
Sau đó là hai đường chéo, bốn góc và bốn đường biên, sau cùng là tâm hình vng.
Cấu trúc này chi phối hầu hết các liên kết giữa mặt phẳng và các tín hiệu thị giác có


Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

4

trên mặt phẳng, có thể gọi đó là cấu trúc ẩn của lực thị giác trên mặt phẳng (hình 1.5;
1.6).

Hình 1.5. Hình trịn đặt trọng tâm

Hình 1.6. Hình trịn đặt gần mép hình

IV. TRƢỜNG NHÌN CỦA MẮT
1. Trƣờng thị giác
Đối với mắt người, khi xuất hiện nhiều kí hiệu thị giác cùng một lúc trong một

giới hạn nhất định có thể nhìn thấy rõ. Ví dụ khi xem một video có phụ đề nhưng thị
giác vẫn có thể quan sát những diễn biến, thái độ, cử chỉ nhân vật trong video. Hay khi
xem một video ca nhạc, thường thị giác chỉ tập trung vào ca sĩ hát chính là chủ yếu,
mặc dù thị giác vẫn có thể quan sát rõ các vũ cơng đang làm gì, nhảy múa có đúng
nhịp hay mắc lỗi hay không. Như vậy, do rộng, hẹp, cao, thấp mà mắt có thể nhìn thấy
chính xác trường thị giác.
1.1. Khái niệm
Trường thị giác là giới hạn mà mắt người có thể nhìn thấy trong một khơng gian
bất kỳ nào đó khi quan sát một đối tượng.
1.2. Giới hạn trường thị giác
Mắt người luôn giới hạn trong một khoảng nhất định. Và được phân ra làm hai
giới hạn trên dưới, trái phải.
2. Trƣờng thị giác quy ƣớc
Trong các giới hạn trên - dưới, trái - phải, trường thị giác của mắt người được xác
định bằng một hình ê líp. Nhưng theo các nhà nghiên cứu để nhìn rõ hiệu thị giác thì
cần phải thu hẹp trường thị giác thuật lại và đề xuất một trường thị giác mới, gọi là
trường thị giác quy ước. Trường thị giác quy ước được xác định bởi một hình chóp đều
có đáy là một hình chóp trịn và góc ở đỉnh bằng 30° (hình 1.7).
Như vậy trường thị giác quy ước có góc đỉnh cố định bằng 30° cịn độ rộng đáy tỉ
lệ thuận với chiều cao của hình chóp. Nếu khoảng cách giữa mắt người nhìn tới hiệu
thị giác càng gần thì trường thị giác càng nhỏ và ngược lại.
Việc ứng dụng trường thị giác quy ước rất quan trọng đối với thiết kế tạo hình
trong một khơng gian quy mơ lớn, giúp người thiết kế xác định được điểm đặt hợp lý
các vị trí nội dung, biểu tượng trên trang quảng cáo, hay điểm nhấn trong một không


Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

5

gian sáng tác. Thơng thường những nội dung chính người thiết kế ln đặt vị trí trọng
tâm của trường nhìn.

Hình 1.7. Trƣờng thị giác quy ƣớc

Ngoài ra những phác thảo trong những trò chơi, người thiết kế ứng dụng trường
thị giác trong các thiết kế của mình một cách chính xác, hợp lý. Nếu một thiết kế trò
chơi dùng với một mục đích chơi trên màn hình lớn, mà người thiết kế tạo hình các
nhân vật có kích thước lệch q lớn thì hiệu quả tương tác khơng cao.
V. CÂN GIÁC
1. Định nghĩa
Cân bằng thị giác là sự sắp xếp, tạo độ nhấn hoặc tạo sức căng thị giác một cách
cân bằng và hợp lý cho các đối tượng muốn sắp xếp trong một bố cục.
2. Trục cân bằng của con ngƣời
Trục cân bằng của con người được xác định: Trục đi qua thẳng đứng của cơ thể và
hướng về tâm trái đất, trục nằm ngang vng góc với trục thẳng đứng. Các yếu tố tác
động đến sự cân bằng thị giác.
3. Độ rõ
Độ rõ về lực thị giác trong quan hệ tạo hình một yếu tố quan trọng để thiết lập sự
cân bằng thị giác.
4. Vị trí
Trọng lượng thị giác là cường độ lực thị giác do chúng gây ra trong tương quan với
khơng gian chứa đựng nó
Ví dụ

Hình 1.8. Ngơi sao nằm trọng tâm

Hình 1.9 Ngơi sao nằm góc mặt phẳng

Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

6

- Hình 1.8. Ngơi sao nằm trọng tâm mặt phẳng, giúp mắt cân bằng về thị giác.
- Hình 1.9. Ngơi sao nằm góc mặt phẳng nó có xu hướng rời khỏi mặt phẳng, cho
tác phẩm mất cân bằng về thị giác.
5. Hƣớng
Khi đặt một hình khối đi lên hay một hình khối có chiều hướng đi xuống:
Các vật vơ hướng bị hướng của các vật thể xung quanh chi phối một cách rõ rệt.

Hình 1.10. Hình chiều hƣớng đi xuống

Hình 1.11. Hình chiều hƣớng đi lên

VI. HÌNH DẠNG THỊ GIÁC
1. Khái niệm
Khi nhìn một vật, thị giác khơng cần thấy hết các hình thể ấy nhưng vẫn có thơng
tin đầy đủ về hình thể của nó điều đó do thị giác đã biết được vật thể đó từ trước.
2. Lặp lại
Sử dụng nguyên tắc lặp lại hầu hết trong phác thảo khi trang trí một bài bố cục
đường diềm, nhằm tạo nhịp điệu cho hình trang trí với sự sắp xếp bố cục sao cho thị
giác cân bằng. Trang trí đường diềm thường được ứng dụng vào thực tế cuộc sống
như: trang trí cửa sổ, trang trí đồ mỹ nghệ (trên vành của các vật dụng như ấm, tách,
chén, đĩa ...); trang trí trên mặt trống đồng Đơng Sơn, trống đồng Ngọc Lũ với những
hoa văn hình người thổi kèn, cầm giáo, hình nhà, thuyền...; trang trí trên kiến trúc thời
Lý, trên pháp lam của cung đình Huế, nổi bật nhất là loại hình pháp lam ngoại thất với
những chi tiết trang trí hình rồng, mây... gắn ở các bờ nóc, bờ quyết của cung điện, cửa
tam quan trong lăng tẩm vua Nguyễn... đây là loại hình trang trí được ứng dụng nhiều
trong đời sống.

3. Hình đa hƣớng
Hình đa hướng là hình mà bản thân hình dạng vật lý của nó tạo được xu thế
chuyển động nhưng bị hướng của các vật thể xung quanh nó chi phối một cách rõ rệt.


Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

Hình 1.12a. Hình đa hƣớng chiều hƣớng lên

7

Hình 1.12b. Hình đa hƣớng chiều hƣớng xuống

4. Hình định hƣớng
Hình định hướng là hình mà bản thân hình dạng vật lý của nó đã xuất hiện một ưu
thế chuyển động theo một phương rõ ràng.

Hình 1.13. Hƣớng đi ngang

VII. CHUYỂN ĐỘNG THỊ GIÁC
- Khi quan sát một tác phẩm nghệ thuật trên hình phẳng thì nó chỉ là nghệ thuật tổ
chức khơng gian, sắp xếp các tín hiệu thị giác trên một không gian.
- Chuyển động phải thể hiện trong không gian và thời gian.
- Chuyển động thị giác là người thiết kế sắp xếp vào thời gian và không gian tĩnh,
hay sử dụng hướng chuyển động của các hình thể liên kết các hình riêng lẻ với nhau
tạo nên một tổng thể mà khi quan sát nó như chuyển động.
Ví dụ: Trong tác phẩm hình 1.14. Starry night (đêm đầy sao) của họa sĩ Vincent
Vangoh đây là một tác phẩm rất nổi tiếng của ông được nhiều người biết đến. Dải
ngân hà, mặt trăng, các vì sao được ơng tạo nên bằng những cuộn xốy thật diệu kì và
huyền ảo qua tác phẩm họa sĩ đã nghiên cứu rất kỹ từng nét cọ đặt xuống tấm toan vẽ,

huyền ảo trong mỗi hướng nhìn, giúp tồn cảnh bức tranh khơng ngừng chuyển động
trong mỗi hướng, làm người thưởng lãm có nhiều hướng phân tích và tạo điểm thú vị
cho tác phẩm của họa sĩ.
Chuyển động thị giác là một chuỗi các hình ảnh hay các liên kết các tín hiệu thị
giác phát triển kế tiếp nhau.


Chƣơng I: Một số đặc điểm của cảm quan thị giác

8

Hình 1.14. Starry night (Đêm đầy sao)

Câu hỏi ơn tập
1. Hãy cho biết tầm quan trọng của trường nhìn, và các yếu tố quyết định như thế
nào trong sáng tác?
2. Hãy nêu các dạng hình dạng của thị giác? cho ví dụ và phân tích.
3. Hãy vẽ 3 phác thảo sắp xếp bố cục cân đối trong kích thước 15- 20cm, thể hiện
trường nhìn của thị giác?


Chƣơng II: Tỷ lệ

9

Chương II. TỶ LỆ
Trong chương này trang bị về tỷ lệ nhịp điệu trong thiên nhiên, bố cục, màu sắc
trong tạo hình để ứng dụng vào nguyên tắc sáng tác.
I. TỶ LỆ NHỊP ĐIỆU TRONG THIÊN NHIÊN
- Hiện tượng xảy ra và lặp đi lặp lại theo chu kỳ.

+ Ngày và đêm.
+ Ngày - tháng - năm.
+ Bốn mùa: Xuân - Hạ - Thu - Đông.
+ Nhịp thở con người.
- Quy luật trong hình dáng, sinh trưởng và phát triển của thực vật, động vật
- Các lặp đi lặp lại có quy luật đã tạo ra sự thống nhất và sự thống nhất tạo ra cái
đẹp.
II. CÁC LOẠI TỶ LỆ
Tỷ lệ trong nghệ thuật là mối quan hệ hài hòa, so sánh giữa hai hay nhiều yếu tố
trong một thành phần liên quan đến kích thước, màu sắc, số lượng, sắp xếp, sắc độ...
nghĩa là tỷ lệ.
Một mối quan hệ được tạo ra khi hai hay nhiều yếu tố được đặt chung trong một
bức tranh. Mối quan hệ này được cho là hài hòa khi một tỷ lệ mong muốn tồn tại giữa
các yếu tố.
Dùng tỷ lệ tốt là cách sử dụng các yếu tố, các nguyên tắc nghệ thuật một cách phù
hợp để tạo sự cân bằng. Trong nghệ thuật tỷ lệ nằm trong mắt các họa sĩ, có một cảm
quan nghệ thuật siêu việt để nhận ra các tỷ lệ thích hợp về màu sắc, hình khối, khơng
gian… để sử dụng phù hợp.
Trong thiết kế tỷ lệ được sử dụng theo những nguyên tắc đã có, giúp tác giả có sự
chuyên nghiệp, chuẩn mực trong mỗi thiết kế đồ họa của mình.
1. Tỷ lệ vàng
Có thể nói: Tỷ lệ vàng đơn thuần là một tỷ lệ tốn học, có thể bắt gặp trong tự
nhiên, trong các bức họa nổi tiếng, và tất nhiên cả trong thiết kế nữa. Nói cách khác tỷ
lệ vàng là tỷ số chuẩn giữa các thành tố trong thiết kế, đã được đo đạc một cách kỹ
lưỡng, sao cho chúng có thể vừa với mắt nhìn của những người thưởng thức các tác
phẩm sáng tạo nhất.
Người ta thường dùng ký hiệu phi (φ) trong bảng chữ cái Hy Lạp để quy ước cho
tỷ lệ vàng. Một ví dụ về tỷ lệ vàng như sau: một đường thẳng được chia thành 2 phần:
Đường dài hơn được gọi là a, đường ngắn hơn được gọi là b. Tỷ lệ vàng ở đây chính
bằng: Tổng của hai đường (a) và (b), chia cho đường (a), chính bằng tỷ lệ đường (a)

chia cho tỷ lệ đường (b). Nếu tỷ lệ đó bằng 1.618 thì có tỷ lệ vàng chuẩn xem hình
(hình 2.1).


Chƣơng II: Tỷ lệ

10

Trong thiết kế, tỷ lệ vàng ở đây chỉ đơn thuần là sự thể hiện những nét hài hòa về
mặt thẩm mỹ cho các sản phẩm sáng tạo. Vẻ đẹp của các tác phẩm này được ẩn giấu
trong chính sự cân đối của các thành tố trong tác phẩm.
Sự hài hịa cân đối đã được tính tốn kỹ và đã được con người khám phá ra từ rất
lâu: Từ Kim tự tháp Ai Cập hùng tráng, cho tới tượng Parthenon ở Athens; từ bức
tượng Adam nổi tiếng đã làm nên tên tuổi của Michelangelo, cho tới nụ cười mê hồn
đầy bí ẩn của nàng Mona Lisa, hay biểu tượng logo của hai hãng lớn như Pepsi và
Twitter. Một điều mà hiếm ai phát hiện ra: Một bố cục có nét đẹp hài hịa và có tỷ lệ
giữa các thành tố đúng theo tỷ lệ vàng.

Hình 2.1. Tỉ lệ vàng

Tỷ lệ vàng còn được sử dụng trong việc thiết kế và sắp xếp bố cục nội dung
trong thiết kế. Mắt người thường có xu hướng, hướng mắt nhìn vào trung tâm của
đường xoắn ốc, nơi mà các điểm cụ thể nhất, chi tiết nhất được thể hiện. Chính vì vậy,
nhà thiết kế nên phác thảo bố cục nội dung của tác phẩm sao cho hướng về trung tâm
của đường xoắn ốc.
Xưởng thiết kế Helms lại tận dụng tỷ lệ vàng trong bản thiết kế thương hiệu của
Fullsteam Brewery. Trong rất nhiều các chi tiết, thành tố, Helms đã khéo léo sắp xếp
chúng theo đường xoắn ốc “huyền thoại”, giúp mắt người nhìn hướng từ “nhân vật
chính” (là một người đàn ơng trung niên có bộ râu rất đẹp” trong thiết kế, đến biểu
tượng dấu bưu chính trong con tem, và nhiều thứ khác nữa.

Từ đó, Helms đạt được mục đích của mình qua bản thiết kế tạo nên một câu
chuyện ẩn sau thương hiệu rượu Fullsteam.


Chƣơng II: Tỷ lệ

11

Hình 2.2. Bố cục tỉ lệ vàng

Trong một ví dụ khác, agency Lemon Graphic từ Singapore đã tạo ra một tác
phẩm rất đẹp mắt cho tổ chức Terkaya Wealth Management. Dưới đây là chiếc card
visit - thứ tuân thủ rất nghiêm ngặt quy tắc tỷ lệ vàng. Thể hiện trong 3 thành tố: hình
con đại bàng lớn, hình nhỏ, và logo đều được căn chỉnh bố cục và khoảng cách theo
đường xốy ốc vàng.

Hình 2.3. Bố cục tỉ lệ vàng

Khoảng cách đóng một vai trị vơ cùng quan trọng trong thiết kế. Nếu nhà thiết kế
không khôn khéo trong việc sử dụng khoảng cách, chúng hoàn toàn có thể khơng đạt
hiệu quả sản phẩm sáng tạo của tác giả. Thay vì tốn thời gian đi canh chỉnh khoảng
cách


Chƣơng II: Tỷ lệ

12

giữa các thành tố, tại sao không áp dụng chính tỷ lệ vàng vào đây. Với tỷ lệ được đảm
bảo bởi yếu tố khoa học thuận mắt người nhìn, bản thiết kế của tác giả sẽ tạo ra sự

khác biệt lớn.
Trong ví dụ dưới đây, xưởng thiết kế Moodley đã sáng tạo ra bộ nhận diện cho
festival nghệ thuật Bregenzer Festspiele (gồm logo, typo, billboard và một số ấn phẩm
quảng cáo khác), sử dụng yếu tố tỷ lệ vàng làm nhân tố điều chỉnh bố cục, khoảng
cách giữa các thành tố trong thiết kế. Điều này khiến sản phẩm trở nên gọn gàng và
trật tự hơn trong mắt người xem.

Hình 2.4. Khoảng cách trong thiết kế

2. Tỷ lệ cân bằng
Một trong số các nguyên tắc cần có nhất, quan trọng nhất là nguyên tắc cân bằng.
Bất kỳ một thiết kế đồ họa, hay một tác phẩm nghệ thuật đều phải thực hiện tốt yếu tố
cân bằng.
Tỷ lệ cân bằng là gì và làm thế nào đạt được trên một bề mặt phẳng? Để trả lời câu
hỏi này, người sáng tác phải nghĩ về một tác phẩm ba chiều của nghệ thuật. Nếu các
phần không thể cân bằng hoặc được giữ, chúng sẽ đổ.
Đối với hình ảnh tạo ra trên một bề mặt bằng phẳng như một thiết kế hay một bức
tranh sơn dầu cùng một nguyên tắc cân bằng được áp dụng. Tuy nhiên, thay vì có thể
chất cân bằng thực tế, các nghệ sĩ cần phải tạo ra một ảo giác về sự cân bằng, được gọi
là cân bằng thị giác.
Trong cân bằng thị giác, mỗi khu vực của bức tranh cho thấy một trọng lượng
hình ảnh nhất định, một mức độ nhất định nhẹ hoặc nặng. Ví dụ, màu sắc ánh sáng
xuất hiện nhẹ hơn trọng lượng so với màu tối. Màu rực rỡ ảnh hưởng thị giác nặng hơn
màu sắc trung tính trong cùng bố cục.


Chƣơng II: Tỷ lệ

13

Màu sắc ấm như màu vàng có xu hướng mở rộng diện tích về kích thước, trong
khi màu lạnh như màu xanh có xu hướng giữ diện tích. Và trong suốt ảnh hưởng thị
giác ít sẽ nặng hơn các khu vực mờ đục. Trong nguyên tắc cân bằng có hai dạng: cân
bằng đối xứng và cân bằng bất đối xứng.
Trong thiết kế nội thất quy luật cân bằng đó là sự đối xứng, cân đối của các yếu tố
cấu tạo không gian nội thất từ cân bằng trong chiều cao, chiều rộng khơng gian, bài trí
đồ nội thất, cấu tạo khơng gian nội thất... nói cách khác, quy luật cân bằng được thể
hiện ở tất cả các yếu tố sắp xếp trong một bố cục. Sự cân bằng trong thiết kế nội thất
có hai loại chính đó là cân bằng đối xứng và cân bằng bất đối xứng.
Quy luật cân bằng trong thiết kế nội thất có thể là ở bố cục đồ nội thất, trang trí
nghệ thuật trên tường nhà, hay các yếu tố khác cấu thành không gian nội thất nhà.
2.1. Cân bằng đối xứng
Đây là dạng cân bằng phổ biến trong tự nhiên và được ứng dụng trong nghệ thuật
trang trí rất phổ biến. Ứng dụng vào trang trí hình vng, trang trí đường diềm, trang
trí hình trịn... trang trí nội ngoại thất, quần áo, các mặt gối...


Chƣơng II: Tỷ lệ

14
Hình 2.5. Bố cục cân bằng đối xứng

2.2. Cân bằng bất đối xứng
Cân bằng bất đối xứng được sử dụng hầu hết trong các thiết kế và các tác phẩm
nghệ thuật.
Bất đối xứng cân bằng là khi cả hai bên trục trung tâm là không giống nhau,
nhưng vẫn xuất hiện để lại cùng trọng lượng thị giác. Nó là một sự “cảm thấy” cân
bằng hoặc cân bằng giữa các bộ phận của một thành phần hơn là thực tế. Nếu các nghệ
sĩ có thể cảm nhận, đánh giá và ước tính các yếu tố khác nhau và trọng lượng thị giác,
điều này sẽ cho phép thị giác tạo sự cân bằng tổng thể.

Hình 2.6. Bố cục cân bằng bất đối xứng


Chƣơng II: Tỷ lệ

15

Sử dụng các yếu tố, màu sắc, kích thước, hình dáng, khơng gian, số lượng, sắc độ
để tạo nên cân bằng bất đối xứng.

Hình 2.7. Bố cục cân bằng bất đối xứng bằng màu sắc

3. Tỉ lệ tƣơng phản
Sau nguyên tắc cân bằng thì nguyên tắc tương phản cũng là một nguyên tắc cần
chú ý cho thiết kế trong đồ họa.
Tương phản trong nghệ thuật và thiết kế xảy ra khi hai yếu tố liên quan khác nhau.
Quá nhiều điểm giống nhau của các thành phần trong thiết kế sẽ trở thành đơn điệu.
Nói cách khác việc sử dụng tương phản q ít có thể gây ra một thiết kế đơn điệu và
nhàm chán. Mặt khác quá nhiều tương phản có thể là khó hiểu.
Tương phản xảy ra khi người thiết kế sử dụng cùng lúc màu sắc (nóng - lạnh),
đường nét (thẳng - cong, ngang - đứng), hình khối (đặc - rỗng, lớn - nhỏ), hình dạng
(vng - trịn), chất liệu (mịn - thơ ráp) nhịp điệu (nhanh - chậm), không gian (rộng hẹp), đồng nhất - khác biệt, hướng...
Để có sự tương phản màu sắc người thiết kế cần hiểu vòng tròn màu. Trong vòng
tròn màu, hai màu nằm đối diện nhau qua trục đối xứng màu tạo nên tương phản mạnh
nhất. Hiểu và sử dụng tốt màu sắc không hề đơn giản. Trong màu sắc có ba cặp màu
tương phản cơ bản nhất: màu xanh dương - màu cam; màu tím - màu vàng; màu đỏ màu xanh lá.


Chƣơng II: Tỷ lệ

16

4. Tỉ lệ đồng nhất
Đồng nhất là nguyên tắc phổ biến trong thiết kế hiện đại. Nguyên tắc này người
thiết kế sử dụng những yếu tố, đối tượng, màu sắc giống nhau xuyên suốt trong các tác
phẩm của mình.
Đồng nhất đã đạt được khi tất cả các khía cạnh của thiết kế bổ sung cho nhau chứ
khơng phải là cạnh tranh cho sự chú ý. Quy luật này phục vụ để tăng cường mối quan
hệ giữa các yếu tố thiết kế và liên quan đến các chủ đề chính được thể hiện trong tác
phẩm.
Ví dụ tác giả sử dụng tối đa 2 - 3 loại font, 2 - 3 màu sắc, không quá 2 - 3 ý tưởng
cho một thiết kế đồng nhất cũng là 1 nguyên tắc của việc thiết kế những bộ nhận diện
thương hiệu.

Hình 2.8. Bố cục tỉ lệ đồng nhất

Đồng nhất hoàn thành khi chúng ta tạo ra: Đồng nhất tạo cảm giác riêng tư - đồng
nhất cung cấp cho các yếu tố xuất hiện một cảm giác chúng thuộc về nhau.
Một số cách để tạo sự đồng nhất cho tác phẩm của người thiế kế là: Làm cho tác
phẩm mà mình thiết kế giống nhau, ngoài ra tác phẩm ấy tạo được sự liên tục và trong
tổng thể bố cục của tác phẩm phải sắp xếp có liên kết và đặt gần nhau.


Chƣơng II: Tỷ lệ

17

5. Tỷ lệ đơn giản
Đơn giản trong nghệ thuật, còn được gọi là nền kinh tế thị giác hoặc thiết kế tối

thiểu. Bỏ qua tất cả các cần thiết hoặc bỏ các yếu tố không quan trọng, và chi tiết mà
khơng thực sự đóng góp vào bản chất của các thành phần tổng thể nhằm nhấn mạnh
những gì là quan trọng.
Rất nhiều vẻ đẹp và kỹ năng trong thiết kế tốt tập trung vào việc vứt bỏ những gì
ra ngồi, thay vì cố gắng bao gồm tất cả mọi thứ sắp xếp vào bên trong bố cục đơn
giản.

Hình 2.9. Bố cục đơn giản

III. NHỊP ĐIỆU
Nhịp điệu xuất hiện rất phổ biến trong đời sống. Mỗi người có thể gặp trong
những bài hát, những thiết kế trong kiến trúc cổ, những hoa văn lặp đi lặp lại, những
hàng cây bên đường, những dãy nhà ngoài phố đã đi qua...
Nhịp điệu chính là sự nhắc lại (đều, nhanh - chậm, dày đặc - thưa thớt), một cách
có chủ đích với các hình dạng, hình khối, màu sắc. Sử dụng nhịp điệu tốt giúp nhà
thiết kế truyền tải cảm xúc của mỗi sáng tác trong các tác phẩm.
Sử dụng các họa tiết giống nhau và được nhắc lại ở các vị trí đối xứng nhau qua
tâm (cũng có thể dùng một nhóm họa tiết hay các mảng hình học bằng nhau, giống
nhau để bố cục nhắc lại).
Khi xếp đặt họa tiết, có thể nhắc lại cùng chiều hay ngược chiều, nhắc lại về hình
hay màu tùy thuộc vào chủ ý của người thiết kế.
Ví dụ: Bố cục hình trịn theo cấu trúc nhắc lại (ở lớp diềm trịn khép kín là 3 lớp
hoa văn khác nhau, xen kẽ nhau - mỗi lớp dùng một loại họa tiết giống nhau được
nhắc lại nhiều lần, ở giữa là bông hoa 2 lớp cánh cùng nhắc lại.


Chƣơng II: Tỷ lệ

18

Hình 2.10. Nhịp điệu

IV. CÁC DẠNG BỐ CỤC
1. Khái niệm
Mỗi một thời đại đều để lại dấu vết trong bố cục. Trong tranh cổ điển Phục Hưng
thế kỷ 15 - 16 thường chú ý đến sự cân đối, khơng gian sâu thẳm và độ đậm khống chế
tồn bộ trong bố cục. Những cảnh hoành tráng, đau thương, diễm lệ, tác giả chọn lọc
kỹ như tranh “Sáng tạo người” của Michel Angelo hoặc “Trường học Aten” của
Raphael... những chi tiết cỏ cây hoa lá làm sinh động cho những mảng trọng tâm của
bố cục ở bức tranh “Mùa xuân” của Botticelli...
Hội họa Á Đông cũng phát triển rộng như thời Đường, Tống ở Trung Quốc, đời
Đường có Ngơ Đạo Tử vẽ cảnh địa ngục, xử những kẻ có tội ở nhiều cách, mỗi cách
một hình phạt khác nhau, tùy theo tội nặng nhẹ; tranh dân gian Việt Nam: cá chép, lợn
gà, tử bình, tố nữ, thầy đồ cóc, đàn lợn ăn lá ráy, mang mơ ước về cuộc sống hạnh
phúc.
Bố cục là sự sắp xếp các hình vẽ, cách bố trí người và cảnh vật có trật tự sao cho
dễ nhìn, phù hợp và cân bằng về thị giác. Trong q trình sáng tác, bố cục chính là
phương pháp diễn tả, hay nói cách khác bố cục là phương pháp xếp đặt những, hình,
nét, màu sắc làm nổi bật chủ đề tác phẩm theo sáng kiến riêng của từng tác giả, làm
cho người thưởng ngoạn thấy rõ ý nghĩa của sáng tác.
Bố cục bao hàm nhiều nhân tố đối lập cùng với nhiều tác dụng tương hỗ, hình và
nền, sáng và tối, mặt phẳng và hình khối, góc nhìn và dẫn hướng, động thái và tĩnh
thái ... sắp xếp sao cho tổng thể có sự thống nhất và hài hòa.
Bố cục là một bộ phận trong phong cách tạo hình.
Bố cục khơng tách rời ý nghĩa của tác phẩm. Suy nghĩ về hình tượng khơng tách
rời suy nghĩ về bố cục. Bố cục dính liền với tư duy hình tượng.
Bố cục cũng là biểu hiện tư duy của tác giả trong quá trình xây dựng tác phẩm của
mình.
2. Bố cục dựa trên đƣờng chéo

Chƣơng II: Tỷ lệ

19

Bố cục dựa trên đường chéo của hình ảnh, chúng như kéo mắt trượt theo chiều dài
đường dốc tự nhiên của đường chéo. Do vậy, tác phẩm sẽ khéo léo gợi ý cho chuyển
động xuống hoặc lên, tùy theo bố cục được tổ chức quanh đường chéo đi lên hay đi
xuống của hình ảnh (hình 2.11; 2.12).
Các đường chéo ở giữa đường dọc và đường ngang, đó là các đường năng động
tuyệt vời, có hiệu lực, gây cảm giác chuyển động, hoạt động, linh hoạt. Dựa vào thói
quen đọc của phương tây, từ trái sang phải, người ta phân biệt đường chéo đi xuống và
đường chéo đi lên mà các giá trị biểu đạt của chúng rất khác nhau.
Đường chéo đi xuống: Là đường năng động nhất bởi ánh mắt trượt dễ dàng từ trái
qua phải theo chiều dài của độ nghiêng tự nhiên. Nó nhấn mạnh ý tưởng về sự chuyển
động hay năng động của chủ đề, đặc biệt khi được thể hiện bằng cách tự di chuyển từ
trái qua phải

Hình 2.11. Bố cục chéo lên


Chƣơng II: Tỷ lệ

20

Hình 2.12. H. Matisse (1869 – 1954) “Cung phi mặc quần đỏ”

Các bố cục dựa trên đường ngang của hình ảnh: Loại bố cục này sẽ đưa ánh
mắt người thưởng ngoạn chạy dài theo hình ảnh một cách rất bình thản mà lại khơng
giống như khi đọc sách. Đây là những bố cục tạo ra cảm giác bình lặng, thánh thiện.

Nhưng cũng dễ tạo ra vẻ đơn điệu khi khơng có một đường dọc hay xiên nào đối lập
với đường ngang (hình 2.13).
.

Hình 2.13. Hồng tử dũng cảm

Các bố cục dựa trên đường dọc của hình ảnh: Nhịp điệu hơn, nhưng loại bố cục
này cũng khó nhận, do sự ngập ngừng tự nhiên của mắt người đối với các di chuyển
dọc. Hơn nữa, trong khi có rất nhiều đường định hướng dọc được đặt liền nhau khơng
có mối nối, bố cục có thể tạo ra cảm giác thiếu đi sự thống nhất.
3. Bố cục vòng tròn
Hiếm khi, các bố cục dạng này được tổ chức quanh trung tâm lý tính của hình ảnh
và dạng này tựa như một bố cục đối xứng, do đó có được vẻ trang trọng và sự lạnh
lùng tương đối của bố cục này. Ngược lại, khi điểm trung tâm của chúng nằm ngồi
các trục của hình ảnh, chúng lại tựa như một bố cục phi trọng tâm và tạo ra một ấn
tượng lớn hơn về tính tự nhiên (xem hình 2.14).


Chƣơng II: Tỷ lệ

21

Hình 2.14. Bố cục vịng trịn

4. Bố cục tam giác
Đối với một chủ thể được tạo bởi rất nhiều yếu tố sơ khởi hướng về mọi phía, tốt
nhất là dẫn tất cả tới các bố cục ở dạng hình học đơn giản.
Tuy nhiên, phải loại trừ hình vng: Bốn góc, bốn cạnh song song một cách bắt
buộc với khung của hình ảnh, sẽ tạo ra một bố cục rất cứng nhắc, quá cân đối và đều
đặn, cuối cùng là thiếu sức sống. Ngược lại tam giác (cân, lộn ngược, nghiêng và tam

giác vng) thì khơng phiền như vậy vì ít nhất hai cạnh của nó khơng song song với
khung của hình ảnh. Đây là giải pháp bố cục sinh động hơn, thường được các họa sĩ sử
dụng. Miễn là chủ đề phù hợp với bố cục.
Bố cục hình tam giác có rất nhiều dạng khác nhau. Khi thì các yếu tố chính của bố
cục sẽ được xếp một cách chuẩn xác trong hình tam giác mà các cạnh được xem như
những đường định hướng sắp theo hình tam giác. Khi thì một vài yếu tố phụ của bố
cục được bố trí ít nhiều theo hình tam giác bao quanh chủ thể, cách một khoảng cách
nhất định, để “dàn dựng” chủ đề bên trong khung tự nhiên của hình ảnh. Chính những
điều này có hiệu quả làm tăng thêm giá trị đặc biệt cho chủ đề (hình 2.15; 2.16).