Luận án nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại việt nam và hàn quốc dưới góc nhìn so sánh

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
1.1. Có thể khẳng định rằng, sự hình thành, phát triển cũng như thoái trào
của bất kể một nền văn học nào trên thế giới đều có sự gắn bó mật thiết với các thể
loại. Tư duy về thể loại từ lâu vốn đã trở thành điểm quen thuộc của người sáng tác
cũng như của nhà nghiên cứu, lý luận và phê bình văn học. Lịch sử văn học trung
đại của Việt Nam và Hàn Quốc (ở đây khái niệm Hàn Quốc được chúng tôi sử dụng
để bao hàm cả bán đảo Triều Tiên cũ, khi chưa có sự phân chia thành hai miền như
hiện nay) cũng khơng nằm ngồi quy luật ấy. Chính vì lẽ đó, đề tài Luận án chun
ngành Văn học Việt Nam của chúng tôi: “Nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại
Việt Nam và Hàn Quốc dưới góc nhìn so sánh” (베트남 및 한국의 중세시대

신비로운 문학 작품의 인물) là một sự lựa chọn hướng tiếp cận thể loại văn học
trung đại từ một trong những vấn đề cốt lõi nhất của nó, đó là vấn đề về nhân vật.
1.2. Trong bức tranh thể loại văn học trung đại của Việt Nam và Hàn
Quốc, truyện kỳ ảo giữ một vai trị quan trọng, có nhiều phức tạp song lại dung
chứa ở đó nhiều nội dung tư tưởng cũng như những giá trị, những kinh nghiệm
nghệ thuật đặc sắc. Trong lịch sử văn học trung đại của cả hai quốc gia, thể loại
truyện kỳ ảo manh nha xuất hiện từ rất sớm trong các ghi chép lịch sử, thần tích,
thần phả và cũng rất nhanh chóng, nó phát triển thành một thể loại quan trọng
của loại hình tự sự trung đại. Cũng đồng thời, nhìn vào thể loại truyện kỳ ảo,
chúng ta có thể thấy được ở đó sự hiện diện của những tác giả và tác phẩm đỉnh
cao của cả giai đoạn cũng như của lịch sử văn học Việt - Hàn. Tuy thế, cho đến
hơm nay, việc tìm hiểu, nghiên cứu, duy danh định nghĩa khái niệm thể loại đến
những vấn đề liên quan vẫn còn nhiều điều có thể tiếp tục, nhất là những nghiên
cứu có yếu tố so sánh như đề tài nghiên cứu này của chúng tơi để tìm ra những
điểm tương đồng và khác biệt trong tư duy thể loại, tư duy về việc xây dựng

1

nhân vật của các nhà truyền kỳ hai nước. Đây cũng là một lý do mang tính cấp
thiết khiến cho chúng tôi quyết tâm theo đuổi nghiên cứu đề tài.
1.3. Xét về mặt nguồn gốc, thể loại truyện kỳ ảo trong văn học trung đại
của hai nước Việt - Hàn đều có chung nguồn gốc ngoại lai (Trung Quốc) song khi
được truyền nhập theo các con đường khác nhau, các tác giả hai nước đã có sự
tiếp thu một cách linh hoạt và sáng tạo, đặc biệt trong đó có sự gắn bó chặt chẽ,
mật thiết với hiện thực lịch sử và các phương diện vẻ đẹp con người dân tộc. Diện
mạo và đặc điểm của thể loại truyện kỳ ảo cũng như việc xây dựng nhân vật trong
thể loại này đã ln có những thay đổi theo chiều hướng càng ngày càng hoàn
thiện đến đỉnh cao, từ phạm vi, tính chất đến đề tài, chủ đề, cảm hứng tư tưởng,
phương thức xây dựng kết cấu, cốt truyện, tư duy nghệ thuật, nghệ thuật sử dụng
yếu tố kỳ/ ảo và yếu tố thực ln có sự vận động, biến đổi không ngừng, ở từng
giai đoạn phát triển đến từng tập truyện, thậm chí ở từng tác phẩm của từng tác
giả. Sẽ có nhiều điểm tương đồng trong con đường tiếp thu thể loại, tiếp thu nghệ
thuật xây dựng nhân vật của các nhà viết truyện Việt Nam và Hàn Quốc, song
màu sắc dân tộc, phương thức tư duy, vẻ đẹp của đất nước và con người hai quốc
gia qua thể loại, qua sự phản ánh, xây dựng nhân vật lại có nhiều khác biệt lý thú.
Đây là điều cịn bỏ ngỏ đối với giới nghiên cứu thể loại truyện kỳ ảo, nhất là
những nghiên cứu có yếu tố so sánh. Vì vậy, thực hiện đề tài nghiên cứu về nhân
vật trong truyện kỳ ảo Việt Nam và Hàn Quốc, chúng tơi mong muốn có thêm
những đánh giá, nhận định rõ hơn, tồn diện hơn sự khác biệt trong những đóng
góp của nhà văn trung đại hai nước đối với sự phát triển thể loại.
1.4. Xét từ phương thức tư duy nghệ thuật trung đại nói chung, phương
thức tổ chức xây dựng thể loại truyện kỳ ảo nói riêng, việc xây dựng nhân vật là
một trong những vấn đề mang ý nghĩa cốt tử. Nhân vật là vấn đề trung tâm, gắn
với cái nhìn, quan niệm nghệ thuật về con người, dân tộc và sự dung chứa các
yếu tố văn hóa truyền thống Việt Nam, Hàn Quốc. Bởi thế, tìm hiểu nhân vật

2

trong truyện kỳ ảo trung đại Việt - Hàn, đề tài của chúng tôi sẽ từ vấn đề nhân
vật để khảo sát, đánh giá, luận giải một cách thấu đáo các vấn đề trên đây.
1.5. Bản thân là một người Hàn Quốc, tôi rất yêu mến đất nước và con
người Việt Nam. Tơi đã có gần 10 năm sinh sống, học tập và làm việc tại Việt
Nam. Thực hiện đề tài nghiên cứu này, tôi hi vọng được đi sâu tìm hiểu về nền
văn học Việt Nam nói chung, về lịch sử văn học trung đại Việt Nam, đặc biệt là về
thể loại truyện kỳ ảo trung đại nói riêng (từ phương diện nhân vật) trong cái nhìn
so sánh với thể loại này tại Hàn Quốc. Những nghiên cứu của chúng tơi, ở một
phương diện nào đó, như một thơng điệp, một chiếc cầu nối cho tình hữu nghị bền
vững giữa hai quốc gia trong lịch sử cũng như trong thời kỳ hội nhập, tồn cầu
hóa hiện nay.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Thực hiện đề tài này, chúng tôi hướng đến việc làm rõ hơn một số vấn đề
lý thuyết về nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại của hai nước Việt - Hàn, từ đó
có những khảo sát, thống kê, phân loại đặc điểm loại hình một số kiểu nhân vật
trong thể loại truyện kỳ ảo trung đại; mối quan hệ giữa nhân vật và sự thể hiện
các yếu tố văn hóa truyền thống Việt - Hàn.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Đề tài đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây:
(1) Giới thiệu tổng quan các nghiên cứu về thể loại truyện kỳ ảo nói chung
và về nhân vật trong thể loại này nói riêng trong văn học trung đại của hai nước
Việt Nam và Hàn Quốc;
(2) Khảo sát, thống kê, phân loại và mô tả một số kiểu nhân vật trong
truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc;
(3) Phân tích và luận giải những phương diện văn hóa truyền thống Việt
Nam và Hàn Quốc nhìn từ các loại hình nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại.
3

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án này là nhân vật trong truyện kỳ ảo
trung đại của Việt Nam và Hàn Quốc dưới góc nhìn so sánh.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Trong khuôn khổ của một đề tài luận án tiến sĩ theo quy định, trên cơ sở
giới thuyết về thể loại truyện kỳ ảo trong văn học trung đại Việt Nam và Hàn
Quốc, chúng tôi lựa chọn phạm vi nghiên cứu của luận án là:
* Truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam trong các tập truyện sau đây:
(1) Thiền uyển tập anh ngữ lục (khuyết danh), gồm 21 truyện kỳ ảo (viết
tắt là: TUTANL);
(2) Việt điện u linh tập (Lý Tế Xuyên), gồm 40 truyện kỳ ảo (viết tắt là
VĐUL);
(3) Lĩnh Nam chích quái ngữ lục (Vũ Quỳnh và Kiều Phú), gồm 36 truyện
kỳ ảo (viết tắt là LNCQNL);
(4) Thánh Tông di thảo (tương truyền của Lê Thánh Tông), gồm 15 truyện
kỳ ảo (viết tắt là: TTDT);
(5) Truyền kỳ mạn lục (Nguyễn Dữ), gồm 20 truyện kỳ ảo (viết tắt là
TKML);
(6) Lan Trì kiến văn lục (Vũ Trinh), gồm 38 truyện kỳ ảo (viết tắt là
LTKVL);
(7) Truyền kỳ tân phả (Đoàn Thị Điểm), gồm 04 truyện kỳ ảo (viết tắt là
TKTP);
(8) Tang thương ngẫu lục (Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án), gồm 41 truyện
(viết tắt là: TTNL);
(9) Thính văn dị lục (khuyết danh), gồm 15 truyện kỳ ảo.

4

Tổng số: 230 truyện kỳ ảo.
* Truyện kỳ ảo trung đại Hàn Quốc trong các tập truyện sau đây:
(1) Tam quốc di sự (Nhất Nhiên), gồm 86 truyện kỳ ảo;
(2) Dung Trai tùng thoại (Thành Hiện), gồm 12 truyện kỳ ảo;
(3) Thù dị truyện (khuyết danh), gồm 27 truyện kỳ ảo;
(4) Kim Ngao tân thoại (Kim Thời Tập), gồm 05 truyện kỳ ảo (viết tắt là:
KNTT);
(5) Xí Trai ký dị (Thân Quang Hán), gồm 04 truyện kỳ ảo;
(6) Tam thuyết ký - hoa sử (khuyết danh) gồm 09 truyện kỳ ảo.
Tổng số: 143 truyện kỳ ảo.
Trên thực tế của bức tranh thể loại truyện kỳ ảo, ở Việt Nam còn có thể kể
đến các truyện trong Tam tổ thực lục (khuyết danh), Nam Ơng mộng lục (Hồ
Ngun Trừng), Cơng dư tiệp ký (Vũ Phương Đề), Vũ trung tùy bút (Phạm Đình
Hổ), Sơn cư tạp thuật (Đan Sơn biên soạn), Hát Đông thư dị (Nguyễn Thượng
Hiền), Vân nang tiểu sử (Phạm Đình Dục)… song do năng lực cũng như khn
khổ của một luận án, chúng tôi không đưa vào đối tượng khảo sát.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Để hồn thành nghiên cứu này, chúng tơi đã sử dụng phối hợp các phương
pháp nghiên cứu chính sau đây:
(1) Phương pháp loại hình học văn học và tiếp cận văn học theo thể loại:
Loại hình học văn học hướng tới việc xác định và chỉ ra những đặc điểm chung
mang tính loại hình trong thể loại nói chung, trong việc xây dựng nhân vật trong
thể loại truyện kỳ ảo trung đại của Việt Nam và Hàn Quốc. Tuy nhiên, để tránh
sơ lược hóa và khiên cưỡng vấn đề, trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu,
chúng tơi ln dành sự quan tâm thỏa đáng đến tính đặc thù dân tộc cũng như sự
khác biệt trong cá tính sáng tạo của từng tác giả truyện và tập truyện kỳ ảo trung

5

đại của hai nước. Bên cạnh đó, chúng tơi cũng ln tn thủ những định hướng
mang tính phương pháp của việc nghiên cứu thể loại để có những nhìn nhận về
các vấn đề của nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại Việt - Hàn trong đặc trưng,
nguyên tắc tổ chức của thể loại, có sự giao thoa, tiếp nhận kinh nghiệm nghệ thuật
của các thể loại khác, nhất là những giai đoạn đầu của quá trình hình thành và
phát triển. Phương pháp này đã giúp cho chúng tôi, từ những nghiên cứu sâu về
nhân vật mà chỉ ra được những đặc trưng mang tính lịch sử trong sự phát triển của
thể loại truyện kỳ ảo trong văn học trung đại Việt Nam và Hàn Quốc.
(2) Phương pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa: Văn học là một
thành tố đặc biệt của văn hóa. Phương pháp tiếp cận văn học từ góc nhìn văn hóa
giúp chúng tơi có cái nhìn mang tính liên ngành, đặt văn học trong văn hóa dân
tộc mỗi quốc gia để luận giải các nội dung nghiên cứu. Nhân vật là sự thể hiện
của con người hay mang ý nghĩa con người nói chung và vì thế, qua con người
chúng ta sẽ thấy những đặc điểm phức hợp của văn hóa. Chúng tơi cho rằng, qua
nhân vật trong truyện ngắn trung đại Việt Nam và Hàn Quốc, các nhà văn đã thể
hiện được nhiều phương diện của văn hóa truyền thống.
(3) Phương pháp so sánh văn học: Đây là một phương pháp được sử dụng
nhằm so sánh việc thể hiện các kiểu nhân vật cũng như sự thể hiện các yếu tố văn
hóa truyền thống hai quốc gia qua việc thể hiện nhân vật, cũng như sự khác biệt
trong một số phương thức nghệ thuật xây dựng nhân vật trong thể loại truyện kỳ
ảo trung đại Việt - Hàn. Phương pháp này cũng giúp cho chúng tôi, ở một số nội
dung nhất định, chỉ ra những kế thừa, cách tân trong việc thể hiện nhân vật giữa
các nhà văn theo tiến trình lịch sử phát triển thể loại ở hai đất nước.
Ngoài ra, trong quá trình thực hiện đề tài nghiên cứu, chúng tôi cũng sử
dụng kết hợp các thao tác khác như: Pháp phân tích tác phẩm văn học Phương
pháp thống kê - phân loại, Phương pháp cấu trúc - hệ thống…

6

5. Đóng góp mới về khoa học của luận án
5.1. Đề xuất khái niệm truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc với
những tiêu chí để nhận diện tác phẩm trong bức tranh thể loại văn học trung đại
của hai đất nước.
5.2. Khảo sát, thống kê danh mục 373 truyện kỳ ảo trung đại (Việt Nam:
230 truyện; Hàn Quốc: 143 truyện) từ các tập truyện của Việt Nam và Hàn
Quốc, trong đó có 03 tập truyện kỳ ảo của Hàn Quốc chưa được dịch ra tiếng
Việt và giới thiệu ở Việt Nam (tổng số truyện do chúng tôi dịch là 40 truyện,
những tập truyện này do chúng tôi tạm dịch từ bản tiếng Hàn).
5.3. Luận án là công trình khoa học đầu tiên đặt ra và nghiên cứu một
cách hệ thống về nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc
dưới góc nhìn so sánh. Qua đó, các vấn đề quan niệm về thể loại, các kiểu nhân
vật cơ bản, vấn đề nhân vật và sự thể hiện các yếu tố văn hóa truyền thống hai
quốc gia trong truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc đã được luận giải
hệ thống, toàn diện và thỏa đáng.
Ngồi ra, cơng trình nghiên cứu của chúng tôi hy vọng sẽ là tài liệu tham
khảo hữu ích cho giới nghiên cứu, phê bình văn học, giảng dạy và dịch thuật văn
học trung đại Việt Nam và Hàn Quốc.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
- Ý nghĩa lý luận: Luận giải một cách tương đối thỏa đáng về thể loại
truyện kỳ ảo trung đại cũng như có những khái quát khá đầy đủ về vấn đề xây
dựng nhân vật trong thể loại này, đặc biệt là mối quan hệ giữa việc thể hiện nhân
vật trong truyện kỳ ảo trung đại với việc phản ánh các chiều cạnh văn hóa truyền
thống của hai quốc gia, ít nhiều ở đó là phương thức tư duy văn học của các tác
giả tiêu biểu trong văn học trung đại Việt Nam và Hàn Quốc.
- Ý nghĩa thực tiễn: Từ quan niệm về thể loại truyện kỳ ảo, đề tài nghiên
cứu của luận án đã có những khảo sát, thống kê, phân tích và luận giải tương đối
7

thấu đáo về vấn đề nhân vật, sự thể hiện các kiểu nhân vật, mối quan hệ của
nhân vật với sự biểu hiện các yếu tố văn hóa truyền thống hai nước Việt Nam và
Hàn Quốc.
7. Cấu trúc của luận án
Ngồi phần Mở đầu, Kết luận, Danh mục cơng trình nghiên cứu của tác
giả có liên quan đến đề tài luận án, Tài liệu tham khảo, Phụ lục, nội dung chính
của luận án được triển khai trên 4 chương sau đây:
- Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu đề tài (18 tr, từ trang 9 đến
trang 26);
- Chương 2: Một số vấn đề lý thuyết liên quan và cơ sở hình thành thể loại
truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc (33 trang, từ trang 27 đến trang 59);
- Chương 3: Đặc điểm một số kiểu nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại
Việt Nam và Hàn Quốc (47 trang, từ trang 60 đến trang 106);
- Chương 4: Sự thể hiện các chiều cạnh văn hóa qua hình tượng nhân vật
trong truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc (40 trang, từ trang 107 đến
trang 146).

8


Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
Trong phần này, chúng tôi khái thuật những nghiên cứu về thể loại truyện
kỳ ảo trung đại của Việt Nam và Hàn Quốc trên hai nội dung căn bản là những
nghiên cứu về thể loại nói chung và những nghiên cứu đi sâu về vấn đề nhân vật
nói riêng. Do những hạn chế về nguồn tư liệu nên những thành tựu nghiên cứu sẽ
được trình bày chủ yếu trên cơ sở tài liệu đã được xuất bản, dịch thuật ở Việt
Nam là chủ yếu; phía Hàn Quốc, chúng tơi chỉ điểm một số cơng trình có giá trị
và thực sự tiêu biểu, có những đề cập trực tiếp đến nội dung nghiên cứu của luận

án này. Vì thể loại truyện truyền kỳ là một bộ phận của loại hình truyện kỳ ảo
trung đại nên trong trình bày này, những nghiên cứu về các phương diện của
truyện truyền kỳ cũng sẽ được chúng tôi điểm đến.
1.1. Những nghiên cứu về thể loại truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và
Hàn Quốc
1.1.1. Những nghiên cứu về thể loại truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam
Truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam là một thể loại độc đáo, có lịch sử hình
thành, vận động và phát triển lâu dài trong lịch sử văn học dân tộc. Vì thế, ngay
từ khi xuất hiện, nó đã thu hút được sự quan tâm nhất định của các học giả
đương thời. Bằng chứng là các lời đề tựa, bạt, bình phẩm… của các nhà nho
ngay và sau khi tác phẩm xuất hiện. Tất nhiên, sự hình dung về truyện kỳ ảo như
một thể loại văn học độc lập còn chưa được quan tâm thỏa đáng như chính sự
đóng góp của nó vào bức tranh lịch sử văn học dân tộc. Một số học giả như Vũ
Quỳnh, Kiều Phú, Hà Thiện Hán, Ngơ Thì Hồng, Nguyễn Hành, Tín Như Thị,
Trần Danh Lưu, Lê Quý Đôn, Phan Huy Chú, Nguyễn Thượng Hiền… vẫn mãi
lưu lại tên tuổi của mình cùng với các tập truyện như Lĩnh Nam chích qi lục,
Thánh Tơng di thảo, Truyền kỳ mạn lục, Lan Trì kiến văn lục, Nam Ơng mộng
lục, Cơng dư tiệp ký… Các bài tựa, bạt, giới thiệu của các nhà nho trên thực chất
mới chỉ là những phẩm bình, những ngẫm ngợi mang tính sẻ chia của người
9


đương thời hoặc đời sau khi thấy tác phẩm những thú vị hay những ý nghĩa nhân
sinh, xã hội nào đó mà họ tâm đắc. Dầu vậy, một số gợi dẫn của họ cũng có
những giá trị định hình đầu tiên cho nhà nghiên cứu sau này khi tiếp cận tác
phẩm. Khi khoa nghiên cứu văn học bắt đầu hình thành với tính chất chuyên
nghiệp, các nhà nghiên cứu văn học dân gian và văn học cổ trung đại đã có sự
quan tâm sâu hơn và cũng có những nghiên cứu, nhận định đánh giá bài bản hơn
về một số tập truyện kỳ ảo tiêu biểu như Thánh Tông di thảo, Truyền kỳ mạn lục,
Lan Trì kiến văn lục, Truyền kỳ tân phả… Hầu hết các cơng trình như Việt Nam

văn học sử yếu [77], Sơ thảo lịch sử văn học Việt Nam [253], [254], [255], Văn
học Việt Nam thế kỷ X - nửa đầu thế kỷ XVIII [123], Văn học trung đại Việt Nam
[167], [169], Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán (4 tập) [187], Truyện truyền kỳ Việt
Nam [26], Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại [162], Giáo trình văn học
trung đại Việt Nam [279], [280], Văn học trung đại Việt Nam những cơng trình
nghiên cứu [343], Khảo và luận một số tác gia tác phẩm văn học trung đại Việt
Nam [248], [250]… cho đến các bài viết, các luận văn, luận án, đề tài nghiên cứu
về truyện/ văn xi tự sự/ truyện truyền kỳ thì một số vấn đề về thể loại truyện
kỳ ảo trên hai phương diện nội dung và nghệ thuật đã được đề cập, tuy mức độ
nơng sâu có khác nhau.
Ở phạm vi xem xét những đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của một tác
phẩm và một tập truyện truyền kỳ, chúng ta có thể nhắc tới các bài viết như: “Cấu
trúc phức của thời gian trần thuật trong Truyền kỳ mạn lục” của Nguyễn Kim
Châu [18], “Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của
Nguyễn Dữ” [106] và “Đoán định lại thân thế Nguyễn Dữ và thời điểm sáng tác
Truyền kỳ mạn lục” [109] của Nguyễn Phạm Hùng, “Những vấn đề khác nhau liên
quan đến Truyền kỳ mạn lục” của Kawamoto Kurive [119], “Chuyện người con
gái Nam Xương (Ngữ văn 9, tập 1)” của Nguyễn Đăng Na [165], “Tìm hiểu truyện
Hoa quốc kỳ duyên” [171] và “Cái bóng và những khoảng trống trong văn
chương” [176] của Nguyễn Nam, “Truyền kỳ mạn lục và sự thể hiện tư tưởng ẩn
dật của Nguyễn Dữ” [59] và “Thể nghiệm lối sống ẩn dật của Nguyễn Dữ qua
10


Truyện Từ Thức lấy vợ tiên” [260] của Lê Văn Tấn, “Đoàn Thị Điểm và Truyền kỳ
tân phả” của Bùi Thị Thiên Thai [262]… Nhìn chung trong các nghiên cứu trên
đây, truyện kỳ ảo đã được chú ý, được đánh giá cao từ các tiếp cận đa chiều như
tiếp cận văn bản học, văn hóa học, thi pháp học, tự sự học… nhằm hướng đến
đánh giá giá trị nội dung, nghệ thuật của truyện. Nhà nghiên cứu Đinh Gia Khánh
khẳng định truyện kỳ ảo “đóng góp cho văn học những hình tượng nhân vật đẹp,

những hình thức diễn đạt hay” khi nhắc đến Lĩnh Nam chích quái lục [123,
tr.343]. Bùi Văn Nguyên khi đánh giá về TKML đã khẳng định tập truyện này giữ
vai trò “tác phẩm xuất sắc, dẫn đầu trong loại văn truyền kỳ” [197, 132].
Golưigina K.I đánh giá TKML là “tập sách độc nhất vô nhị trong các truyện ngắn
Việt Nam” [74, tr.20]. Còn Vũ Thanh khi đánh giá về Nam Ơng mộng lục cũng
cho rằng nó đã “góp phần tạo ra một cuộc cách tân mới trong sự phát triển nghệ
thuật của truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam” [272, tr.70]…
Ở phạm vi so sánh giữa hai tác phẩm trong một tập truyện hoặc so sánh
giữa các tập truyện kỳ ảo với nhau, các nhà nghiên cứu truyện kỳ ảo đã đặt
truyền kỳ Việt Nam trong khơng gian văn hóa, văn học dân tộc cũng như trong
mối quan hệ với văn hóa, văn học nước ngồi (Trung Hoa). Đó là những nghiên
cứu truyện kỳ ảo trong mối liên hệ với truyện kể dân gian. Nhiều sự tương đồng
về cốt truyện, kết cấu, motip, nhân vật, sự kiện, tình tiết… cho đến thế giới quan,
nhân sinh quan của truyện kể dân gian và truyện kỳ ảo đã được tiến hành so sánh
một cách tương đối công phu. Thành tựu nghiên cứu theo hướng này khá nhiều
và theo khảo sát của chúng tôi trong hầu hết các nghiên cứu trường hợp cũng
như những nghiên cứu tổng quát, các nhà nghiên cứu đều đã đi đến thống nhất
khẳng định rằng: truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam có sự gắn bó khăng khít với
văn học dân gian, nhiều yếu tố, nhiều kinh nghiệm nghệ thuật của tác giả dân
gian đã được các nhà truyền kỳ tiếp thu để tạo nên những tác phẩm đặc sắc. Ví
như khi nghiên cứu truyện ngắn trung đại, Nguyễn Đăng Na đã cho rằng truyện
ngắn ở các thế kỷ XV, XVI đã “vươn tới việc dựa vào các motip truyện dân gian
tạo ra những câu chuyện mới, mang ý nghĩa thời sự - xã hội…” [167, tr.35]. Vũ
11


Thanh cũng khẳng định: “… Văn học dân gian sẽ tác động đến suốt quá trình
hình thành và phát triển của thể loại, khiến cho nhà văn trong khi sáng tác khó
mà thốt ra khỏi những tác động mọi mặt của nó (từ kết cấu, ngơn ngữ, hành
động của nhân vật cho đến việc mơ tả ngoại hình nhân vật…)” [270, tr.742].

Trong luận án tiến sĩ của mình, Nguyễn Thị Kim Ngân dành công phu khảo sát
thống kê và đưa ra con số: “1/3 trong tổng số các motip của truyền kỳ được tìm
thấy trong bảng danh mục các motip của văn học dân gian” [184]. Ngồi ra cũng
có thể kể ra đây một số nghiên cứu có giá trị khác như: “Mối liên hệ giữa Truyền
kỳ tân phả và lễ hội dân gian” [265], “Cái kỳ ảo từ Truyền kỳ mạn lục đến Lan
Trì kiến văn lục” [209], “Truyện truyền kỳ Việt Nam: Sự kết hợp giữa văn hóa
bác học và truyền thống dân gian” [196]…
Về nghiên cứu so sánh truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam với văn hóa, văn
học nước ngồi, chúng tơi điểm ở đây thành tựu của các nghiên cứu so sánh
truyện kỳ ảo Việt Nam với Trung Hoa (với Hàn Quốc chúng tôi sẽ tách riêng để
trình bày thành một tiểu mục khác). Về cơ bản, khi so sánh truyện kỳ ảo/ truyền
kỳ của Việt Nam với Trung Hoa, hầu hết các nhà nghiên cứu đi đến khẳng định
theo hai hướng: Một là, nhiều truyện/ tập truyện của Việt Nam là sự tiếp thu
truyền thống chích quái, truyền kỳ, chí dị của Trung Hoa trên khá nhiều mặt; Hai
là khẳng định những điểm sáng tạo của tác giả truyện kỳ ảo/ truyền kỳ Việt Nam
khi đưa vào đó khơng gian, thời gian, văn hóa, núi sông, linh vật và các phương
diện đặc điểm lịch sử, xã hội cũng như con người Việt Nam qua các giai đoạn
lịch sử. Thành tựu theo hướng này khá nhiều. Sớm nhất có thể kể đến Hà Thiện
Hán khi viết tựa cho TKML của Nguyễn Dữ đã nêu ra rằng: “… xem văn từ thì
khơng vượt ra ngồi phên giậu của Tơng Cát” [115, tr.204]. Tiếp đó là các
nghiên cứu của K.I.Golưgina trong “Tiễn đăng tân thoại và Truyền kỳ mạn lục”
[138], B.L.Riptin trong “Thử so sánh Tiễn đăng tân thoại của Cù Hựu (Trung
Quốc) với Kim Ngao tân thoại của Kim Thời Tập (Hàn Quốc), Truyền kỳ mạn
lục của Nguyễn Dữ (Việt Nam) và Cà tỳ tử của Asai Rey (Nhật Bản) [12],
Kawamoto Kurive trong “Những vấn đề khác nhau liên quan đến Truyền kỳ mạn
12


lục” [119], Trần Ích Nguyên trong Nghiên cứu tiểu thuyết Hán văn Trung - Việt
[201], Trần Nghĩa trong “Thử so sánh Truyền kỳ mạn lục với Tiễn đăng tân

thoại” [186], “Lược đồ quan hệ tiểu thuyết Hán Nôm Việt Nam và tiểu thuyết cổ
các nước trong khu vực” [188], “Chỗ khác nhau giữa tiểu thuyết Hán Nôm Việt
Nam và tiểu thuyết cổ các nước trong khu vực” [189], Nguyễn Nam trong “Quá
trình truyền nhập và lưu hành Tiễn đăng tân thoại ở Việt Nam” [172], Phiên
dịch học lịch sử - văn hóa, trường hợp “Truyền kỳ mạn lục” [174], Phạm Tú
Châu trong “Về mối quan hệ giữa Tiễn đăng tân thoại và Truyền kỳ mạn lục”
[19], Nguyễn Đăng Na với “Truyền kỳ mạn lục dưới giác độ so sánh” [164]…
Một số nhận định đáng chú ý như: “… Trái lại, chính tác phẩm của Cù Hựu, như
ta đã thấy, là một gợi ý quan trọng về cách chọn đề tài và một kiểu mẫu hấp dẫn
về cách vận dụng thể loại giúp Nguyễn Dữ làm nên kiệt tác của mình” [186],
“Truyện của Cù Hựu là “tài liệu” đặc sắc đối với Nguyễn Dữ, từ đó ơng tạo nên
thế giới truyện ngắn huyền diệu của mình… Ơng ln đổi tên nhân vật, thời gian
hành động và không gian địa lý, chuyển địa điểm hành động sang Việt Nam…”
[138], “… Nguyễn Dữ là người Việt Nam đầu tiên dùng thuật ngữ truyền kỳ để
đặt tên cho tác phẩm của mình. Có thể nói, ơng là cha đẻ của thể loại truyền kỳ
Việt Nam…” [164]…
Một số cơng trình nghiên cứu khác thì đặt vấn đề ảnh hưởng nhiều mặt
của văn hóa, văn học, các hệ tư tưởng, các triết thuyết tôn giáo Trung Hoa đến
sáng tác truyện kỳ ảo Việt Nam. Đây là cách mà nhà nghiên cứu đặt truyện kỳ ảo
trong bối cảnh khơng - thời gian văn hóa, tư tưởng xã hội chung của khu vực
Đông Á. Đường hướng này cũng sẽ có những khai mở thú vị về việc xác định
những phương diện giá trị nội dung cũng như nghệ thuật truyện kỳ ảo trung đại
Việt Nam. Một số nghiên cứu tiêu biểu có thể kể tới như nghiên cứu của Trần
Nghĩa, của Trần Đình Sử, Phạm Tú Châu, Trần Ích Nguyên, Trần Lê Bảo, Lê
Thu Yến… Một số nhận xét đáng chú ý như: “Ảnh hưởng của Đạo giáo đối với
số tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam kể trên, nhất là loại tiểu thuyết truyền kỳ, chí
quái chủ yếu thể hiện trên ba mặt: cấu trúc tác phẩm, xây dựng nhân vật, thiết
13

kế môi trường… Đối với sự phát triển của thể loại văn học nước ta, chính Đạo
giáo cũng đã góp phần dẫn dắt tiểu thuyết đi từ bút ký, đến chí quái, truyền kỳ và
một vài thể loại khác nữa như diễm tình, cơng án… ” [190], “… các nhà văn cỡ
như Nguyễn Dữ, không bao giờ chỉ học ở một người, một tác phẩm, cho dù tác
phẩm ấy có ảnh hưởng to lớn đến đâu, mà còn học ở cả một nền văn hố. Ta có
thể nói tác phẩm của ông kết tinh từ nền văn học cổ điển chữ Hán rộng lớn”
[242, tr.25]… Rất đáng chú ý theo hướng này là một loạt bài viết của nhà nghiên
cứu Lê Thu Yến cùng các cộng sự trong cụm bài viết sau đây: 1) “Phép thuật,
tướng số, bói tốn, phong thủy - niềm tin tâm linh trong văn học trung đại”
[345], 2) “Cầu cúng, khấn vái - niềm tin tâm linh trong văn học trung đại Việt
Nam” [346], 3) “Trời Phật, Thánh Thần - niềm tin tâm linh trong văn học trung
đại Việt Nam” [347]… Trong nhóm bài viết này, các tác giả đã có những phân
tích thú vị về vị trí, ý nghĩa cũng như sự hiện diện của các yếu tố tâm linh, các
hình thức lễ bái, cầu cúng của người Việt trong văn học cổ, trung đại mà trong
nhiều dẫn chứng, tác phẩm truyện kỳ ảo đã được nhắc tới. Những gợi dẫn của Lê
Thu Yến khá thú vị, giúp chúng tôi trong việc khảo sát và luận giải những
phương diện văn hóa, tơn giáo tín ngưỡng trong truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam
cũng như Hàn Quốc.
Về phương diện tư duy thể loại, nghĩa là hình dung truyện kỳ ảo như một
thể loại văn học trong thực tiễn của lịch sử văn học trung đại Việt Nam, theo
khảo sát của chúng tôi, các nhà nghiên cứu đi trước đã có những quan niệm về
các vấn đề như gọi tên thể loại, nêu bật những đặc điểm, đặc trưng để nhận diện
thể loại. Nhà nghiên cứu Trần Nghĩa cho rằng, yếu tố kỳ trong truyện kỳ ảo liên
quan đến những câu chuyện “hiếm thấy”, về hình thức thì nó là ‘hư bút” [187,
tập 1, tr.158]. Trần Thị Băng Thanh thì cho rằng cái kỳ là “vượt quá ngưỡng
thơng thường của những sự việc bình thường” [263, tr.236-237]. Đồn Lê Giang
thì viết cái kỳ “… khơng được hiểu là kỳ ảo, kỳ dị mà phải hiểu như một quan
niệm văn học, một phương pháp sáng tác: vô kỳ bất truyền” [67, tr.43]. Nhà

14

nghiên cứu Nguyễn Đăng Na có những nghiên cứu sâu về loại hình này và cho
rằng: “… truyền kỳ nếu đứng riêng, là một thể tài của truyện ngắn trung đại. Do
các nhân vật, tình tiết, kết cấu… của truyện phần lớn là lạ kỳ đặc biệt, nên người
ta gọi chúng là truyền kỳ” [166, 212]. Đinh Phan Cẩm Vân đưa ra định nghĩa:
“Truyền kỳ là truyền đi một sự kỳ lạ. Vì vậy, hạt nhân cơ bản của loại tiểu thuyết
này là kỳ. Song cái kỳ - lạ - trong truyền kỳ không dừng lại ở việc ghi chép kỳ sự,
kỳ nhân. Ở một trình độ cao hơn, kỳ là một phương thức tư duy nghệ thuật kiểu
phương Đông để tạo nên những kỳ văn” [312, tr.48]. Vũ Thanh là nhà nghiên
cứu có những nghiên cứu bài bản, cơng phu hơn cả về thể loại truyện kỳ ảo
[266], [267], [268], [269], [270], [271], [272]. Trong các cơng trình nghiên cứu
đó của mình, nhà nghiên cứu đã có quan niệm khá hoàn chỉnh về thể loại cũng
như nhiều vấn đề liên quan đến đặc trưng thể loại. Về quan niệm thể loại, Vũ
Thanh cho rằng: “Truyện ngắn kỳ ảo là một thể loại văn xuôi độc đáo… phản
ánh hiện thực qua cái kỳ lạ, kết cấu của mỗi truyện kỳ ảo Đông Á thống nhất bởi
hai hạt nhân cơ bản: kỳ và thực. Vai trò của mỗi yếu tố, sự tác động qua lại giữa
chúng biến thiên qua mỗi giai đoạn cụ thể của sự phát triển thể loại…” [270,
tr.737]... Bên cạnh việc duy danh định nghĩa khái niệm, các nhà nghiên cứu cũng
đồng thời chỉ ra những đặc trưng thể loại truyện kỳ ảo. Một số nghiên cứu tiêu
biểu như: Trần Nghĩa với Tổng tập tiểu thuyết chữ Hán Việt Nam (4 tập) với giá
trị sưu tầm, giới thiệu, chú giải và dịch. Cơng trình của Trần Nghĩa chủ biên có ý
nghĩa cực kỳ quan trọng trong việc hệ thống hóa, phân loại và giới thiệu văn bản.
Đây là một bộ sách được làm công phu với sự cộng tác của nhiều nhà nghiên
cứu, dịch giả có uy tín. Tác giả Phạm Văn Thắm tiến hành nghiên cứu văn bản
và đánh giá thể loại truyện truyền kỳ bằng chữ Hán ở Việt Nam qua luận án tiến
sĩ của mình năm 1996 [274], từ đó đưa ra được danh mục một số truyện ngắn
tiêu biểu. Tác giả Nguyễn Phong Nam với chuyên khảo “Truyện truyền kỳ Việt
Nam đặc điểm hình thái - văn hóa và lịch sử [177] thì lại có tham vọng khảo sát,
luận giải mang tính hệ thống, tồn diện về loại hình truyện truyền kỳ; song nhiều

15


vấn đề đặt ra trong cơng trình này cũng cần phải có những tranh luận thêm. Đỗ
Thị Mỹ Phương trong luận án tiến sĩ “Truyện truyền kỳ Việt Nam thời trung đại
(nhìn từ phương diện tổ chức cốt truyện và xây dựng nhân vật)” [212] đã có
những đóng góp nhất định trên một số nội dung nghiên cứu là: 1) Đề xuất khái
niệm truyện truyền kỳ trung đại Việt Nam với những tiêu chí cụ thể để khu biệt
truyện truyền kỳ với các thể loại khác và nhận diện tác phẩm truyền kỳ giữa
phức hợp sáng tác của các nhà văn trung đại; 2) Khảo sát, hệ thống hóa danh
mục 205 tác phẩm truyền kỳ từ các tập văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại,
3) Nghiên cứu một cách hệ thống các phương diện khác nhau trong tổ chức cốt
truyện và xây dựng nhân vật ở truyện truyền kỳ trung đại Việt Nam, làm sáng tỏ
đặc điểm và lý giải sự vận động của thể loại, đồng thời khẳng định đóng góp của
các nhà văn truyền kỳ với việc xây dựng nền văn xi dân tộc. Đóng góp cho
bức tranh nghiên cứu thể loại này cần phải ghi nhận những nỗ lực hết sức đáng
trân trọng của nhà nghiên cứu Vũ Thanh. Trong cụm cơng trình của mình như
“Những biến đổi của yếu tố kỳ và thực trong truyện truyền kỳ Việt Nam” [266],
“Thánh Tông di thảo - Bước đột khởi trong tiến trình phát triển của thể loại truyện
ngắn Việt Nam trung đại” [267], “Dư ba của truyện truyền kỳ, chí dị trong văn học
Việt Nam hiện đại” [268], “Đóng góp của Nguyễn Dữ cho thể loại truyện truyền
kỳ Đông Á” [269], “Thể loại truyện ngắn kỳ ảo Việt Nam trung đại: Quá trình
nảy sinh và phát triển đến đỉnh điểm” [270], “Tiến trình truyện kỳ ảo Việt Nam
những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX” [271], Truyện kỳ ảo trung đại Việt
Nam [272]… nhà nghiên cứu đã đi từ những nghiên cứu trường hợp, những
nghiên cứu một/ một vài đặc điểm phương diện trong cảm hứng tư tưởng hoặc
nghệ thuật đến những nghiên cứu khái quát, tổng kết, đánh giá khá sâu và toàn
diện về thể loại, từ nguồn gốc, nội dung khái niệm thể loại đến đặc trưng phương
thức tư duy nghệ thuật, quá trình vận động và phát triển của thể loại… Những
nghiên cứu của Vũ Thanh là những gợi dẫn, tham chiếu rất quan trọng cho

chúng tôi khi thực hiện nghiên cứu này.
16


1.1.2. Những nghiên cứu về thể loại truyện kỳ ảo trung đại Hàn Quốc
trong tương quan so sánh với truyện kỳ ảo Việt Nam
Khá tương đồng về nhiều mặt với loại hình truyện kỳ ảo trung đại Việt
Nam, loại hình truyện kỳ ảo trung đại Hàn Quốc cũng thu hút được sự quan tâm
đặc biệt của giới nghiên cứu cổ văn hai đất nước.
Trước hết cần nhắc tới vị trí thể loại trong các bộ sách lịch sử văn học
trung đại Hàn Quốc, các tập giáo trình giảng dạy cũng như các sách tổng tập,
tuyển tập văn học Hàn Quốc, thể loại truyện kỳ ảo đều được quan tâm bàn đến.
Trong cuốn Văn học sử Hàn Quốc, các tác giả Komisook, Jungmin, Jung Byung
Sui đã có những đánh giá cao về các tập truyện như Tam quốc di sự của Nhất
Nhiên, Tam quốc sử ký của Kim Phú Thức (phần Liệt truyện): “Liệt truyện trong
Sử ký là cách hành văn sinh động và phong phú đa dạng… Tam quốc sử ký đã
viết được khơng ít câu chuyện lý thú… Tam quốc sử ký mang tư tưởng Nho giáo,
còn Tam quốc di sự mang tư tưởng Phật giáo. Tam quốc sử ký mang đậm tính
cách lịch sử, cịn Tam quốc di sự mang đậm tính cách văn học và truyện cổ. Đặc
điểm nổi bật của Tam quốc di sự là có nhiều chuyện kỳ quái… Vì cách viết
truyện kỳ quái rất khéo léo khơng phải khơng có căn cứ tư liệu…” [134, 106].
Đặc biệt khi viết về truyền kỳ của Kim Thời Tập qua tập KNTT, các nhà nghiên
cứu đã có những đánh giá rất cao như: “Kim Ngao tân thoại chiếm vị trí quan
trọng trong lịch sử tiểu thuyết Hàn Quốc…. Kim Ngao tân thoại là tiểu thuyết
mà trước đó chưa có, được sáng tác theo nhận thức của một tác giả đặc biệt…
trước đó đã có truyện cổ, truyện ký… là tác phẩm tiêu biểu đánh dấu mốc lịch sử
của tiểu thuyết Hàn Quốc bước vào thời đại tiểu thuyết một cách chính thức…”
[134, tr.157]. Sau sự xuất hiện đột xuất của KNTT, thể loại truyện kỳ ảo Hàn
Quốc tiếp tục với nhiều tên tuổi khác như Thân Quang Hán với Xí Trai ký dị,
Quyền Tất với Chu Sinh truyện và Vi Kính thiên truyện, Triệu Vi Hàn với Thôi

Trắc truyện và một vài tập truyện ngắn cũng như một số truyện đơn dài hơi hơn
khác như Tương tư động ký hay Động tiên ký. Tuy nhiên, ở hình thức đoản thiên
như KNTT, hầu hết các nhà nghiên cứu đều cho rằng, tập truyện của Kim Thời
17


Tập là đỉnh cao nhất mà không nhà truyền kỳ nào sau ơng có thể đạt được. Trong
cuốn Văn học cổ điển Hàn Quốc, nhóm tác giả Woo Han Yong, Park In Gee,
Chung Byung Heon, Choi Byeong Woo và Yoon Bun Hee cũng dành nhiều
trang để viết về KNTT của Kim Thời Tập cũng như tuyển nhiều truyện truyền kỳ
của Hàn Quốc. Khi đánh giá về tác giả tập KNTT, các nhà nghiên cứu viết: “…
Kim Thời Tập, một thiên tài văn học… tác giả đã cho thấy được diện mạo của
một tác phẩm tiểu thuyết ngắn thông qua việc mơ tả rõ ràng, kết cấu truyện súc
tích, sự sáng tạo hình ảnh nhân vật mang tính chất Hàn Quốc chứa đựng ý chí
mạnh mẽ và kiên định…” [348, tr.215, 217, 218]. Bên cạnh đó, văn bản của một
loạt các truyền kỳ dài hơn (trường thiên) của Hàn Quốc cũng được tuyển chọn và
giới thiệu trong sách này. Ngoài ra, ở phía các trường đại học của Hàn Quốc, có
thể nói hệ thống các luận văn luận án lựa chọn thể loại truyện truyền kỳ làm đối
tượng nghiên cứu cũng khá phong phú. Tuy thế, hầu hết các nghiên cứu chỉ đi
sâu tập trung lựa chọn một tập truyện hoặc một truyện trong một tập nào đó để
tiến hành nghiên cứu. Trong số này, có thể khẳng định cơng trình Nghiên cứu so
sánh tiểu thuyết truyền kỳ Hàn Quốc - Trung Quốc - Việt Nam thông qua “Kim
Ngao tân thoại”, “Tiễn đăng tân thoại” và “Truyền kỳ mạn lục” của Tồn Huệ
Khanh [117] là một đóng góp rất đáng kể vào thành tựu nghiên cứu thể loại
truyện kỳ ảo/ truyện truyền kỳ Hàn Quốc tuy rằng nội dung đặt ra và giải quyết
còn ở mức khái quát chứ chưa đi sâu phân tích, mơ tả tỉ mỉ…
Ở Việt Nam, các bài viết, các cơng trình nghiên cứu về văn học cổ điển
Hàn Quốc mà trong đó có đề cập đến những phương diện của thể loại truyện kỳ
ảo khá phong phú. Những cơng trình nghiên cứu thuần túy về văn học cổ điển
Hàn Quốc xuất phát từ nhu cầu học tập, nghiên cứu và giảng dạy ngơn ngữ, văn

hóa Hàn Quốc tại Việt Nam. Có thể kể ra đây một loạt các cuốn sách có giá trị
của Phan Thị Thu Hiền chủ biên cùng với nhóm cộng sự (Nguyễn Thị Hiền,
Đồn Lê Giang, Trần Thị Bích Phượng, Vũ Thị Thanh Tâm, Đào Thị Mỹ
Khanh, Nguyễn Thị Bích Hải…): 1) “Hợp tuyển văn học cổ điển Hàn Quốc”
[95], 2) “Văn học cổ điển Hàn Quốc tiến trình và bản sắc” [93], 3) “Dạo bước
18


vườn văn Hàn Quốc” [94], 4) “Chuyện tình ma nữ trong truyền kỳ Đông Á
(Trung Quốc - Korea - Việt Nam - Nhật Bản)” [92], 5) “Giáo trình văn học Hàn
Quốc” [91]… Thể loại kỳ ảo có mặt và được giới thiệu đánh giá cao trong tất cả
các cơng trình trên đây. Chúng tơi trích ra đây một vài nhận định tiêu biểu như:
KNTT “được xem là mẫu mực cho thể loại tiểu thuyết truyền kỳ kể những câu
chuyện kỳ lạ, văn phong hoa lệ gần với biền văn, tình tiết phong phú, miêu tả chi
tiết…” [90, tr.369], “… Kim Thời Tập quan tâm xây dựng các nhân vật Korea
trong bối cảnh địa lý cũng như hoàn cảnh xã hội Korea, đầu tư các yếu tố văn
hóa đặc trưng của dân tộc Hàn…” [93, 251-252]… Nhiều tiểu thuyết truyền kỳ
dài hơi của Hàn Quốc cũng đã được dịch và công bố ở Việt Nam như Truyện
Thẩm Thanh [315] hay Cửu vân mộng [133]… Như đã nhắc đến ở trên, loại hình
tiểu thuyết nói chung và tiểu thuyết truyền kỳ nói riêng khá phát triển ở Hàn
Quốc thời trung đại và đóng góp của nó cho sự phát triển của văn học cổ điển
Hàn Quốc là khá quan trọng. Vì thế, theo chỉ dẫn của Tồn Huệ Khanh, có thể
nhắc tới một số cơng trình nghiên cứu tiêu biểu như 1) Nghiên cứu tiểu thuyết cổ
điển Hàn Quốc của Ngô Linh Tích (Nxb Văn Triều, 1986, 2) Nghiên cứu tiểu
thuyết cổ điển Hàn Quốc của Lý Tương Trạch (Nxb Xe-mun), 3) Nghiên cứu
cấu tạo tiểu thuyết diễm tình của Trịnh Tơng Đại (Nxbb Văn hóa khai sáng,
1990), 4) Sự hình thành tiểu thuyết Hàn Quốc của Chu Chung Diễn (Tập văn
đường xuất bản, 1987)… Trong khả năng có thể, chúng tơi đã cố gắng đọc tham
khảo được một vài cơng trình trên từ ngun bản Hàn văn. Nhìn chung, qua các
cơng trình nghiên cứu này, một số vấn đề liên quan đến nguồn gốc ảnh hưởng,

căn cội văn hóa - lịch sử xã hội, một số vấn đề về nội dung tư tưởng cũng như
nghệ thuật của tiểu thuyết truyền kỳ đã được bàn đến, dù chỉ là bước đầu.
Dưới góc độ nghiên cứu so sánh những vấn đề chung của truyện kỳ ảo/
truyền kỳ của Hàn Quốc với Việt Nam (qua một tập truyện cụ thể) có thể kể đến
các bài viết như: “Bước đầu so sánh Thính văn dị lục của Việt Nam và Sam Seol
Gi (tức Thù dị truyện - KimKi Hyun) của Hàn Quốc” của Nguyễn Thị Ngân
[181], “Tương đồng tiến trình lịch sử văn học trung đại Việt - Hàn” [234], “So
19


sánh trào lưu nhân văn trong văn học Hàn - Việt thế kỷ XVIII-XIX” [235],
“Tương đồng các tiểu truyện thiền sư Hàn Quốc và Việt Nam trước thế kỷ XIV”
[233] của Nguyễn Hữu Sơn, “Sự tương đồng kỳ lạ giữa văn học cổ điển Việt
Nam và văn học cổ điển Hàn Quốc” của Đoàn Lê Giang [69], “Thử so sánh Tiễn
đăng tân thoại của Cù Hựu (Trung Quốc) với Kim Ngao tân thoại của Kim Thời
Tập (Hàn Quốc), Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ (Việt Nam) và Cà tỳ tử của
Asai Rey (Nhật Bản)” của B. Riptin [12], “Vài nét tương đồng và khác biệt của
hai tác phẩm: Kim Ngao tân thoại (Hàn Quốc) và Truyền kỳ mạn lục (Việt
Nam)” của Lê Đình Chỉnh [33]… Qua các nghiên cứu này, các nhà nghiên cứu
đã có những nhận định khái quát về đặc trưng thể loại, vị trí văn học sử của
truyện kỳ ảo hai nước trong tiến trình chung của nền văn học. Cùng với đó là
những khảo sát để đi đến một số phân định điểm chung và điểm khác độc đáo
của loại hình truyện kỳ ảo Việt Nam và Hàn Quốc.
1.2. Những nghiên cứu về nhân vật trong thể loại truyện kỳ ảo trung
đại Việt Nam và Hàn Quốc
Vốn là vấn đề cốt lõi nhất của thể loại, nhân vật và những vấn đề liên quan
đến nhân vật được các nhà nghiên cứu đề cập đến từ rất sớm, đan lồng trong các
nghiên cứu chung về tác phẩm, tập truyện hoặc những vấn đề chung về thể loại. Ở
tiểu mục này, để tiện cho sự theo dõi, chúng tôi cũng tách thành hai tiểu mục nhỏ:
1) Những nghiên cứu về nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và 2)

Những nghiên cứu về nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại Hàn Quốc trong
tương quan so sánh với nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam.
1.2.1. Những nghiên cứu về nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam
Theo hướng này, sẽ có những nghiên cứu lựa chọn nhân vật trong một
truyện hoặc trong một/ một vài tập truyện. Nhân vật trong các truyện và tập
truyện như Truyện Hà Ơ Lơi, TTDT, TKML, TKTP, LTKVL… là được quan tâm
hơn cả. Tác giả Lê Sĩ Thắng, Hà Thúc Minh khẳng định tập TTDT đã “… cố
gắng vẽ lên nét riêng của từng nhân vật” [295, tr.14]. Bùi Duy Tân khi viết về

20


TKML cũng nêu bật “Đáng chú ý hơn cả trong “Truyền kỳ mạn lục” là thành
tựu về mặt xây dựng nhân vật… Tính cách và tâm lý của nhân vật chỉ thể hiện
qua những lời đối thoại, biện luận… Loại truyện thứ hai (truyện ít có tính chất
luận thuyết - KimKi Hyun) thường có kết cấu phức tạp, tình tiết phong phú.
Nhân vật được dụng công xây dựng như những con người, những cuộc đời riêng
để tự biểu hiện bản chất của hiện thực, chứ không phải để trực tiếp phát ngôn
cho tác giả. Từ những nhân vật lịch sử, nhân vật truyện dân gian, Nguyễn Dữ đã
xây dựng lại thành những nhân vật tiểu thuyết có diện mạo tính cách riêng, có
cuộc sống riêng, bằng những tình tiết chọn lọc” [248, tr.400, 401, 402]. Trần
Đình Sử trong Thi pháp văn học trung đại, sau khi phân chia truyện chữ Hán
trung đại Việt Nam thành năm loại là truyện thần quái, truyện truyền kỳ, truyện
diễn ca lịch sử, truyện tiểu thuyết chương hồi và truyện thơ Hán - Nôm [241,
tr.285] đã có những đánh giá khái quát về vấn đề nhân vật trong các kiểu truyện
kỳ ảo như: “… Nhân vật của Thánh Tông di thảo và của Truyền kỳ mạn lục đều
là những người rất đỗi bình thường… Các nhân vật quan, tướng, thần, ma đều
thể hiện khía cạnh con người đời thường. Các nhân vật nữ đều chịu nhiều oan
trái trắc trở…” [241, tr.294]. Về tổ chức nghệ thuật truyện, nghệ thuật xây dựng
nhân vật, nhà nghiên cứu viết tiếp: “Nội tâm, cảm giác của nhân vật được thể

hiện bằng thơ - các nhân vật hầu hết đều làm được thơ… Lời trần thuật của tác
giả được phân làm hai: Lời trần thuật miêu tả câu chuyện và lời bàn (bình) với
hai tư cách khác nhau…” [241, tr.297]. Trần Thị Băng Thanh, Bùi Thị Thiên
Thai khi đặt vấn đề nghiên cứu sâu về hệ thống nhân vật cũng như những vấn đề
liên quan đến tập TKTP của Đoàn Thị Điểm cũng có những nhận định xác đáng
như: “Nhân vật được Đoàn Thị Điểm chăm chút hơn thuộc về nữ giới… nhân vật
nữ là nhân vật chính diện. Họ dù tài hoa, đắm đuối trong tình u nhưng khơng
mang tính cách “nổi loạn”. Chịu sự ràng buộc của khn phép, họ ln ln
chấp nhận sự “thua thiệt” về mình. Đồn Thị Điểm đã dung hịa được trong
nhóm nhân vật này hai đặc điểm: khn phép đoan trang và tình cảm đằm thắm”
[265, tr.17-18], “… thế giới nhân vật chủ yếu là một thế giới đàn bà, thuộc tầng
21


lớp quý tộc trung lưu” [262, 269, tr.48]. Nguyễn Hữu Sơn khi so sánh TKML với
truyện dân gian cũng có đánh giá: “… Nguyễn Dữ đã gia tăng các lời độc thoại
và đối thoại, chuyển hóa lời kể chuyện trong truyện dân gian thành lời đối thoại
tham dự vào biến cố, lời đối thoại mang tích sự kiện, lời đối thoại mang tính cốt
truyện và biểu lộ rõ tính cách nhân vật” [231, tr.37]. Trần Nho Thìn trong
chuyên luận “Thi pháp truyện ngắn trung đại Việt Nam” [283], [284] đã dành
khá nhiều trang để khảo tả và luận giải về đặc điểm thi pháp nhân vật. Nhà
nghiên cứu chia thành các nhóm nhân vật như nhóm truyện kể về các thánh nhân
quân tử và nhóm truyện kể về các nhân vật bình phàm. Khi nhận xét thi pháp
nhân vật của nhóm truyện kể về thánh nhân quân tử, Trần Nho Thìn tổng kết:
“Hầu hết các truyện nếu kể về các nhân vật lý tưởng đều dùng các biện pháp
nghệ thuật tô đậm màu sắc thần kỳ, phi thường, khác thường của loại nhân vật
này…” [283, tr.72]. Còn về nhân vật bình phàm, Trần Nho Thìn viết “… Nhân
vật loại này thường là những chàng thư sinh, những tay thương gia, những
người nơng dân… cũng có khơng ít nhân vật là nhân vật lịch sử có thật…” [284,
tr.167]. Ở trường hợp cụ thể khi bàn về trình độ tự sự của TKML, Trần Nho Thìn

đánh giá; “Truyền kỳ mạn lục đã tổng hợp cả văn xuôi và thơ, từ khúc để kể
chuyện và phân tích tâm lý, vượt qua giai đoạn văn xuôi kể sự kiện trước đây”
[287, tr.127]. Khi đặt vấn đề nghiên cứu so sánh chuyện tình giữa người và hồn
ma trong Tiễn đăng tân thoại (Trung Quốc) và TKML của Nguyễn Dữ, Đinh Thị
Khang có những nhận xét xác đáng như: “… sự lựa chọn nhân vật, xây dựng
những mối quan hệ giữa các nhân vật là điểm hội tụ nội dung tác phẩm, là
phương tiện nghệ thuật thể hiện quan niệm về con người, về xã hội của mỗi tác
giả…” [120, tr.174]. Nguyễn Phong Nam trong Truyện truyền kỳ Việt Nam đặc
điểm hình thái - văn hóa và lịch sử cũng đã luận giải khá thuyết phục về những
phương diện nghệ thuật của truyện truyền kỳ liên quan đến cốt truyện, kết cấu và
xây dựng nhân vật. Trong nghiên cứu của mình, Nguyễn Phong Nam đã có một
số nhận định đáng chú ý về cơ sở hình thành thể loại, về đặc điểm mơ hình tổ
chức kết cấu, cốt truyền, các kiểu nhân vật thần nhân, phàm nhân, về đặc điểm
22


lời văn... Đỗ Thị Mỹ Phương thì đã có những khảo sát khá công phu, tỉ mỉ về
phương diện xây dựng nhân vật trong truyện truyền kỳ trung đại. Trên cơ sở
phân loại hai nhóm nhân vật là nhân vật kỳ ảo và nhân vật bình phàm, Đỗ Thị
Mỹ Phương đã luận giải khá sâu sắc về các loại hình nhân vật kỳ ảo gắn với
nhân gian, nhân vật kỳ ảo ít gắn với nhân gian; nhân vật bình phàm có tiếp xúc,
gắn kết với thế giới kỳ ảo và nhóm nhân vật khơng và chỉ là mơi giới của hai thế
giới thực ảo. Một số phương diện khác của nghệ thuật xây dựng nhân vật của
truyện truyền kỳ cũng được Đỗ Thị Mỹ Phương phân tích khá sâu sắc [212]. Tuy
nhiên, vì chỉ lựa chọn thể loại truyền kỳ nên có nhiều nhóm truyện kỳ ảo đã
khơng thuộc đối tượng khảo sát của cơng trình vì thế những đánh giá, phân loại
cũng như những nhận định của Đỗ Thị Mỹ Phương chưa thể bao quát được hết
vấn đề về truyện kỳ ảo, nhất là những tập truyện u linh, chích qi trước TTDT.
Bên cạnh đó, việc nhìn nhận nhân vật của Đỗ Thị Mỹ Phương là trong mối quan
hệ của nghệ thuật xây dựng cốt truyện chứ chưa đi sâu phân loại, miêu tả đầy đủ

về các kiểu/ dạng cùng đặc điểm của các kiểu/ dạng nhân vật đó. Một số các nhà
nghiên cứu khác như Hoàng Hữu Yên, Đoàn Lê Giang, Nguyễn Đăng Na,
Nguyễn Phạm Hùng, Lã Nhâm Thìn, Nguyễn Hữu Sơn, Đồn Thị Thu Vân,
Đinh Phan Cẩm Vân, Lê Văn Tấn, Phạm Văn Hưng… trong các công trình tổng
quan cũng như nghiên cứu thể loại truyện kỳ ảo/ truyền kỳ hay những bài viết về
nhân vật trong một vài truyện cụ thể nào đó đều ít nhiều có những gợi mở về
nhân vật và các nội dung liên quan đến nội dung và tổ chức xây dựng nhân vật.
1.2.2. Những nghiên cứu về nhân vật trong truyện kỳ ảo trung đại
Hàn Quốc trong tương quan so sánh với nhân vật trong truyện kỳ ảo trung
đại Việt Nam
Từ phương diện nghiên cứu nhân vật trong truyện kỳ ảo Hàn Quốc hoặc
những nghiên cứu so sánh với Việt Nam, phía Hàn Quốc, cũng theo chỉ dẫn của
Tồn Huệ Khanh là khơng nhiều, chưa có những cơng trình chun biệt. Cơng
trình “Nghiên cứu so sánh tiểu thuyết truyền kỳ Hàn Quốc - Trung Quốc - Việt

23


Nam thông qua “Kim Ngao tân thoại”, “Tiễn đăng tân thoại”, “Truyền kỳ mạn
lục” của Toàn Huệ Khanh” [117] là một cơng trình có giá trị. Trong cơng trình
này, mặc dù nhà nghiên cứu dành sự tập trung của mình để soi chiếu nhiều vấn
đề của loại hình tiểu thuyết truyền kỳ ba nước từ ba tập truyện cụ thể song một
vài nhân vật trong thể loại đã được bàn đến. Một số nhận định đáng chú ý như:
“… Kim Ngao khắc họa nhân vật hồn ma thiếu nữ để giải mối hận của tác giả đối
với cuộc đời ngang trái, bất cơng và đen bạc; cịn Truyền kỳ miêu tả tình cảm của
hoa yêu mộc quái, cho thấy sự biến đổi theo ý đồ sáng tác của tác giả và mang
yếu tố tín ngưỡng bản địa… Kim Ngao hịa quyện các chủ đề như ý chí giải hận
ở thế giới hiện thực và đề cao sự trinh tiết của phụ nữ; Truyền kỳ thì hịa quyện
giữa các chủ đề như bài trừ yêu quái, giữ gìn trinh tiết của phụ nữ và nêu cao
tinh thần yêu nước, phê phán thói xấu của kẻ quyền thế với chủ đề tình yêu nam

nữ để thể hiện ý đồ sáng tác của tác giả” [117, tr.84-85]. Còn trong Văn học sử
Hàn Quốc từ cổ đại đến cuối thế kỷ XIX [134] và Văn học cổ điển Hàn Quốc
[348], do tính chất riêng của cuốn sách nên hầu như vấn đề về nhân vật trong
truyện kỳ ảo chưa được nhắc đến. Trong Giáo trình văn học Hàn Quốc [91] và
Văn học cổ điển Hàn Quốc tiến trình và bản sắc [93], Phan Thị Thu Hiền cùng
nhóm nghiên cứu, khi nhắc đến vấn đề nhân vật trong truyền kỳ thì mới chủ yếu
gợi dẫn về nội dung của nhân vật, còn nghệ thuật xây dựng nhân vật hầu như
chưa được nhắc đến một cách có ý thức.
Đóng góp chủ yếu từ phương diện này chính là một loạt các nghiên cứu so
sánh nhân vật trong hai tập truyện truyền kỳ nổi tiếng KNTT và TKML. Có thể
nhắc tới một số bài viết tiêu biểu như: 1) “So sánh kiểu truyện “người lạc cõi
tiên” trong văn học Việt Nam với tiểu thuyết “Cửu vân mộng” (Hàn Quốc)”
[229]; 2) “Tương đồng các tiểu truyện thiền sư Hàn Quốc và Việt Nam trước thế
kỷ XV” [233] của Nguyễn Hữu Sơn; 3) “Nhân vật người phụ nữ trong “Kim
Ngao tân thoại” và “Truyền kỳ mạn lục”” của Lưu Thị Hồng Việt [323]; 3)
“Mộng - ảo và khát vọng hạnh phúc lứa đôi trong “Tiễn đăng tân thoại”, “Kim
ngao tân thoại”, “Truyền kỳ mạn lục” và “Vũ nguyệt vật ngữ”” của Nguyễn Thị
24


Mai Liên [148]; 4) “Vài nét tương đồng và khác biệt của hai tác phẩm: “Kim
Ngao tân thoại” (Hàn Quốc) và “Truyền kỳ mạn lục” (Việt Nam)” của Lê Đình
Chỉnh [33]… Qua các nghiên cứu trên, hầu hết các nhà nghiên cứu đều đi đến
nhận định chung về nhiều điểm tương đồng trong phản ánh cũng như nghệ thuật
xây dựng nhân vật trong truyện truyền kỳ Việt - Hàn, mặc dù không gian - thời
gian cũng như độ đậm nhạt của ý vị trong nhân vật ở mỗi nước là khác nhau.
Một số nhận định đáng chú ý có thể nhắc đến qua các nghiên cứu này như: “Mặc
dù có sự khác biệt về quy mô và mức độ nhưng có thể thấy rõ những tương đồng
về sự chi phối của tư tưởng Nho - Phật - Đạo và hình thức các chuyến viễn du
đến cõi tiên, thủy cung, địa ngục và những miền đất lạ khác…” [229, tr.86];

“Nguyễn Dữ và Kim Thời Tập đã sử dụng thành thạo, tài hoa bút pháp thể loại
truyền kỳ để chuyển tải tư tưởng của cá nhân, tác giả viết về những vấn đề của
xã hội, của con người mà nổi bật là phẩm chất, tính cách, đạo đức, tài năng và
số phận người phụ nữ trong chế độ xã hội phong kiến” [231, tr.66]…

Tiểu kết Chương 1
Tựu chung, có thể khẳng định rằng, các cơng trình nghiên cứu, các bài
viết về thể loại truyện kỳ ảo trung đại Việt Nam và Hàn Quốc là khá phong phú,
nhiều phương diện về thể loại như nguồn gốc khái niệm truyện kỳ ảo; đặc điểm,
đặc trưng thể loại truyện kỳ ảo; các phương diện nội dung tư tưởng, các yếu tố
văn hóa tơn giáo - tín ngưỡng trong nội dung phản ánh của thể loại; các đặc
trưng nghệ thuật thể loại, nhất là về cách sử dụng yếu tố kỳ ảo, sự đan xen của
yếu tố kỳ ảo với yếu tố thực… đã được gợi dẫn từ những nghiên cứu đơn lẻ đến
những cơng trình nghiên cứu bài bản, dài hơi hơn. Liên quan đến vấn đề trọng
tâm của luận án - vấn đề về nhân vật trong truyện kỳ ảo hai nước, các nghiên cứu
còn khá thưa thớt, nhất là những nghiên cứu so sánh tồn diện, có tính hệ thống.
Nhiều bài viết mới chỉ dừng lại so sánh giữa nhân vật trong hai truyện hay nhiều
hơn là hai tập truyện của hai nước chứ chưa mở rộng so sánh với các truyện/ tập

25