(Luận văn thạc sĩ) Tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi qua một số tác phẩm

LÊ ANH THỨ

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

Lê Anh Thứ

CHÍNH TRỊ HỌC

TỬ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA FUKUZAWA YUKICHI
QUA MỘT SỐ TÁC PHẨM

LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH TRỊ HỌC

KHĨA VII

HÀ NỘI - 2018


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

Lê Anh Thứ

TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ FUKUZAWA YUKICHI
QUA MỘT SỐ TÁC PHẨM

Chuyên ngành: Chính trị học
Mã số: 8310201

LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH TRỊ HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. NGUYỄN THỊ THANH THỦY

HÀ NỘI - 2018


MỤC LỤC
PHẦN MỞ ĐẦU………………………………………………………………...3
Chương 1 ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ, TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ Q TRÌNH HÌNH
THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA FUKUZAWA YUKICHI .................. 8
1.1. Điều kiện lịch sử hình thành tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi ......... 8
1.2. Tiền đề lý luận hình thành tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi……...12
1.3. Sự hình thành tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi .............................. 16
1.3.1. Khái lược nội dung một số tác phẩm tiêu biểu của Fukuzawa Yukichi .....16
1.3.2. Sự hình thành tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi ………………... 20
Chương 2 TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA FUKUZAWA YUKICHI
TRONG 2 TÁC PHẨM KHUYẾN HỌC VÀ PHÚC ÔNG TỰ TRUYỆN ....... 24
2.1. Sự ra đời và kết cấu của tác phẩm Khuyến học và Phúc Ông tự truyện ........ 24
2.2. Một số nội dung tư tưởng chính trị trong 2 tác phẩm
Khuyến học và Phúc Ông tự truyện ...................................................................... 27
Chương 3 GIÁ TRỊ, Ý NGHĨA LỊCH SỬ VÀ MỘT SỐ HẠN CHẾ
TRONG TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA FUKUZAWA YUKICHI............. …59
3.1. Giá trị, ý nghĩa lịch sử tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi ................ 59
3.2. Một số hạn chế trong tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi .................. 63
KẾT LUẬN ......................................................................................................... 66
TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 68

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi cùng với thành tựu nổi bật về kinh
tế - xã hội vào cuối thế kỷ XIX của Nhật Bản, từ một nước phong kiến đã phát triển
thành nước công nghiệp theo hướng hiện đại, một nước đế quốc giàu mạnh và thoát
khỏi nguy cơ bị bao vây xâm lược của các nước phương Tây vào những năm 60 của
thế kỷ XIX. Tỉ lệ giá trị công nghiệp đạt đến 19% từ một nước nông nghiệp lạc hậu
trước đó gần 3 thập niên đến nay trình độ khoa học kỹ thuật phát triển mạnh, đặc
biệt là công nghiệp qn sự đã góp phần lớn vào thành cơng của công cuộc Minh
Trị Duy tân, tạo ra một nước Nhật Bản phát triển giàu mạnh.
Trong tư tưởng của Fukuzawa Yukichi, tư tưởng chính trị là một trong những
nội dung cơ bản và có tác động lớn đến xã hội Nhật Bản cuối thế kỷ XIX. Trong đó
có những tác động làm thay đổi nhận thức của người dân ở hầu hết mọi lĩnh vực
của đời sống xã hội. Ông đã góp phần phê phán những hạn chế trong xã hội Nhật
Bản thời bấy giờ, những điều đã và đang cản trở con đường tiến lên giàu mạnh của
Nhật Bản, trong đó ơng đã nhiều lần khẳng định vai trị quan trọng cùng với trách
nhiệm không thể thiếu của mỗi người dân trong việc kiến thiết đất nước. Ơng cho
rằng tính độc lập của một quốc gia không chỉ giành độc lập một cách đơn thuần mà
phải là sự độc lập của mỗi người dân mới được xem là độc lập đầy đủ.
Tư tưởng của Fukuzawa Yukichi khơng chỉ có tác động sâu sắc đối với thành
tựu của Nhật Bản cuối thế kỷ XIX mà cịn có giá trị đối với nước Nhật ở cả giai
đoạn hiện nay. Những tư tưởng về chính trị của Ơng đã tạo nên thành cơng của
nước Nhật vươn lên từ nước bị đe dọa, bao vây của các nước phương Tây và không
chỉ thế, đã giúp Nhật Bản thốt khỏi tình trạng bị tổn thất nặng nề sau chiến tranh
thế giới thứ 2.

2

Do đó việc chọn đề tài Tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi qua một
số tác phẩm làm đề tài nghiên cứu của luận văn thạc sỹ cho thấy những giá trị, vai
trị, tầm quan trọng tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi và những tác động
của nó đến chính sách phát triển kinh tế - xã hội nước Nhật thế kỷ XIX cũng như
những giá trị đối với nước Nhật hiện đại ngày nay.
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến luận văn
Nhật Bản là một đất nước có nền kinh tế phát triển hàng đầu châu Á, và
không chỉ riêng về lĩnh vực kinh tế mà ngay cả trên một số lĩnh vực về chính trị,
văn hóa, khoa học, giáo dục … Chính vì thế có rất nhiều cơng trình nghiên cứu về
đất nước mặt trời mọc này trong đó kể cả nghiên cứu những nhà tư tưởng có cơng
khai phá, có tầm ảnh hưởng quan trọng hàng đầu và góp phần thiết yếu vào thành
cơng trong giai đoạn chuyển mình của Nhật Bản – giai đoạn thực hiện công cuộc
Duy tân Minh Trị.
Từ thập niên 70 thế kỷ XX, sau khi Nhật Bản vươn lên thành nước siêu
cường ở châu lục và thế giới, nhiều nhà nghiên cứu các nước trong khu vực và
trên thế giới kể cả nước ta cũng có những cơng trình nghiên cứu bài viết, đề tài
liên quan đến Fukuzawa Yukichi và tư tưởng của ơng, có thể kể đến một số cơng
trình tiêu biểu sau:
Cơng trình của tác giả Alan Macfarlane với tác phẩm Fukuzawa Yukichi và
công cuộc kiến thiết thế giới hiện đại (năm 2017, Nhà xuất bản Tổng hợp thành
phố Hồ Chí Minh) nói về tầm quan trọng của Fukuzawa Yukichi đối với công
cuộc kiến thiết thế giới hiện đại.
Kỷ yếu kỷ niệm 150 năm ngày sinh của Fukuzawa Yukichi của Uchiyama
Hideo (năm 1985, Hiyukaku, Tokyo) tập hợp những báo cáo đề cập đến tư tưởng
của Fukuzawa Yukichi trên mọi lĩnh vực.

3


Bàn về tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi có tác phẩm Fukuzawa

Yukichi trong lịch sử chính trị Meiji của Hanno Junji (năm 1985, Hiyukaku,
Tokyo) nói lên vai trị của Fukuzawa Yukichi trong nền chính trị Nhật Bản thời
Minh Trị. Cũng đề cập đến tư tưởng chính trị bài viết: Quan điểm chính trị của
Fukuzawa Yukichi của Matsumoto Sannosuke (năm 1985, Hiyukaku, Tokyo).
Nghiên cứu về sự hình thành quan điểm, tư tưởng của Fukuzawa Yukichi
trên nhiều lĩnh vực của có tác phẩm “Sự hình thành tư tưởng của Fukuzawa
Yukichi” do Imanaga Seiji viết vào năm 1979 (Keiso Shobo, Tokyo).
Nghiên cứu tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi ở Nhật Bản có các
chuyên luận: Quan điểm về giáo dục của Fukuzawa Yukichi của Fuwahara Saburo
(2001, Keio Gijutsu Daigaku, Tokyo), “Luận về tư tưởng giáo dục của Fukuzawa
Yukichi” của Tanaka Noriyuki (năm 1985, Kindai Nihon Kenkyu, số 4, Tokyo),
“Tư tưởng giáo dục của Nhật Bản cận đại – Nghiên cứu về tư tưởng giáo dục của
Fukuzawa Yukichi” của Yasukawa Junosuke (năm 2003, Shin Hyoron, Tokyo).
Bên cạnh đó có một số cơng trình do các nhà nghiên cứu Việt Nam thực hiện chủ
yếu về tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi.
Fukuzawa Yukichi và Nguyễn Trường Tộ Tư tưởng cải cách giáo dục của
Nguyễn Tiến Lực (năm 2017, Nhà xuất bản Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh)
bàn về cuộc đời sự nghiệp và so sánh tư tưởng cải cách giáo dục của hai nhà tư
tưởng sinh cùng thời, của 2 quốc gia Việt Nam và Nhật Bản. Hay Nguyễn Thị
Thanh Hiền với khóa luận “Tìm hiểu về tư tưởng khai sáng của Fukuzawa
Yukichi” (năm 2000, Khoa Đơng phương học, thành phố Hồ Chí Minh) đã bàn về
nhiều lĩnh vực tư tưởng của Fukuzawa Yukichi mang tính chất khai sáng cho
nước Nhật. Bài khóa luận “Tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi trong tác
phẩm Khuyến học” của Nguyễn Việt Phương (năm 2013, Báo cáo trong Hội nghị
Khoa học quốc qia và quốc tế) tập trung vào tư tưởng giáo dục của Fukuzawa

4


Yukichi riêng trong tác phẩm khuyến học, trong đó tác giả đã phân tích so sánh

những tư tưởng của Ơng về thực học, phê phán những lối học cổ hủ. Bài khóa
luận “Tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi” của Đinh Quang Trung (năm
2015, Thư viện trường Đại học Kinh tế), phân tích những nét nổi bật tiên phong
trong tư tưởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi.
Qua các nghiên cứu của các tác giả trong và ngồi nước có thể thấy bức tranh
tư tưởng đa dạng trên nhiều lĩnh vực của Fukuzawa Yukichi mà nổi bật là những
nghiên cứu về giáo dục, và tư tưởng chính trị của ơng.
3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài
3.1. Mục đích:
Tác giả chọn đề tài này nhằm thấy được ý nghĩa lịch sử và vai trị của tư
tưởng chính trị trong việc xây dựng nước Nhật thế kỷ XIX và ý nghĩa hiện tại.
3.2. Nhiệm vụ:
- Phân tích cơ sở lý luận và thực tiễn hình thành tư tưởng chính trị của
Fukuzawa Yukichi.
- Trình bày tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi qua một số tác phẩm cơ
bản.
- Phân tích ý nghĩa lịch sử và vai trị của tư tưởng chính trị trong việc xây
dựng đất nước Nhật thế kỷ XIX.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu:
Tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi qua một số tác phẩm cơ bản.
4.2. Phạm vi nghiên cứu:

5


Trên cơ sở đối tượng nghiên cứu của đề tài, tác giả chọn nghiên cứu tư tưởng
chính trị của Fukuzawa Yukichi qua 2 tác phẩm: Khuyến học và Phúc Ông tự
truyện.
5. Phương pháp

5.1. Phương pháp luận:
Luận văn lấy phương pháp duy vật biện chứng; phương pháp duy vật lịch sử;
Phương pháp luận nghiên cứu khoa học làm cơ sở phương pháp luận.
5.2. Phương pháp nghiên cứu:
Để thực hiện đề tài, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu, dựa vào
phương pháp nghiên cứu này, tác giả tiến hành phân tích, đánh giá tài liệu được
thể hiện trong việc phân tích trong điều kiện lịch sử xã hội nước Nhật thế kỷ XIX
đã tác động đến tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn
Tìm hiểu và làm rõ cơ sở lý luận về sự cần thiết và vai trị của tư tưởng chính
trị đối với thành tựu của công cuộc xây dựng đất nước.
Trên cơ sở làm rõ những thành tựu nổi bật trong quá trình cải cách xây dựng
ở nước Nhật qua phát huy vai trị của tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi.
Luận văn có thể được sử dụng làm tài liệu tham khảo dành cho sinh viên và học
viên cao học chuyên ngành chính trị học, lịch sử tư tưởng chính trị.
7. Kết cấu của luận văn:
Ngồi phần mở đầu, kết luận, luận văn được kết cấu thành 3 chương, gồm:
Chương 1: Điều kiện lịch sử, tiền đề lý luận, và q trình hình thành tư tưởng
chính trị Fukuzawa Yukichi.
Chương 2: Nội dung tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi qua 02 tác
phẩm Khuyến học và Phúc Ông tự truyện.

6


Chương 3: Giá trị, ý nghĩa lịch sử và một số hạn chế của tư tưởng chính trị
của Fukuzawa Yukichi

7

Chương 1
ĐIỀU KIỆN LỊCH SỬ, TIỀN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ Q TRÌNH
HÌNH THÀNH TƯ TƯỞNG CHÍNH TRỊ CỦA FUKUZAWA YUKICHI
1.1. Điều kiện lịch sử hình thành tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi
Xã hội thời kỳ Edo là giai đoạn phát triển cao nhất và cuối cùng của chế độ
phong kiến Mạc phủ ở Nhật Bản. Trong khoảng thời gian sau cùng của chế độ
Mạc phủ này lịch sử Nhật Bản trải qua nhiều chuyển biến hết sức phức tạp và đa
dạng. Viết về lịch sử Nhật Bản thời kỳ này, hầu hết các nhà nghiên cứu, tác giả
đều cho rằng, Edo là thời kỳ mà Nhật Bản đã diễn ra những biến chuyển hết sức
căn bản; những ngành kinh tế phát triển vượt trội. Và đây cũng là thời kỳ chuẩn bị
những tiền đề kinh tế, xã hội và tư tưởng hết sức quan trọng trong công cuộc canh
tân của Nhật Bản thời kỳ cận đại.
Nhìn một cách khái quát, có thể thấy đây là giai đoạn mà nhà nước trung
ương có được sự điều hành tương đối thống nhất trên toàn lãnh thổ, nhưng đây
cũng là thời kỳ trỗi dậy của các lãnh chúa địa phương. Trong vòng hơn hai thế kỷ,
kinh tế của nước Nhật vẫn chủ yếu dựa vào nền nông nghiệp tự nhiên, song các
ngành kinh tế như thủ công nghiệp, thương nghiệp đã phát triển nổi bật. Edo được
coi là giai đoạn đóng cửa nhưng Nhật Bản vẫn duy trì giao thương bn bán nhất
định với một số nước trong khu vực và phương Tây. Đầu thế kỉ XIX chế độ Mạc
phủ ở Nhật Bản lâm vào khủng hoảng suy yếu. Về kinh tế, nông nghiệp vẫn dựa
trên quan hệ sản xuất phong kiến lạc hậu. Địa chủ bóc lột nhân dân lao động rất
nặng nề. Tình trạng mất mùa đói khát liên tục xảy ra. Công nghiệp ở các thành thị,
hải cảng, kinh tế hàng hố đang dần phát triển, cơng trường thủ công xuất hiện
ngày càng nhiều. Những mầm mống kinh tế tư sản chủ nghĩa phát triển nhanh
chóng.


Về xã hội, tầng lớp tư sản thương nghiệp ra đời từ lâu, tầng lớp tư sản cơng
nghiệp hình thành và ngày càng giàu có. Các nhà cơng thương lại khơng có quyền

lực về chính trị. Giai cấp tư sản vẫn cịn yếu, khơng đủ sức xố bỏ chế độ phong
kiến, nơng dân là đối tượng bóc lột chủ yếu của giai cấp phong kiến, cịn thị dân
thì khơng chỉ bị phong kiến khống chế mà còn bị các nhà bn và bọn cho vay lãi
bóc lột. Đến giữa thế kỉ XIX, Nhật Bản vẫn là quốc gia phong kiến, nhà vua được
tơn là Thiên hồng, có vị trí tối cao nhưng quyền hành chủ yếu thuộc về Tướng
quân. Giữa lúc mâu thuẫn giai cấp trong nước ngày càng gay gắt, chế độ Mạc Phủ
khủng hoảng nghiêm trọng thì các nước tư bản phương Tây, trước tiên là Mỹ,
dùng áp lực qn sự địi Nhật Bản bỏ thi hành chính sách “bế quan tỏa cảng”,
phải thực hiện thông thương buôn bán với bên ngoài. Như vậy, đến thời điểm này,
Nhật Bản bị lâm vào cuộc khủng hoảng trầm trọng, đứng trước sự lựa chọn hoặc
tiếp tục con đường trì trệ, bảo thủ để các nước đế quốc xâu xé; hoặc canh tân, cải
cách xoá bỏ chế độ phong kiến, đưa Nhật Bản hội nhập với nền kinh tế phương
Tây.
Giai đoạn cuộc Duy tân Minh Trị, do những hiệp ước bất bình mà chính
quyền Mạc Phủ ký kết với nước ngồi làm cho các tầng lớp xã hội phản ứng mạnh
mẽ, dẫn tới phong trào đấu tranh chống So-gun và kết quả là chính quyền Mạc
Phủ sụp đổ.
Năm 1868, Thiên hồng Minh Trị lên nắm quyền và thực hiện hàng loạt cải
cách tiến bộ nhằm đưa Nhật Bản thốt khỏi tình trạng phong kiến lạc hậu. Trong
đó, về chính trị, Nhật Hoàng tuyên bố thủ tiêu chế độ Mạc Phủ, thành lập chính
phủ mới, thực hiện bình đẳng, ban bố quyền tự do, ban hành Hiến pháp năm 1889.
Về kinh tế, Nhật Hoàng thực hiện thống nhất tiền tệ, thống nhất thị trường,
xóa bỏ độc quyền ruộng đất của giai cấp phong kiến, tăng cường phát triển kinh tế

9


tư bản chủ nghĩa ở nông thôn, xây dựng cơ sở hạ tầng, cầu cống, đường sá phục
vụ giao thông liên lạc.
Về quân sự, được tổ chức huấn luyện theo kiểu phương Tây, chế độ nghĩa vụ

quân sự thay cho chế độ trưng binh, chú trọng đóng tàu chiến, sản xuất vũ khí, đạn
dược.
Về giáo dục, thi hành chính sách giáo dục bắt buộc, chú trọng nội dung khoa
học kỹ thuật trong chương trình giảng dạy, cử học sinh giỏi đi du học ở phương
Tây. Cuộc cải cách này đã mang ý nghĩa quan trọng, có ý nghĩa gần như một cuộc
cách mạng dân chủ tư sản, theo đó, đã đưa Nhật Bản thoát khỏi số phận bị các
nước tư bản phương Tây xâm chia cắt, chèn ép đồng thời mở đường cho chủ
nghĩa tư bản phát triển ở Nhật.
Giai đoạn đầu Nhật Bản phát triển sang hướng đế quốc chủ nghĩa là khoảng
thời gian 30 năm cuối thế kỷ 19, đặc biệt là sau chiến tranh Trung – Nhật (1894 –
1895) kinh tế Nhật Bản phát triển mạnh mẽ. Xuất phát từ q trình tập trung trong
cơng nghiệp, thương nghiệp với ngân hàng đã đưa đến sự ra đời của các công ty
độc quyền chi phối đời sống kinh tế và chính trị Nhật Bản. Cùng với sự phát triển
của chủ nghĩa tư bản là sự bần cùng hoá của quần chúng nhân dân lao động.
Fukuzawa Yukichi tên phiên âm tiếng Việt là Phúc Trạch Dụ Cát hay còn gọi
là Phúc Ông sinh vào tháng 1 năm 1835 trong một gia đình samurai cấp thấp ở
Nakatsu (Trung Tân) một lãnh địa nhỏ ở miền Bắc Đảo Kyushi, Nhật Bản. Do
thành phần xuất thân chỉ là Samurai cấp thấp nên tổ tiên của ông bị bạc đãi và
chịu không biết bao nhiêu nỗi cay đắng của chế độ phong kiến với những điều
kiện lịch sử như đã nói ở trên, bởi vậy hơn ai hết, Fukuzawa ý thức được một cách
sâu sắc về những mặt phi lý trong xã hội phong kiến. Bên cạnh rất nhiều những
hạn chế về mặt văn hóa giáo dục thời kỳ Mạc phủ, nhưng vào giai đoạn cuối của
thời kỳ này, cũng là thời mà Fukuzawa Yukichi sinh sống, về mặt điều kiện văn

10


hóa giáo dục, và một số thay đổi mang tính cấp thiết trong đời sống xã hội lúc bấy
giờ cũng đã tác động khơng nhỏ và góp phần hình thành nhận thức phản biện,
phân tích của Fukuzawa. Những cống hiến mang tính tích cực hiếm hoi của thời

kỳ này cùng với những hạn chế, lạc hậu rất phổ biến của nó cũng tác động khơng
nhỏ vào q trình hình thành tư tưởng cải cách của Fukuzawa.Fukuzawa Yukichi
là một nhà cải cách chính trị-xã hội, nhà giáo dục tiên phong, nhà tư tưởng tiêu
biểu của Nhật Bản vào cuối thời Edo, đầu thời kỳ Minh Trị, tức thời điểm dao
động với nhiều chuyển biến lớn trong lịch sử Nhật Bản. Tư tưởng của ông đã ảnh
hưởng sâu đậm với phong trào canh tân ở Nhật Bản vào cuối thế kỷ XIX và
đầu thế kỷ XX, tạo nền móng cho Nhật Bản trở thành một cường quốc thế giới.
Hình ơng được in trên tờ tiền 10.000 Yen cũng cho chúng ta thấy được những
đóng góp và sức ảnh hưởng của Ơng đối với nước Nhật như thế nào, và điều này
cũng thể hiện lịng biết ơn của người Nhật đối với Fukuzawa.
Ơng sinh năm 1835, mất năm 1901, thọ 66 tuổi. Một điều rất ngẫu nhiên là
cuộc cải cách Minh Trị duy tân bắt đầu vào năm 1868, chính là lúc Fukuzawa 33
tuổi. Tức là nếu lấy năm Minh Trị thứ nhất làm mốc có thể chia cuộc đời 66 năm
của ơng thành hai phần, nửa đời trước của ông là thời gian triều đại Mạc Phủ và
phần nửa sau là sau khi vua Minh Trị chấp chính. Qua đó sẽ thấy được những
biến cố lớn lao, thể hiện giai đoạn đặc sắc của thời kỳ triều đại thay đổi không chỉ
đối với bản thân cuộc đời Fukuzawa Yukichi mà của cả đời sống kinh tế văn hóa
xã hội Nhật Bản.
Những biến cố chính trị trong xã hội Nhật Bản lúc bấy giờ xun suốt q
trình lịch sử mà cuộc đời ơng trải qua trong giai đoạn giao thời chính trị ấy bao
gồm từ khi sinh ra và lớn lên, quá trình học tập, q trình tìm tịi, đi sang phương
Tây 3 lần tiếp thu văn hóa và nền học vấn cũng như tư tưởng phương Tây đã góp
phần tác động vào quá trình hình thành tư tưởng của Fukuzawa Yukichi trong đó

11


bao gồm những tư tưởng chính trị, luật pháp, chính phủ, quốc dân, giáo dục, vv.
Bối cảnh quá trình cuộc đời ơng trải qua đó là yếu tố tác động, là những điều kiện
lịch sử cụ thể đã tác động đến sự hình thành tư tưởng của Fukuzawa Yukichi trên

các lĩnh vực mà nổi bật trong đó là giáo dục, qn sự, luật pháp và chính trị.
Nhìn chung, chính điều kiện lịch sử trong xã hội Nhật Bản đã thành lập chế
độ nhà nước của Minh Trị Thiên Hoàng và cũng cung cấp những điều kiện góp
phần sinh ra nhà tư tưởng Fukuzawa Yukichi trong hoàn cảnh đặc biệt của nó. Sau
đó, do ảnh hưởng tiếp thu từ tư tưởng Fukuzawa, một phần trong tư tưởng chung
của tầng lớp quý tộc tư sản thời bấy giờ đã quyết định con đường phát triển của
Nhật Bản và cũng đưa Nhật Bản đạt đươc những thành tựu nổi bật, là quốc gia
điển hình của châu lục trong đường lối phát triển. Đây là một cuộc cải cách duy
tân mang tính chất quy luật thời đại, đưa một nước Nhật nghèo lạc hậu trở thành
giàu mạnh, thốt khỏi tình trạng bị thu phục của các nước đế quốc phương Tây.
Và đóng góp lớn lao và rõ nét trong cuộc cách mạng đó, trong cái thành tựu đó
chính là những tư tưởng cải cách của Fukuzawa Yukichi, hầu hết các tư tưởng của
Ông đều được Nhà nước Minh Trị triển khai trong thực tế của đời sống xã hội từ
kinh tế, đến giáo dục, từ chính trị đến khoa học kỹ thuật, …
1.2. Tiền đề lý luận hình thành tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi
Tiền đề lý luận tác động sâu sắc đến tư tưởng chính trị của Fukuzawa
Yukichi trước khi ơng đến với tư tưởng tây học là tư tưởng giáo dục truyền thống
của Trung quốc (Khổng Tử, Chu tử) và hai luồng tư tưởng có tính đối kháng trái
ngược nhau, cùng tồn tại đó là các nhà tư tưởng theo thuyết Nhương di và thuyết
Tá mạc của Nhật Bản được khởi xướng vào đầu những năm 60 thế kỷ XIX. Nhìn
chung, khi tiếp thụ nền giáo dục truyền thống của Nhật Bản bắt nguồn từ sự du
nhập và ảnh hưởng của lối giáo dục Trung Quốc, Ông đã cảm thấy sự bất hợp lý
và khơng hiệu quả. Ơng cho rằng việc học như vậy là vơ bổ, khơng mục đích và

12


khơng có giá trị thực hành. Điều này càng được ông làm rõ sau những lần đầu tiếp
xúc với người Tây và những phương tiện, thiết bị khoa học mới vừa du nhập vào
Nhật Bản. Đối với việc đối kháng của hai thuyết đang diễn ra ở Nhật lúc bấy giờ,

Ơng cũng đã có chủ kiến thiên về thuyết Tá mạc và rất phản đối việc bế quan tỏa
cảng. Theo thuyết Cần Vương Nhương di cho rằng cần bế quan tỏa cảng, không
giao lưu về mọi mặt với phương Tây, không chấp nhận Dương học (Tây học), về
thuyết Tá Mạc Nhương di thì ngược lại, ủng hộ Dương học, khuyến khích học tập
và tiếp thu nền văn hóa phương Tây, đi theo con đường mở rộng quan hệ thương
mại, đẩy mạnh giao lưu, phát triển kinh tế với các nước phương Tây thông qua
giáo dục và khoa học kỹ thuật để phát triển đất nước, đưa đất nước thoát khỏi
nguy cơ bị bao vây cũng như bị xâm chiếm, lệ thuộc. Trong khi 02 thuyết đang
mâu thuẫn đối đầu nhau về con đường đi của nước Nhật thì cùng là khoảng thời
gian Ơng được sang Mỹ và châu Âu, có cơ hội tiếp xúc với nền văn minh phương
Tây, đây là bước ngoặc trong việc làm rõ phương cách phù hợp nhất để giải quyết
bài toán phát triển Nhật Bản trong tư tưởng của Fukuzawa. Những điều chính ơng
tai nghe mắt thấy để làm dữ kiện cho việc đối chiếu, phân tích, so sánh sự chênh
lệch về điều kiện kinh tế - hội. Giúp ông khẳng định chủ trương cải cách giáo dục
và đề xuất yêu cầu phát triển khoa học kỹ thuật để xây dụng nước Nhật thành
quốc gia giàu mạnh.
Mơi trường xã hội mà Ơng trải qua chủ yếu là những tư tưởng của các nhà tư
tưởng phương Tây trên các lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, chính trị, kinh tế, văn hóa
mà Ơng tiếp thu trong q trình mắt thấy tai nghe và nghiên cứu dịch các sách
kinh điển của phương Tây. Có thể nói rằng đây là quá trình tiếp thu tư tưởng tạo
sự đột phá quyết định và quan trọng nhất đối với tư tưởng Fukuzawa Yukichi.
Hầu hết các tư tưởng của Ông được cũng cố rõ nét trong giai đoạn này. Thơng qua
phân tích đối chiếu tỉ mỉ sự khác biệt giữa nước Nhật và các nước phương Tây,

13


Ông đã có chất liệu để đẩy mạnh nghiên cứu theo chiều sâu trên từng đặc điểm
trong sự đối lập của nó.
Fukuzawa cho rằng một quốc gia muốn phát triển giàu mạnh thì trước hết

khơng phải dựa vào các nước mà phải dựa vào bản thân quốc gia đó, tư tưởng này
Ơng đã tiếp thu trong q trình dịch cuốn sách Tự giúp mình (Self-help) của
Samuel Smiles (1812 – 1904), hay tư tưởng về độc lập tự do và quyền bình đẳng
giữa các quốc gia, những tư tưởng về kinh tế chính trị và mối quan hệ giữa kinh tế
và chính trị, về lợi ích chung (cơng cộng lợi ích) mà Ông đã đề xuất và phát triển
từ việc dịch các quyển sách Tự do luận (On Liberty), Chính trị kinh tế học
(Political Economy), Chủ nghĩa công lợi (Ultilitarianism) của J. S. Mill (1806 –
1873); hoặc thông qua tiếp xúc với quyển Nam nữ bình quyền luận (Social
Statics), quyển Giáo dục (Education) của Hebert Spencer (1820 – 1903) ông đã
thể hiện tôn trọng quyền phụ nữ và đề cao việc học tập và giáo dục qua tác phẩm
Phụ nữ luận và Khuyến học. Và như trong tác phẩm Khuyến học ông có nhấn
mạnh tầm quan trọng của pháp luật, sự rõ ràng của pháp luật và khẳng định mối
quan hệ giữa chính phủ với quốc dân là sự thỏa thuận chính là đã tiếp thu và kế
thừa ý tưởng của hai tác phẩm Tinh thần pháp luật của Montesquieu (1689 –
1755) và Khế ước xã hội của Rousseau (1712 – 1778).
Trong bối cảnh lịch sử lúc bấy giờ, nước Nhật trong khi vẫn là một nước
nông nghiệp lạc hậu, thậm chí cịn mất ổn định về chính trị thì các nước phương
Tây lại có trình độ phát triển kinh tế cơng nghiệp cao. Chính việc đi nước ngồi
của Fukuzawa đã tạo cho Ơng có thể nhìn ra sự khác biệt này. Bên cạnh đó sự
khác biệt về trình độ khoa học kỹ thuật và trình độ phát triển kinh tế, quân sự giữa
nước Nhật và các nước Phương Tây lúc bấy giờ đã tác động đến Fukuzawa mạnh
mẽ đến nhận thức của ông dẫn đến sự so sánh và đặt ra rất nhiều câu hỏi vừa để
giải thích nguyên nhân có sự chênh lệnh ấy vừa tìm hướng đi đúng đắn để nước

14


Nhật cũng đạt ở tầm phát triển đó hoặc có thể thậm chí là vượt các nước phương
Tây.
Thời kỳ Tokugawa được coi là thời kỳ phát triển, đan xen của đồng thời

nhiều khuynh hướng văn hóa, sự phát triển kinh tế và quá trình tập trung dân cư
vào các thành thị đã tạo nên một môi trường xã hội mới cho sự phát triển đa dạng
về văn hóa với những đặc điểm, chuẩn mực, thang bậc giá trị riêng. Thành tựu nổi
bật về văn hóa được thể hiện ở nhiều thể loại khác nhau: lịch sử, văn học, hội họa
... Bên cạnh những nét văn hóa đặc sắc, chế độ giáo dục ở Nhật Bản thời kỳ này
chịu ảnh hưởng nhiều mặt và hết sức sâu rộng của nền văn minh Trung Hoa. Đặc
điểm nổi bật của giáo dục thời kỳ này là sự phân biệt đẳng cấp rõ rệt, thể hiện sự
ưu ái đặc biệt dành cho tầng lớp võ sĩ, những người được coi là bộ phận tinh túy,
nắm vai trò thống trị xã hội. Với sự đa dạng và mang đầy màu sắc của nhiều lĩnh
vực trong đời sống xã hội thời kỳ này đã gián tiếp làm cho tư tưởng của Fukuzawa
Yukichi đa dạng trên nhiều lĩnh vực, và cũng giúp ơng có một cái nhìn khái quát
các khía cạnh của đời sống xã hội, tạo điều kiện cho ơng có được hình ảnh để đối
chiếu so sánh và đưa ra những nhận định manh tính khoa học sâu sắc, và tính thực
tiễn cao.
Cũng trong thời kỳ Tokugawa, Nhật Bản đã duy trì một chế độ giáo dục khép
kín và phân biệt đẳng cấp. Đến năm 1840 (lúc này Yukichi được 5 tuổi), đánh dấu
một sự chuyển biến trong lịch sử giáo dục Nhật Bản, khi chính quyền cho phép
giảng dạy một số mơn khoa học phương Tây sau một thời kỳ dài đóng cửa đất
nước để tự vệ dần dần nhận thấy sự lạc hậu so với thế giới, đặc biệt là các nước
phương Tây. Sau những thử thách đầy hy sinh, Nhật Bản đã lựa chọn cho mình
hướng đi đúng đắn, mở cửa hội nhập tích cực với xu thế của thời đại, nắm bắt
nhanh mơ hình phát triển tiên tiến, những thành tựu của khoa học kỹ thuật phương
tây. Thời kỳ này cũng đạt được nhiều thành tựu về chương trình và nội dung đào

15


tạo, ngồi những mơn học ln lý của Nho giáo, học sinh cịn được học tốn, địa
lý … và thậm chí cả một số mơn về khoa học kỹ thuật phương tây, tiếng Anh,
tiếng Hà Lan. Như vậy, giáo dục và mơi trường văn hóa thời kỳ Edo khơng những

góp phần nâng cao trình độ dân trí, xây dựng ý thức dân tộc mạnh mẽ mà còn thúc
đẩy làm xuất hiện những khuynh hướng tư tưởng hết sức mới mẻ.
Về mặt tư tưởng, nổi bật ở thời kỳ này là sự phát triển mạnh mẽ của nhiều
khuynh hướng, nhiều trào lưu tư tưởng. Tuy Khổng giáo được coi là hệ tư tưởng
chính thống nhưng hệ tư tưởng này vẫn được người Nhật tiếp thu có chọn lọc.
Bên cạnh đó, nở rộ nhiều trào lưu tư tưởng và học thuật như Cổ học, Quốc học,
Hà Lan học, Tây dương học, … sự xuất hiện đồng thời của nhiều xu hướng học
thuật, tư tưởng mới đã phá vở thế độc tôn của nền văn hóa Trung Hoa mà ảnh
hưởng mạnh mẽ nhất là Nho giáo. Sự khác nhau của các xu hướng tư tưởng đã tạo
cơ hội cho Fukuzawa có được thêm sự lựa chọn để kiểm nghiệm trong thực tế bên
cạnh tư tưởng truyền thống phong kiến trong bối cảnh rằng ông đang phê phán,
bất bình trước hiện thực mà lối tư tưởng phong kiến mang lại.
1.3. Sự hình thành tư tưởng chính trị của Fukuzawa Yukichi
1.3.1. Khái lược nội dung một số tác phẩm tiêu biểu của Fukuzawa Yukichi
Trong suốt cuộc đời của Fukuzawa Yukichi, ông đã viết sách, dịch sách và
xuất bản nhiều tác phẩm có ảnh hưởng to lớn trong việc khai sáng xã hội Nhật
Bản. Bằng trực quan sắc bén, ông nắm được nỗi bức xúc của dân chúng nên các
tác phẩm của ông với cách việt giản dị, dễ hiểu, lời văn thống thiết đả được mọi
tầng lớp đọc giả Nhật Bản đón nhận như đang khát gặp nước.
Tác phẩm “Khuyến học” nói về tư tưởng cải cách giáo dục của ông. Trọng
lối học theo phương Tây (Tây học) phê phán nhiều lối học cũ hay gọi là “Hán
học” (cách học truyền thống du nhập từ Trung Quốc) cùng với những nội dung về
chính trị, luật pháp, địa vị xã hội, đề cập tinh thần cơ bản của con người và mục

16


đích thực thụ của học vấn, quyền con người, ý nghĩa của nền học vấn mới, trách
nhiệm của nhân dân và chính phủ trong một quốc gia pháp trị … hàm chứa trọn
vẹn trong 17 nhóm nội dung đó là: Trời không tạo ra người đứng trên người;

Người chịu thiệt thịi nhất là những kẻ vơ học; Hun đúc ni dưỡng chí khí độc
lập ra sao; Trách nhiệm của người đứng trên người; Lòng quả cảm của con người
sinh ra từ đâu; Luật pháp quý giá như thế nào; Trách nhiệm của quốc dân; Đừng
đánh giá người khác bằng suy sét chủ quan của mình; Mục đích của học vấn là
gì; Hãy sống và hy vọng ở tương lai; Đẳng cấp địa vị đẻ ra các chí sĩ dởm; Hãy
học cách diễn thuyết có hiệu quả; Tê hại nhất là tham lam; Phải luôn xem lại tinh
thần của bản thân; Tiếp thu có chọn lọc văn minh phương Tây; Chạy theo độc lập
vật chất sẽ đánh mất độc lập tinh thần; Bàn về sự tín nhiệm.
Với sự đa dạng nhiều nội dung trên nhiều lĩnh vực, cho thấy tác phẩm
Khuyến học cịn là một tác phẩm có nội dung đồ sộ và sâu sắc nhất của Ông. Đây
là quyển sách gối đầu giường của mỗi người dân Nhật, nó thực sự rất nổi tiếng và
được xuất bản rộng rãi với số lượng in kỷ lục và liên tục từ khi in lần đầu. Ông đã
đầu tư suốt 4 năm để viết quyển sách này trong đó phân tích rất nhiều vấn đề xã
hội Nhật Bản lúc bấy giờ và đưa ra lời khuyên thiết thực trước các vấn đề thời sự
đó. Với mong muốn phê phán những hạn chế và đưa ra lời khuyên về trách nhiệm
của mỗi công dân cho các thế hệ người dân Nhật, thông qua quyển sách “Khuyến
học” Ông đã đề xuất những phát kiến của mình về mọi lĩnh vực của đời sống xã
hội Nhật Bản, góp phần vào q trình canh tân ở Nhật.
Tác phẩm “Sự tình phương Tây” gồm 10 tập được viêt từ 1866 – 1870 trên
cơ sở những điều mắt thấy tai nghe trong thời gian ở phương Tây, số lượng phát
hành lên đén 25 vạn bản. Tác phẩm giới thiệu thế giới văn vật, quan niệm về
quyền lợi và nghĩa vụ, chế độ chính trị, cơ cấu xã hội, nền giáo dục, học thuật, luật
pháp, lịch sử, nền công nghiệp quân sự… của các quốc gia châu Âu – châu Mỹ.

17


Tác phẩm này được người Nhật coi là cẩm nang của chính phủ Minh Trị trong
việc xây dựng xã hội Nhật Bản theo mơ hình phương Tây.
Tác phẩm “Khái lược về văn minh” xuất bản năm 1875 và đổi mới lòng dân

xuất bản năm 1879, Fukuzawa Yukichi đã khảo sát về lịch sử và nguyên nhận
phát triển các nền văn minh cổ kim đơng tây. Ơng đã bàn về con đường hưng
thịnh, suy vong của Nhật Bản, về cuộc sống của nhân dân Nhật Bản khi tiến lên
văn minh trong tương lai. Tư tưởng, triết học, quan điểm lịch sử, quan điểm quốc
gia của Fukuzawa Yukichi được biểu lộ qua hai tác phẩm này.
Trong tác phẩm “Thoát Á luận” xuất bản năm 1885 ông dám dũng cảm đưa
ra những quan điểm mang tính chất khai sáng về tư tưởng cho người dân Nhật.
Ơng đã thốt ra khỏi tâm lý chung của đại đa số người dân Nhật Bản lúc bấy giờ
về học thuật và các lĩnh vực khác của đời sống xã hội, thay đổi và thoát ra khỏi sự
ảnh hưởng những phương thức xưa không hợp thời và không hiệu quả về học tập,
giáo dục của Châu Á mà ảnh hưởng mạnh nhất và sâu sắc nhất là nền giáo dục và
văn hóa Trung Hoa. Bỏ đi những rào cản về thiết chế hạ tầng kìm hãm sự tiến bộ
xã hội, kinh tế và tri thức cho người dân Nhật để có thể dễ dàng rộng mở học tập
và du nhập có chọn lọc các thành tựu trong mọi lĩnh vực của các nước phương
Tây thời bấy giờ. Ông chủ trương mạnh mẽ học tập, tiếp thu học hỏi áp dụng có
chọn lọc những thành tựu quản lý xã hội, quản lý kinh tế, khoa học kỹ thuật, giáo
dục…của các nước phương Tây. Trong q trình học hỏi, ơng đề xuất việc tư duy
lại về động cơ học tập, thay đổi tư duy quán tính trong học tập từ chỗ đi học để
làm quan bằng động cơ học vì lợi ích của quốc gia dân tộc, học vì sự hùng mạnh
của quốc gia, đặt lợi ích quốc gia lên trên hết. Sẵn sàng phá bỏ những điều đã từng
làm nên thành công trong quá khứ nhưng hiện tại là những rào cản, khơng cịn
phù hợp với thời cuộc để tiếp tục học tập những cái mới hơn của thế giới.

18