Ẩn dụ ý niệm mùa xuân trong thơ Xuân Diệu và thơ Sonnet của William Shakespeare

TẠP CHÍ KINH TẾ - CƠNG NGHIỆP

Số 33 – Tháng 9/2022

ẨN DỤ Ý NIỆM MÙA XUÂN TRONG THƠ XUÂN DIỆU VÀ THƠ
SONNET CỦA WILLIAM SHAKESPEARE
The conceptual metaphor of Spring in Xuan Dieu's poetry and Sonnet's
poetry by William Shakespeare
1

Phạm Thu Hằng
1

Giảng viên Khoa Xã hội Nhân văn và Truyền Thông, Trường Đại học Tây Đơ, Cần Thơ, Việt Nam


Tóm tắt — Bài viết này khảo sát ẩn dụ ý niệm mùa xuân trong thơ tình Xuân Diệu và những tuyệt tác
Sonnet của đại thi hào William Shakespears. Ẩn dụ là hơi thở của thi ca, là sự chắc lọc các giá trị văn hóa
dân tộc của một ngơn ngữ. Xét về đặc tính, thơ vốn được kiến tạo chủ yếu bằng phương thức ẩn dụ, trong
đó có ẩn dụ ý niệm. Vì thơ ca mang tính cơ đọng, hàm súc, do vậy, ẩn dụ ý niệm đóng một vai trị vơ
cùng quan trọng. Ẩn dụ ý niệm là hiện thân của sức mạnh hình tượng - một sức mạnh tạo ra nguồn cảm
xúc thẩm mỹ cho thế giới thi ca. Từ đặc tính này, có sự tương đồng trong ẩn dụ ý niệm về "mùa xuân"
trong thơ của hai thi hào thuộc hai dân tộc khác nhau và hai thời đại khác nhau. Nội dung bài viết này
trình bày điểm tương đồng nêu trên.
Abstract —This article examines the conceptual metaphor of Spring in Xuan Dieu's love poetry and
the Sonnet masterpieces of the great poet William Shakespeare. Metaphor is the breath of poetry, the
confirmation of the national cultural values of a language. Conceptual metaphor is the embodiment of the
power of image - a force that creates an aesthetic emotional source for the poetic world. Conceptual
domain onto another, a cognitive tool of mankind in general. Therefore, in different languages, the
similarity of the concepts is basic and the difference is only in the reflective verbal expression. From this
feature, there is a similarity in the conceptual metaphor of "Spring" of two poets of two different peoples,

as well as two different eras. The content of this article presents the above-mentioned similarities.
Từ khóa — Ẩn dụ ý niệm, tri nhận, mùa xuân, conceptual metaphor, perception.

1. Giới thiệu
Khái niệm ẩn dụ bắt nguồn từ tiếng Hy Lạp μεταφορά (metaphora), có nghĩa là "sự chuyển",
hoặc trong nghĩa μεταφέρω (metaphero) có nghĩa là "suy ra, dịch ra" hoặc cịn trong cụm nghĩa
μετά (meta), "giữa" + φέρω (phero), "tạo ra".
Theo lý thuyết của ngôn ngữ học tri nhận, "ẩn dụ ý niệm (conceptual metaphor) là một sự
"chuyển dịch" (transfer) hay một sự "ánh xạ" (mapping) cấu trúc và các quan hệ nội tại của một
lĩnh vực hay mơ hình tri nhận nguồn sang một lĩnh vực hay một mơ hình tri nhận đích" (Trần
Văn Cơ, 2007). Ẩn dụ tri nhận về bản chất là một trong những hình thức ý niệm hóa, một q
trình tri nhận, một cơ chế tri nhận với mục đích tạo ta những ý niệm mới hoặc làm sáng tỏ hơn
những ý niệm mới trên nền văn hóa và tri thức kinh nghiệm của con người đối với thế giới.
Cơ chế tri nhận của ẩn dụ ý niệm liên quan đến hai miền tri thức là miền Nguồn và miền
Đích tồn tại tiền giả định trong ý thức con người. Hai miền tri thức này có nét tương đồng mang
tính hệ thống hoặc có mối liên hệ theo kinh nghiệm con người. Trên cơ sở tri nhận những đặc
điểm giống nhau của đối tượng, ẩn dụ tri nhận được xem như việc thông hiểu đối tượng này
thông qua một đối tượng khác. Để hiểu được ý nghĩa đầy đủ của một câu, một đoạn, một bài
thơ, người đọc phải giải mã (decode) ẩn dụ ý niệm do nhà thơ lập mã (code) dựa trên ẩn dụ ý
niệm phổ quát (conventionalized metaphor).

51


TẠP CHÍ KINH TẾ - CƠNG NGHIỆP

Số 33 – Tháng 9/2022

Ngoài ra chúng ta nên hiểu rằng, ẩn dụ ý niệm là một phạm trù thuộc về ý thức và được
thực hiện bằng những biểu thức ẩn dụ (metaphorical expression). Ẩn dụ ý niệm chỉ là ý niệm

còn biểu thức ẩn dụ mới là câu chữ thật sự để thể hiện các ý niệm trên.
Lakoff có ẩn dụ ý niệm: Đời là một cuộc hành trình. Ẩn dụ này được thể hiện thơng qua
những biểu thức ẩn dụ, hành trình là một chuyến đi:
Chiều nay em đi phố về, thấy đời mình là những chuyến xe
Chiều nay em đi phố về, thấy đời mình là con nước trơi.
(Nghe những tàn phai - Trịnh Công Sơn)
Những điểm tương đồng của hai miền ý niệm "cuộc đời" và cuộc "hành trình" là hệ quả
của một quá trình ánh xạ từ miền nguồn sang miền đích dựa trên tri thức, kinh nghiệm sống,
thế giới tự nhiên của con người. Lakoff và Johnson chỉ ra rằng "ý niệm được con người tri nhận
thông qua sự chiêm nghiệm về bản thân".
2. Nội dung chính
2.1. Mùa xuân là một hành trình
Với ý niệm mùa xuân là một cuộc "hành trình". Ta ta hãy xét những đặc tính của miền
nguồn "hành trình", bằng phương thức ánh xạ (mapping), ta sẽ hiểu được ý niệm miền đích
"mùa xuân". Nghĩa là, hiểu được thuộc tính của ý niệm "hành trình" giúp ta hiểu được ý niệm
"mùa xuân". Hãy xem xét biểu thức ý niệm sau đây trong thơ tình Xuân Diệu:
Mùa xuân về trong tiếng ca chim,
Trên nước xanh sơng, trong liễu rèm.
(Thơ tình mùa xn)
Xn của đất trời nay mới đến;
Trong tôi xuân đã đến lâu rồi.
(Nguyên đán)
Xuân đang đến nghĩa là xuân đang qua,
Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già,
Mà xuân hết nghĩa là tôi cũng mất.
(Vội vàng)
Ta cũng tìm thấy ý niệm "hành trình", "mùa xuân" trong những bài thơ Sonnet của đại thi
hào William Shakespears:
From you have I been absent in the spring,
When proud-pied April dress'd in all his trim,

Hath put a spirit of youth in everything,
That heavy Saturn laugh'd and leap'd with him.
(Em xa anh khi bông hoa đua nở,
Khi xuân về làm sống lại khắp nơi,
Khi tất cả khoe sắc màu sặc sỡ,
Khi Saturn cũng múa hát vui cười).
(Sonnet 098)
Our love was new and then but in the spring
When I was wont to greet it with my lays

52


TẠP CHÍ KINH TẾ - CƠNG NGHIỆP

Số 33 – Tháng 9/2022

As Philomel in Summer's front doth sing
And stop her pipe in growth of riper days.
(Khi mới yêu em tình yêu thắm ngọt
Anh nói yêu em, tha thiết, mặn mà
Như họa my cứ xuân về lại hót
Nhưng mùa hè chim bặt tiếng không ca).
(Sonnet 102)
Ta phát hiện được trong thơ Xuân Diệu và đại thi hào William Shakespears có điểm chung
trong việc sử dụng biện pháp tu từ ẩn dụ ý niệm về "mùa xuân" trong sáng tác thi ca, mặc dù
hai thi sĩ này thuộc hai nền văn hóa khác nhau, cũng như hai thời đại khác nhau. Trong đó, hai
miền ý niệm "mùa xn" và "hành trình" có những biểu thức ẩn dụ, những thuộc tính tương
đồng.
Ngữ liệu được sử dụng trong miền nguồn, rõ ràng là đặc tả những thuộc tính của một cuộc

“hành trình”. Một người đã trải nghiệm, tri nhận được rằng bất cứ một chuyến đi nào cũng có
điểm khởi đầu và kết thúc, một cuộc hành trình nào cũng "đến" và "qua". Trong thơ tình Xn
Diệu, ơng đã gán cho mùa xn những thuộc tính “xuân đang đến", “xuân đang qua". Xuân
"về", xuân của đất trời nay "mới đến", xuân "hết", xuân "rụng". ngôn từ trong miền nguồn miêu
tả những thuộc tính của một cuộc “hành trình”, có sự thay đổi biện chứng của sự vật hiện tượng,
sự thay đổi bản chất "non - già", "xanh tươi - héo tàn", ửng hồng - phai nhạt, từ "tháng giêng
ngon", xuân "mơn mỡn", xuân "rụng".
Trong những tuyệt tác Sonnet nổi tiếng, đại thi hào William Shakespears cũng sử dụng
những ngôn từ tương đồng để miêu tả một cuộc "hành trình", "Xuân về làm sống lại khắp nơi,
xuân về với sắc màu rực rỡ, muôn hoa sặc sỡ sắc hương". Xuân về với âm thanh chim "rộn
ràng", hoạ mi hót mn nơi.
Với phương thức ánh xạ, những đặc tính của ý niệm cuộc "hành trình" từ miền nguồn
chuyển sang miền đích, ý niệm "mùa xuân" được tri nhận là một cuộc "hành trình". Đây chính
là ẩn dụ ý niệm trong ngôn ngữ học tri nhận.
2.2. Mùa xuân là biểu trưng của sự tươi đẹp
Ý niệm ẩn dụ về "mùa xuân" trong thơ Xuân Diệu và những tuyệt phẩm Sonnet của đại thi
hào William Shakespears, "mùa xuân" và "tuổi trẻ" là một cặp ý niêm miền nguồn và miền đích.
Mùa xuân được tri nhận là mùa đẹp nhất trong năm, sự tươi xanh của hoa lá, sự đẹp đẽ của đất
trời, sự vui mừng hân hoan của con người mỗi khi xuân đến. Trong tri nhận của chúng ta, tuổi
trẻ là giai đoạn đẹp nhất của một đời người. Những đặc tính tương đồng của hai phạm trù mùa
xuân và tuổi trẻ tạo ra sự liên tưởng "mùa xuân" là "tuổi trẻ" của đời người: "Một năm khởi đầu
từ mùa xuân - Một đời khởi đầu từ tuổi trẻ. Tuổi trẻ là mùa xuân của xã hội" (Hồ Chí Minh).
Trong thơ Xuân Diệu:
Một ngày xuân xanh tươi như mắt biếc,
Gió biển Đơng phơ phất thổi lên rừng.
(Một ngày xuân)
Một ít nắng vài ba sương mỏng thắm,
Mấy cành xanh, năm bảy sắc yêu yêu
Thế là xuân. Tôi không hỏi chi nhiều.
Xn đã sẵn trong lịng tơi lai láng.

(Xn khơng mùa)

53


TẠP CHÍ KINH TẾ - CƠNG NGHIỆP

Số 33 – Tháng 9/2022

Ta muốn ôm
Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn;
Ta muốn riết mây đưa và gió lượn,
Ta muốn say cánh bướm với tình yêu.
(Vội vàng)
Ý niệm ẩn dụ “mùa xuân” trong thơ của William Shakespears:
Thou that art now the world's fresh ornament
And only herald to the gaudy spring
(Tuổi thanh xuân đang tràn đầy sinh lực
Anh - người đưa tin báo hiệu mùa xuân)
(Sonnet 001)
Ý niệm trừu tượng "mùa xuân" được cảm thụ, nhận biết nhờ phương thức ánh xạ những
thuộc tính của miền nguồn. Những ngữ liệu 'xanh tươi như mắt biếc', 'chim hót ra thơ', là 'cành
xanh năm bảy sắc', 'hoa nở, gió về, nắng rạn, chếch chống mùi thơm, đã đầy ánh sáng' miêu tả
những đặc tính tươi đẹp nhất của một mùa trong năm. Rõ ràng, từ một ý niệm trừu tượng với
nghĩa đơn thuần để chỉ một mùa trong năm, thông qua phép ánh xạ (mapping) những thuộc tính
của miền nguồn. Khi "mùa xn" khơng cịn là ý niệm trừu tượng mà trở thành khái niệm cụ
thể và được hiểu theo những thuộc tính của miền đích. Cũng vậy, trong thơ của thi hào William
Shakespears, ơng dùng ý niệm mùa xuân để tạo sự liên tưởng đến ý niệm tuổi trẻ, là những năm
tháng tươi đẹp nhất của cuộc đời. Hiển nhiên, chúng ta tri nhận được điều đó bằng trải nghiệm,
bằng tri thức của mình.

2.3. Mùa xuân là một thực thể
Lấy những ý niệm cụ thể của miền nguồn "thực thể" để ánh xạ sang những ý niệm trừu
tượng của miền đích "mùa xuân". Trong tâm thức của mình, con người đã tri nhận "mùa xuân"
như một "thực thể" với đầy đủ những đặc tính cần có.
Mùa xuân về trong tiếng ca chim,
Trên nước xanh sông, trong liễu rèm.
Ánh xuân mỗi sớm hồng tươi mướt,
Những ống khói cao bèn nhận trước.
Ruộng xanh đã cấy đến chân trời,
Lóng lánh mạ soi mình dưới nước.
(Thơ tình mùa xuân)
Ta muốn ôm,
Cả sự sống mới bắt đầu mơn mởn;
Ta muốn riết mây đưa và gió lượn,
Ta muốn say cánh bướm với tình u.
Ta muốn thâu trong một cái hơn nhiều,
Và non nước, và cây, và cỏ rạng,
Cho chếnh choáng mùi thơm, cho đã đầy ánh sáng.
Cho no nê thanh sắc của thời tươi;
Hỡi xuân hồng, ta muốn cắn vào ngươi!
(Vội vàng)

54


TẠP CHÍ KINH TẾ - CƠNG NGHIỆP

Số 33 – Tháng 9/2022

Three beauteous springs to yellow autumn turned,

In process of the seasons have I seen,
Three April perfumes in three hot Junes burned,
Since first I saw you fresh, which yet are green.
(Ba mùa xuân rất dịu dàng lặng lẽ,
Thành mùa thu quả chín, lá rơi đầy,
Nghĩa là thời gian trơi, em vẫn thế,
Trẻ, yêu đời, xinh đẹp giống xưa nay).
(Sonnet 104)
Trong từ điển tiếng Việt, mùa xuân với nghĩa đơn thuần là một trong bốn mùa của một
năm, là khởi đầu của một năm mới. Đây đơn thuần là một khái niệm trừu tượng về thời gian.
Trong thơ tình Xuân Diệu và đại thi hào William Shakespears, "mùa xuân" là một thực thể với
đầy đủ những thuộc tính của vật chất. Mùa xuân trong thơ Xuân Diệu là "cuộc sống mới bắt
đầu", là thực thể tồn tại trong thế giới tự nhiên mà ta cảm thụ được. Mùa xuân là một thực thể
nên nhà thơ có thể 'ơm, riết, say, hơn, cắn'. là một thực thể hữu hình nên là chủ thể của các hành
động "đến, đi, về".
Ta thấy trong miền nguồn, ý niệm "mùa xn" có đầy đủ các tính từ miêu tả, màu sắc xanh
tươi của hoa lá, đất trời, ‘nắng thưa, sương mỏng, chồi non mơn mởn nảy lộc trên cành, nước
xanh, liễu mềm, nắng rạn. Mùa xuân là một thực thể nên có màu sắc tươi, xanh, có sức chứa
tràn đầy, lai láng. Mùa xuân có sự chuyển biến từ 'non sang già' như cây trái tốt tươi mỗi khi
xuân đến rồi xuân đi. Mùa xuân cũng là một thực thể sinh động với âm thanh của 'vi vu tiếng
gió, chim hót hoan ca'. Nói cách khác, trong tiềm thức của mỗi người, cứ mỗi khi đất trời rạng
rỡ, không gian tươi sáng mênh mông, người ta nhận biết đó là dấu hiệu của mùa xuân.
Với những thuộc tính được miêu tả trong miền nguồn, miền đích "mùa xn" khơng cịn là
khái niệm trừu tượng mà đã được "vật chất hóa" cụ thể và sinh động. Bằng trải nghiệm, vốn
sống, chúng ta tri nhận được mùa xuân là một thực thể mà chúng ta có thể cảm nhận bằng các
giác quan của mình.
Trong các tuyệt phẩm thi ca Sonnet, đại thi hào William Shakespears cũng khắc hoạ mùa
xuân với những thuộc tính cụ thể. Trong đó mùa xn được chuyển hóa từ ý niệm trừu tượng
thành một thực thể nhìn thấy được, nghe thấy được bằng âm thanh, hình ảnh trong thiên nhiên
sinh động. Mùa xuân được 'vật thể hóa' bằng những tính từ miêu tả 'rất dịu dàng, lặng lẽ'. Hiển

nhiên, chỉ có một thực thể cụ thể mới được tơ vẽ bằng những tính từ miêu tả. Từ đó ý niệm trừu
tượng "mùa xuân" trở nên sống động và hiện thực. Cũng vậy, khi chúng ta nói đến "thời thanh
xuân" tươi đẹp, ta hàm ý rằng, đó là thời tuổi trẻ trong sáng của một đời người.
2.4. Mùa xuân là miền cảm xúc - sự nuối tiếc
Như đã đề cập trên, ý niệm "mùa xuân" là một thực thể rất xanh tươi, đẹp đẽ và được ví
sánh như tuổi trẻ của một đời người. Ai trong chúng ta cũng vậy, từ lúc cảm thụ được những
nét đẹp của mùa xuân, sự tinh túy của đất trời đều sinh ra cảm giác quý trọng, bởi vậy khi mùa
xn 'qua' thì trong lịng nảy sinh tình cảm quyến luyến. Tuổi trẻ của con người cũng vậy, là
quãng thời gian huy hoàng, rạng rỡ và quý giá nhất của một đời người. Bởi vậy, khi tuổi xuân
qua đi, ai trong chúng ta cũng sinh lòng cảm khái và nuối tiếc. Trong những thi từ của Xuân
Diệu và William Shakespears, "mùa xuân" được khắc họa bằng nghệ thuật ngôn từ trong ẩn dụ
ý niệm "niềm luyến tiếc". Ta xem những thuộc tính thuộc miền nguồn "niềm luyến tiếc" được
ánh xạ sang miền đích "mùa xuân" như sau.
Xuân đang đến nghĩa là xuân đang qua,

55


TẠP CHÍ KINH TẾ - CƠNG NGHIỆP

Số 33 – Tháng 9/2022

Xuân còn non, nghĩa là xuân sẽ già,
Mà xuân hết nghĩa là tơi cũng mất.
Lịng tơi rộng nhưng lượng trời cứ chật,
Khơng cho dài thời trẻ của nhân gian;
Nói làm chi rằng xuân vẫn tuần hoàn,
Nếu tuổi trẻ chẳng hai lần thắm lại;
Cịn trời đất nhưng chẳng cịn tơi mãi,
Nên bâng khuâng tôi tiếc cả đất trời.

(Vội vàng)
But beauty's waste hath in the world an end,
And kept unused, the user so destroys it.
(Nhưng sắc đẹp đánh rơi không thể nhặt,
Ai đã già không trẻ lại xưa nay).
(Sonnet 009)
Then being asked, where all the beauty lies,
Where all the treasure of thy lusty days;
To say within thine own deep sunken eyes,
Were an all-eating shame, and thriftless praise.
(Nếu ai hỏi: 'Đâu rồi thời xuân sắc,
Đâu ngọc ngà, châu báu của ngày xanh;
Thì đừng nói đã nằm trong đáy mắt,
Nghe buồn cười, xấu hổ lắm nghe anh').
(Sonnet 002)
Ai trong chúng ta cũng mong đợi mùa xuân, bởi mùa xuân là tươi đẹp rạng ngời, nên chúng
ta q trọng, nâng niu. Chính vì lẽ "mùa xn" ln có sẵn trong lịng. Người đời mong đợi
"xn đang đến", mong đợi với sự háo hức, hoan ca nên luyến tiếc khi "xuân đang qua". Ngay
cả khi "xuân cịn non" thì lại sợ là "xn sẽ già". Và khi "xn hết" thì "tơi cũng mất". Bởi mùa
xn đẹp như chính tuổi trẻ. Ý niệm ẩn dụ trong miền Nguồn, "mùa xuân là tuổi trẻ". Tuổi trẻ
sôi động và nhiệt huyết ủa một đời người, hình ảnh mùa xuân qua đi được liên tưởng với tuổi
trẻ cũng qua đi.
Hình ảnh mùa xuân như một chuyến xe, qua đi và dần đến đích. Sự tiếc nuối "tuổi trẻ chẳng
hai lần thắm lại" tạo sự liên tưởng đến đời người với những thuộc tính cố hữu của nó. Trong
thơ, mùa xn được mặc lấy những thuộc tính của của một đời người như: Hương sắc nhạt phai,
mùa xuân 'rụng'. Một ẩn dụ ý niệm hình ảnh về việc kết thúc một cuộc hành trình, 'mặt hồng
hết cười', niềm vui khơng cịn. Thi hào William Shakespears cũng khắc họa ý niệm mùa xuân
là một niềm luyến tiếc. Đó là 'sắc đẹp đánh rơi không thể nhặt', là xưa nay, "ai đã già" mà được
"trẻ lại" bao giờ. Nhờ phương thức ánh xạ những thuộc tính từ miền nguồn sang miền đích,
mùa xuân được tri nhận như một miền cảm xúc.

3. Kết luận
Ẩn dụ đóng một vai trị quan trọng trong ý thức của con người, trong nhiều lĩnh vực đời
sống, xã hội, đặc biệt là trong văn học nghệ thuật. Hiểu được ẩn dụ là hiểu được thế giới khách
quan, nhân sinh quan thông qua các biểu hiện ẩn dụ ý niệm và tri nhận của con người.

56


TẠP CHÍ KINH TẾ - CƠNG NGHIỆP

Số 33 – Tháng 9/2022

Qua bài viết, tác giả đã có cái nhìn ngắn gọn, hệ thống lý thuyết ẩn dụ và ẩn dụ ý niệm.
Bên cạnh đó, trình bày được ẩn dụ ý niệm mùa xuân trong thơ tình Xuân Diệu và thơ tình của
Đại thi hào William Shakespears. Ẩn dụ ý niệm đóng vai trị rất quan trong trong thi ca. Khái
niệm về miền nguồn (source domain), miền đích (target domain) được khắc hoạ rõ ràng. Phương
thức ánh xạ (mapping) và các biểu thức ẩn dụ được trình bày chi tiết. Bài viết đã làm sáng tỏ
được ý niệm “mùa xuân” trong thơ, sự tương đồng trong ẩn dụ ý niệm của hai nhà thơ lớn trong
lịch sử văn chương.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Lý Tồn Thắng (2015). Ngơn ngữ học tri nhận những nội dung quan yếu. Nhà xuất bản Khoa học
Xã hội.
[2] Nguyễn Đức Dân (2009). Tri nhận không gian trong tiếng Việt. Tạp chí Ngơn ngữ, số 12.
[3] Nhiều tác giả dịch (2016). Tuyển tập tác phẩm William Shakespeare. Nhà xuất bản Văn học.
[4] Phan Cự Đệ (1982). Phong trào thơ mới. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội.
[5] Phạm Thế Hưng (2008). Mơ hình tri nhận trong ẩn dụ ý niệm. Tạp chí Ngơn ngữ, số 4.
[6] Trần Văn Cơ (2007). Ngôn ngữ học tri nhận. Nhà xuất bản Khoa học Xã hội.
[7] Trần Văn Cơ (2009). Khảo luận ẩn dụ tri nhận. Nhà xuất bản Lao động Xã hội.
[8] Xuân Diệu (2001). Toàn tập. Nhà xuất bản Văn học.

Ngày nhận: 03/7/2022
Ngày duyệt đăng: 08/9/2022

57