Giáo trình tâm lý học dạy học đại học

lOMoARcPSD|12114775

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O
TRƯ NG ð I H C ðÀ L T

GIÁO TRÌNH

TÂM LÝ H C D Y H C ð I H C

VÕ S L I

ðÀ L T, 10/2014
1


lOMoARcPSD|12114775

M CL C
M C L C................................................................................................................... 2
I. Ho t ñ ng d y. .................................................................................................... 4
1. Khái ni m d y. ................................................................................................ 4
2. Các phương th c d y..................................................................................... 4
2.1. D y k t h p.............................................................................................. 4
2.2. D y theo phương th c nhà trư ng. ......................................................... 5
II. Ho t ñ ng h c t p. ............................................................................................. 6
1. Khái ni m ho t ñ ng h c. ............................................................................... 6
1.1. Khái ni m h c........................................................................................... 6
1.2. Các phương th c h c c a con ngư i. ..................................................... 7
2. B n ch t c a ho t ñ ng h c. .......................................................................... 8
3. Hình thành ho t đ ng h c............................................................................... 9
3.1. Hình thành đ ng cơ h c t p. .................................................................... 9

3.2. Hình thành m c đích h c t p. .................................................................11
3.3. Hình thành các hành đ ng h c t p..........................................................11
III. S hình thành khái ni m, k năng, k x o........................................................13
1. S hình thành khái ni m................................................................................13
1.1. Khái ni m v khái ni m. ..........................................................................13
1.2. Vai trò c a khái ni m...............................................................................14
1.3. B n ch t tâm lý c a quá trình hình thành khái ni m................................14
1.4. Quy trình hình thành khái ni m. ..............................................................15
2. S hình thành k năng, k x o. .....................................................................16
2.1. S hình thành k năng. ...........................................................................16
2.2. S hình thành k x o. .............................................................................17
IV. Cơ s tâm lí c a m t s mơ hình d y h c .......................................................18
1. Mơ hình d y h c thông báo. ..........................................................................18
1.1. Cơ s tâm lý h c - Thuy t liên tư ng......................................................18
1.2. Mơ hình d y h c thơng báo.....................................................................19
2. Mơ hình d y h c đi u khi n hành vi. .............................................................19
2.1. Mơ hình d y h c đi u ki n hố c đi n. ..................................................19
2.2. Mơ hình d y h c t o tác. .........................................................................20
3. Mơ hình d y h c hành đ ng khám phá..........................................................22
3.1. Cơ s tâm lý h c – Lý thuy t ki n t o nh n th c c a J.Piaget. ..............22
3.2. Mơ hình d y h c hành ñ ng h c t p khám phá c a Jerome Bruner. ......23
4. Mơ hình d y h c d a trên lý thuy t ho t ñ ng...............................................25
4.1. M t s lu n ñi m ch y u theo thuy t l ch s - văn hóa v s phát tri n
các ch c năng tâm lý c p cao c a L.X.Vưgotxky. .........................................25
4.2. M t s lu n ñi m d y h c ch y u theo lý thuy t ho t ñ ng tâm lý c a
A.N.Leonchev.................................................................................................27
4.3. Lý thuy t v các bư c hình thành hành đ ng trí óc và khái ni m c a
P.Ia.Galperin và mơ hình d y h c c a V.V.Davudov. ....................................29
4.4. Mơ hình d y h c c a V.V.Davudov d a trên cơ s lý thuy t ho t ñ ng
tâm lý..............................................................................................................32

V. D y h c và s phát tri n trí tu .........................................................................33
1. Khái ni m v s phát tri n trí tu . ..................................................................33
2. Các ch s c a s phát tri n. .........................................................................34
3. Quan h gi a d y h c và s phát tri n trí tu . ..............................................34
4. Tăng cư ng vi c d y h c và phát tri n trí tu . ..............................................34
4.1. Hư ng tăng cư ng m t cách h p lý ho t ñ ng d y h c.........................34
4.2. Hư ng thay ñ i m t cách cơ b n n i dung và phương pháp c a ho t
ñ ng d y h c..................................................................................................35
2


lOMoARcPSD|12114775

VI. Phát tri n các kĩ năng trí tu c m xúc cho sinh viên. .......................................36
1. Các thành ph n c a trí tu c m xúc. .............................................................36
1.1. Khái ni m trí tu c m xúc........................................................................36
1.2. Các y u t c u thành trí tu c m xúc. .....................................................36
1.3. Nh ng nh hư ng c a trí tu c m xúc. ..................................................37
1.4. Vai trị c a giáo d c đ i v i s phát tri n trí tu c m xúc. ......................37
1.5. Các nhóm kĩ năng quan tr ng ñ phát tri n trí tu c m xúc....................38
2. Kĩ năng gi m nhanh s căng th!ng. ..............................................................38
2.1. Nh n di n tr ng thái căng th!ng. ............................................................38
2.2. Xác ñ nh ph n ng c a cơ th v i căng th!ng........................................39
2.3. Nh ng ñi u cơ b n ñ gi m căng th!ng nhanh chóng. ..........................39
3. Kĩ năng nh n bi t và qu n lí c m xúc. ...........................................................40
3.1. Vai trị c a nh n bi t đư c c m xúc........................................................40
3.2. ðánh giá m c ñ nh n bi t c m xúc.......................................................42
3.3. Ki m soát c m xúc khó ch u....................................................................42
3.4. K t b n v i t t c c m xúc c a b n thân. ...............................................44
4. Kĩ năng k t n i v i nh ng ngư i khác b#ng s d ng giao ti p không l i. ....44

4.1. Khái ni m giao ti p phi ngôn ng và ngôn ng cơ th ............................44
4.2. Các lo i truy n thông không l i...............................................................45
4.3. Nâng cao hi u qu giao ti p không l i. ...................................................46
5. S d ng s hài hư c và s vui ñùa ñ xây d ng m i quan h .....................47
5.1. S c m nh c a s hài hư c và ti ng cư i...............................................47
5.2. M t s lưu ý khi s d ng s hài hư c. ...................................................48
6. Kĩ năng gi i quy t xung ñ t. ..........................................................................49
6.1. Nguyên nhân và m c ñ c a xung ñ t....................................................49
6.2. Các bư c ñ gi i quy t xung ñ t. ...........................................................50
6.3. M t s g i ý gi i quy t xung ñ t..............................................................50
6.4. S d ng ngư i hòa gi i. .........................................................................51
VII. H th ng k năng h c t p ...............................................................................51
1. Cơ s phân lo i h th ng kĩ năng h c t p.....................................................51
1.1. Các nhi m v nh n th c .........................................................................52
1.2. Các nhi m v qu n lí h c t p ..................................................................52
1.3. Các nhi m v giao ti p và quan h xã h i trong h c t p.........................52
1.4. T ng quát ................................................................................................53
2. Nh ng kĩ năng h c t p chung trong môi trư ng h c t p hi n đ i..................53
2.1. Nhóm nh ng kĩ năng nh n th c h c t p.................................................53
2.2. Nhóm nh ng kĩ năng giao ti p và quan h h c t p.................................56
2.3. Nhóm kĩ năng qu n lí h c t p .................................................................60
VII. Cơ s tâm lí c a ho t ñ ng ñ i m i phương pháp d y h c............................61
1. Khái ni m phương pháp d y h c...................................................................62
2. Ki u và lo i phương pháp d y h c. ...............................................................63
3. Vài nét v h th ng phương pháp d y h c ñư c t ch c theo cách ti p c n
hi n ñ i. .............................................................................................................65
3.1. Quá trình h c t p và các ki u phương pháp d y h c..............................65
3.2. H th ng hoá các phương pháp d y h c. ...............................................69

3

lOMoARcPSD|12114775

Ch t lư ng h c t p tùy thu c vào nh ng đi u ki n bên ngồi l n nh ng ñi u
ki n bên trong c a s h c t p.
Nh ng ñi u ki n bên ngồi, đó là n i dung tri th c, phong cách d y c a gi ng
viên, vi c t ch c d y h c và cơ s thi t b c a nhà trư ng.
Nh ng ñi u ki n bên trong, ñó là s giác ng m c đích h c t p c a sinh viên ,
th hi n trong nhu c u, ñ ng cơ, h ng thú h c t p, v n kinh nghi m, tri th c và trình
đ phát tri n trí tu , trình đ phát tri n các k năng h c t p ñã và ñang hình thành.
Do đó, mu n cho h c t p ñ t k t qu cao ñòi h!i gi ng viên ph i bi t k t h p
nh ng ñi u ki n bên trong và nh ng ñi u ki n bên ngoài c a s h c t p m t cách bi n
ch ng. Nói cách khác, h th ng công vi c c a gi ng viên ch" có th có hi u qu khi nó
d a trên s hi u bi t nh ng cơ ch bên trong c a ho t ñ ng h c t p mà ñ ra nh ng
bi n pháp sư ph m thích h p, nh ng tác đ ng bên ngồi hi u nghi m. Ch" có v y,
ho t ñ ng d y c a gi ng viên m#i th c s khoa h c, m#i đ m b o tính sư ph m cao.
Khơng nh ng gi ng viên ph i bi t k t h p nh ng đi u ki n bên ngồi và bên
trong c a s h c t p, mà b n thân sinh viên cũng ph i bi t k t h p bi n ch ng cái bên
trong và cái bên ngồi c a đi u ki n sư ph m ñ ñi u ch"nh ho t ñ ng h c t p c a
mình thích nghi t i ưu v#i nh ng tác đ ng bên ngồi.
Chính ñi u ñó ñã d n ñ n k t qu logic: đó là s g%n bó khăng khít gi a ho t
ñ ng d y và ho t ñ ng h c.
Nh ng y u t bên ngồi chính là ñ i tư ng c a lý lu n d y h c. Nh ng y u t
bên trong quy t đ nh s h c t p chính là ñ i tư ng c a tâm lý h c d y h c – m t b
ph n c a tâm lý h c sư ph m.

I. Ho t ñ ng d y.

1. Khái ni m d y.

M&i cá nhân mu n t'n t i và phát tri n thì ph i h c. M(t khác, đ t'n t i và
phát tri n, xã h i cũng ph i truy n l i cho th h sau nh ng kinh nghi m ñã ñư c các
th h trư#c sáng t o và tích lu , t c là ph i d y. Cùng v#i s n xu t, vi c d y th h
sau là hai phương th c cơ b n ñ xã h i t'n t i và phát tri n.
D y là s truy n l i c a th h trư c cho th h sau nh ng kinh nghi m mà xã
h i ñã sáng t o và tích lu ñư c qua các th h .
D y và h c là hai m(t không th tách r i c a phương th c t'n t i và phát tri n
c a xã h i và cá nhân. M t m(t là s ti p nh n và chuy n hoá nh ng kinh nghi m đã
có c a xã h i thành kinh nghi m c a cá nhân, còn m(t kia là s chuy n giao nh ng
kinh nghi m đó t) th h trư#c ñ n th h sau.
2. Các phương th c d y.
Vi c d y có nhi u m c ñ và phương th c khác nhau. Tuỳ theo n i dung kinh
nghi m ñư c truy n th và cách th c truy n th nh ng kinh nghi m đó, ta có hai
phương th c d y ph bi n: D y k t h p (d y trao tay) và d y theo phương th c nhà
trư ng (d y h c).
2.1. D y k t h p.
D y k t h p là phương th c ñơn gi n nh t ñ th h trư#c truy n l i cho th h
sau nh ng kinh nghi m c a mình.
Ngư i nơng dân truy n l i cho con nh ng kinh nghi m s n xu t đã tích lu
đư c thơng qua vi c hư#ng d n tr c ti p các ho t ñ ng th c ti+n ngay trên cánh ñ'ng.
Bác th c truy n l i cho ngư i h c kinh nghi m và k năng lao đ ng ngh nghi p
c a mình ngay trên cơng trư ng, trong xư ng th công, ngay trong quá trình s n xu t
4


lOMoARcPSD|12114775

t o ra s n ph,m.v.v…Ngư i m- truy n l i cho con gái c a mình kinh nghi m may vá,
n i tr và cách ng x. v#i các thành viên trong gia đình và ngồi xã h i, thông qua
hư#ng d n tr c ti p nh ng vi c tương ng. Phương th c truy n th như v y ñư c g i

là phương th c d y k t h p.
D y k t h p là s truy n th nh ng kinh nghi m cá nhân, thông qua vi c
hư ng d n tr c ti p ngư i h c th c hi n các ho t ñ ng th c ti n. .
ð(c trưng c a d y k t h p là ngư i d y truy n l i kinh nghi m cho ngư i h c
m t cách tr c ti p theo ki u c m tay ch" vi c thông qua hư#ng d n m t ho t đ ng c
th . Vì v y, d y k t h p còn g i là d y trao tay.
Ưu ñi m c a phương th c d y k t h p là ngư i d y truy n l i cho th h sau
kinh nghi m c a chính mình. Trong các trư ng h p trên, kinh nghi m c a ngư i nông
dân, c a bà m- là nh ng tr i nghi m cá nhân mà h thu ñư c qua th c ti+n lao ñ ng
s n xu t và ng x. xã h i. Vì v y, nh ng kinh nghi m này thư ng r t sâu s%c. Tuy
nhiên, do chưa ñư c th c nghi m và khái quát hoá khoa h c nên chúng chưa tr thành
tri th c ph bi n.
Các thu t ng kinh nghi m xã h i và kinh nghi m cá nhân c n đư c hi u theo
các góc đ khác. Theo tính ch t và m c đ khoa h c thì kinh nghi m cá nhân cũng là
kinh nghi m xã h i (v#i tư cách là kinh nghi m c a các thành viên trong xã h i). Tuy
nhiên ñây là kinh nghi m c a t)ng cá nhân. Chúng đư c hình thành qua th c ti+n ho t
ñ ng và ng x. c a cá nhân đó. Nh ng kinh nghi m này chưa đư c khái quát tr
thành chân lý khoa h c. Còn kinh nghi m xã h i là kinh nghi m c a tồn xã h i, đư c
hình thành b0ng con ñư ng nghiên c u khoa h c. Chúng có tính chân th c, n đ nh,
ph bi n và khái quát hơn nhi u so v#i kinh nghi m cá nhân. Theo phương di n quá
trình xã h i hố thì kinh nghi m cá nhân là nh ng kinh nghi m chung c a xã h i (1
bên ngồi cá nhân) đư c cá nhân ti p nh n và chuy n hoá thành kinh nghi m c a
riêng mình.
M t l i th khác c a d y k t h p là tính linh ho t c a phương th c d y. Nó có
th ñư c th c hi n m i lúc m i nơi: trên cánh đ'ng, trong xư ng th cơng, trong
b p, ngoài ch , trong b a ăn, lúc sinh viên chuy n hay trong l+ h i.v.v…mà khơng
địi h!i ph i có phương pháp và phương ti n chuyên bi t. Vì v y d y trao tay là
phương th c t t y u ñ xã h i duy trì s t'n t i c a mình qua các th h .
2.2. D y theo phương th c nhà trư ng.
Thông qua d y trao tay, các th h trư#c có th truy n l i cho th h sau nh ng

kinh nghi m c a mình ñ t'n t i. Tuy nhiên, xã h i không ch" t'n t i mà còn phát
tri n. Mu n v y, ph i chinh ph c t nhiên và chinh ph c chính b n thân mình. T) đó
xu t hi n ho t ñ ng nghiên c u khoa h c, mà s n ph,m là các tri th c khoa h c, đư c
hình thành b i ho t ñ ng nghiên c u, th c nghi m và khái quát khoa h c. ðây là
nh ng tri th c có b n ch t khác v#i kinh nghi m thu ñư c qua tr i nghi m cá nhân.
ð'ng th i chúng có tính ph bi n và khái quát cao. Vi c truy n th nh ng tri th c này
không th b0ng phương th c trao tay mà ph i ñư c th c hi n theo quy trình có t
ch c khoa h c, ñư c ti n hành b i m t ho t ñ ng chuyên bi t: Ho t ñ ng d y. ðó là
ho t đ ng có m c đích, n i dung, phương pháp, phương ti n xác đ nh. V phía ngư i
h c, cũng ph i ti n hành ho t ñ ng chuyên bi t: Ho t ñ ng h c. Hai ho t ñ ng này
ñan xen và g%n bó h u cơ v#i nhau, t o thành ho t ñ ng d y h c. Vi c truy n th theo
phương th c này ñư c g i là phương th c nhà trư ng.
ð giúp con phân bi t gi a nư#c và rư u, ngư i cha có th d y con b0ng cách
ng.i ho(c u ng th., ñi u này đã có trong kinh nghi m c a ơng. Tuy nhiên, ông không
th d y con các thành ph n và cơng th c hố h c c a chúng. Vì v y đ i v#i các lo i
5


lOMoARcPSD|12114775

hoá ch t, cách d y c a ngư i cha khơng đáp ng đư c. 1 đây c n có phương th c d y
đ(c thù c a nhà trư ng.
D y h c theo phương th c nhà trư ng là s truy n th nh ng tri th c khoa
h c, nh ng k năng và phương pháp hành đ ng, thơng qua ho t đ ng chuyên bi t c a
xã h i: Ho t ñ ng d y. Có th g i v%n t%t, d y và h c theo phương th c nhà trư ng là
ho t ñ ng d y h c. ðây là phương th c ch y u ñ cá nhân và xã h i phát tri n, ñ(c
bi t là các xã h i hi n ñ i.
Theo cách phân lo i trên, vi c d y m c ñ th p có th di+n ra c ngư i và
đ ng v t, cịn ho t đ ng d y h c là m c đ cao và ch" có xã h i lồi ngư i.
Trong đi u ki n t nhiên, nhi u lồi đ ng v t cũng d y con các hành vi b%t

m'i hay t v . Ch2ng h n, con mèo m- d y con cách b%t chu t. Tuy nhiên đ ng v t
khơng có ho t đ ng d y có tính chun bi t.
S khác bi t gi a d y trao tay và d y theo phương th c nhà trư ng ch y u
di+n ra n i dung kinh nghi m ñư c truy n th và phương th c truy n th . M t bên
(d y trao tay) là nh ng kinh nghi m cá nhân riêng l3, nh ng tr i nghi m th c ti+n,
m t bên (nhà trư ng) là tri th c khoa h c (c n nh n m nh, phương th c nhà trư ng
ch d y tri th c khoa h c – không d y tri th c kinh nghi m). Trong d y trao tay, vi c
d y và h c ñư c th c hi n k t h p v#i ho t ñ ng th c ti+n, thơng qua ho t đ ng th c
ti+n, cịn d y theo phương th c nhà trư ng ñư c th c hi n b i các ho t ñ ng d y và
ho t ñ ng h c. Hai ho t ñ ng này tương tác h u cơ v#i nhau, góp ph n t o nên b n
ch t c a q trình d y h c.
Vai trị và quan h gi a ho t ñ ng th c ti+n v#i d y trao tay và d y h c theo
phương th c nhà trư ng r t khác nhau. C d y trao tay va d y h c theo phương th c
nhà trư ng ñ u c n có ho t đ ng th c ti+n, nhưng trong d y trao tay ho t ñ ng th c
ti+n là b n th , vi c d y ch" là phương ti n. Còn trong d y h c theo phương th c nhà
trư ng, ho t ñ ng d y và ho t ñ ng h c là b n th , cịn ho t đ ng th c ti+n là phương
ti n ñ ñ t m c đích d y h c.

II. Ho t đ ng h c t p.

1. Khái ni m ho t ñ ng h c.
1.1. Khái ni m h c.
ð t'n t i và phát tri n, cá nhân c n có kh năng thích ng v#i s thay đ i c a
môi trư ng s ng. Mu n v y, cá nhân đó ph i chuy n hố đư c nh ng kinh nghi m xã
h i thành kinh nghi m c a riêng mình, t c là ph i h c. V y h c là gì?
M t cháu bé, l n ñ u tiên th y c c nư#c nóng đang b c hơi, khơng bi t đó là
nư#c nóng, nó s tay vào c c nư#c và b nóng. Sau vài l n như v y, khi th y c c nư#c
b c hơi, cháu ch" s m t ngón thơi, có tính ch t thăm dị. 1 ñây cháu bé ñã thu ñư c
m t kinh nghi m, d n ñ n thay ñ i hành vi c a mình (1)
Trong đ t tham gia phong trào “đi tìm đ a ch" đ!” do đồn TNCS H' Chí Minh

phát đ ng, em thi u niên đã hi u thêm nhi u v truy n th ng cách m ng c a quê
hương mình. Ni m t hào và tình u q hương c a em đư c nhân lên (2).
Em h c sinh chưa bi t cách tính di n tích hình vng, hình ch nh t, hình bình
hành v.v…Sau th i gian tìm hi u lý thuy t trên l#p và làm bài t p, dư#i s hư#ng d n
c a giáo viên, em ñã bi t cách tính di n tích các hình trên (3).
M t c(p v ch'ng tr3 chưa có k năng chăm sóc và ni d y con. C hai v
ch'ng quy t đ nh tham gia m t khố b'i dư4ng ki n th c v dân s , gia đình và tr3
em. K t qu , h khơng nh ng bi t cách ni d y con mà cịn hi u thêm nhi u ñi u (4)
v cu c s ng v ch'ng.
6


lOMoARcPSD|12114775

M t chàng trai th y mình khơng hi u l%m v s c kho3 sinh s n, li n tích c c
tìm đ c tài li u và nh chuyên gia gi i ñáp. K t qu , anh ta ñã hi u rõ nhi u v n ñ (5)
trong quan h nam n , tình u, hơn nhân và gia đình - nh ng đi u mà trư#c đó anh
cịn r t mơ h'.
Các trư ng h p trên ch" là s ít trong vơ vàn s ki n c a cu c s ng. Tuy khác
nhau v n i dung, nhưng gi a chúng có đi m chung là t o ra s thay ñ i v hành vi,
v nh n th c và thái ñ c a cá th , do s tương tác c a cá th đó v#i các y u t khách
quan. Nh ng thay ñ i như v y là k t qu c a vi c h c.
H c là quá trình tương tác gi a cá th v i mơi trư ng, k t qu là d n ñ n s
bi n ñ i b n v ng v nh n th c, thái ñ hay hành vi c a cá th đó.
H c có c
ngư i và đ ng v t. Nó là phương th c đ sinh v t có kh năng
thích ng v#i mơi trư ng s ng, qua đó t'n t i và phát tri n.
H c c a c ngư i và ñ ng v t ñư c ñ(c trưng b i hai d u hi u cơ b n:
Th nh t: H c là q trình tương tác gi a cá th v#i mơi trư ng, t c là có s tác đ ng
qua l i, tương ng v#i các kích thích t) bên ngồi v#i các ph n ng đáp l i c a cá th .

ðây chính là đi u ki n c n c a vi c h c. Vì n u ch" có s tác đ ng c a các y u t bên
ngồi mà khơng có s ph n ng c a cá th thì vi c h c không di+n ra.
Th hai: H qu c a tương tác d n ñ n s bi n ñ i b n v ng v nh n th c, thái ñ ,
hành vi c a cá th . Nói c th , tương tác ph i t o ra cá th m t kinh nghi m m#i
(ho(c c ng c nó), mà trư#c đó khơng có trong kinh nghi m c a loài. ði u này giúp
phân bi t tương tác làm thay đ i có tính sinh h c (tr i n%ng thì cơ th ra m' hơi, tr i
rét n i da gà, hay tương tác làm b c l s trư ng thành c a cơ th v.v…Con chim bi t
bay, tr3 em bi t ñ ng, bi t đi. Nói tóm l i là nh ng tương tác gây ra ph n ng t t y u
mang tính lồi) v#i nh ng thay đ i tâm lý, t t o c a cá th . Nh ng tương tác d n đ n
s thay đ i có tính sinh h c, b,m sinh, mang tính lồi khơng ñư c coi là s h c.
1.2. Các phương th c h c c a con ngư i.
Các ví d v s h c nêu trên ñã cho th y con ngư i có th h c b0ng nhi u
phương th c khác nhau: H c ng u nhiên; h c k t h p và h c t p.
1.2.1. H c ng u nhiên
H c ng u nhiên là s thay ñ i nh n th c, hành vi hay thái ñ nh l p l i các
hành vi mang tính ng u nhiên, khơng ch đ nh. Cháu bé thu nh n đư c kinh nghi m
khơng nhúng tay vào nư#c nóng (1), khơng ph i trư#c đó cháu có ý th c tìm hi u cách
ng x. v#i nư#c có nhi t đ cao, mà là k t qu c a hành vi ng u nhiên.
V cơ ch sinh lý th n kinh, h c ng u nhiên là s hình thành các ph n x có
đi u ki n b c th p. Vì v y, cịn g i đó là h c ph n x . ðây là m c ñ th p, ph bi n,
có c con ngư i và con v t.
Các hành vi tìm th c ăn, tìm đư ng đi c a con v t (con chim b' câu, con
chu t) cũng ñư c th c hi n theo cơ ch ph n x . Trong dân gian, chuy n Tr ng
Quỳnh tr m mèo c a chúa Nguy+n và chuy n hành vi c a nó t) ăn th t sang ăn rau.
Trong xi c thú, các con v t làm xi c v.v.. ñ u là các bi u hi n c a vi c h c ph n x .
1.2.2. H c k t h p.
Trong trư ng h p hai, em thi u niên thu nh n ñư c thái ñ t hào v quê
hương là do em ñã ti n hành m t ho t ñ ng có ch ý khác: Ho t đ ng xã h i do ðồn
TNCS H' Chí Minh phát đ ng “đi tìm đ a ch" đ!”. Vì v y h c ñây là h c k t h p.
H c k t h p là cá nhân thu ñư c ki n th c, k năng ho c thái ñ nh vào vi c

tri n khai m t ho t ñ ng nh t ñ nh. Nói cách khác, h c k t h p là vi c h c g n li n và
nh vào vi c tri n khai m t ho t ñ ng khác.
7


lOMoARcPSD|12114775

H c k t h p là phương th c h c ph bi n c a con ngư i, Nó là phương ti n
ch y u đ duy trì s t'n t i c a cá nhân và xã h i, nh t là trong các xã h i có trình đ
s n xu t và khoa h c th p kém. Cá nhân có th thu đư c nhi u kinh nghi m qua tr c
ti p s n xu t, qua giao ti p và ng x. hàng ngày, qua ho t ñ ng xã h i và vui chơi
v.v.
ði m n i b t c a h c k t h p là khơng có ho t đ ng riêng v#i m c đích, n i
dung và phương pháp ñ(c thù. Các k t qu thu ñư c t) h c k t h p là các tr i nghi m
riêng c a cá nhân, nên m(c dù đó là nh ng kinh nghi m r t sâu s%c v#i cá nhân đó,
nhưng chúng khơng có tính ph bi n.
1.2.3. H c t p (ho t ñ ng h c).
Trong các trư ng h p 3,4,5 vi c h c c a em sinh viên , c a đơi v ch'ng tr3 và
c a chàng thanh niên ñư c xu t phát t) nhu c u c a cá nhân; ñư c th c hi n m t
cách có ch ý v#i m c đích đ nh trư#c và ñư c tri n khai b i m t ho t ñ ng ñ(c thù Ho t ñ ng h c. Trong nh ng trư ng h p như v y, ta g i đó là h c t p.
H c t p là vi c h c có ch ý, có m c đích đ nh trư c, ñư c ti n hành b i m t
ho t ñ ng ñ c thù - ho t ñ ng h c, nh!m tho mãn nhu c u h c c a cá nhân.
ð(c trưng c a h c t p và cũng là s khác bi t l#n gi a nó v#i h c ng u nhiên
và h c k t h p là h c t p bao gi cũng tho mãn m t nhu c u h c nh t đ nh, đư c
kích thích b i ñ ng cơ h c và ñư c th c hi n b i m t ho t ñ ng chuyên biêt: Ho t
ñ ng h c v#i n i dung, phương pháp, phương ti n riêng. M t ñi m khác bi t n a là
h c t p khơng ch" đem l i cho ngư i h c kinh nghi m cá nhân như trong h c k t h p,
mà giúp ngư i h c lĩnh h i ñư c nh ng tri th c khoa h c, đã đư c lồi ngư i th c
nghi m và khái quát hoá thành nh ng chân lý ph bi n. Vì v y, xã h i càng hi n ñ i,
khoa h c càng phát tri n thì h c t p càng đóng vai trị quy t ñ nh trong s phát tri n

c a cá nhân và xã h i.
Trong th c ti+n, h c t p có th đư c th c hi n theo nhi u hình th c phong phú.
Trư ng h p 3 và 4, h c t p ñư c di+n ra theo m t quy trình ch(t ch6 v khơng gian,
th i gian; có t ch c; có k ho ch và ñư c ñi u khi n tr c ti p b i ngư i d y. ðó là
h c t p chính th c. Cịn trong trư ng h p 5, h c t p ñư c tri n khai m t cách linh
ho t, ít ch u ràng bu c b i y u t k ho ch và s ñi u khi n tr c ti p c a ngư i d y.
ðó là h c t p khơng chính th c. H c t p chính th c có ph r t r ng: t) h c t p trên
l#p c a các cháu m u giáo, c a sinh viên ph thông, h c viên các trư ng ngh , ñ n
các khố b'i dư4ng ng%n ngày v m t ch đ nh t đ nh: giáo d c gia đình, k năng
s ng, qu n lý doanh nghi p v.v…H c t p khơng chính th c cũng có nhi u hình th c
và m c đ : t nghiên c u khơng có hư#ng d n, h c thơng qua trao ñ i, h i th o khoa
h c v.v…Trong cu c s ng c a cá nhân, h c t p chính th c và khơng chính th c cùng
t'n t i ñan xen và h& tr nhau.
2. B n ch t c a ho t ñ ng h c.
ð#i tư ng c a ho t ñ ng h c là tri th c và nh ng k năng k x o tương ng
v i nó. Có th nói, cái đích mà ho t đ ng h c hư#ng t#i là chi m lĩnh tri th c, k năng
k x o c a xã h i thông qua s tái t o c a cá nhân. Vi c tái t o này s6 khơng th th c
hi n đư c n u ngư i h c ch" là khách th b ñ ng c a nh ng tác ñ ng sư ph m, n u
nh ng tri th c, k năng, k x o ch" ñư c truy n cho ngư i h c theo cơ ch “máy
phát”-“máy nh n”. Mu n h c có k t qu , ngư i h c ph i tích c c ti n hành các ho t
ñ ng h c t p b0ng ý th c t giác và năng l c trí tu c a b n thân mình.
Ho t đ ng h c là ho t ñ ng hư ng vào làm thay đ i chính mình. Thơng
thư ng, các ho t ñ ng khác hư#ng vào làm thay ñ i khách th , trong khi đó ho t đ ng
h c l i làm cho chính ch th c a ho t ñ ng h c này thay ñ i và phát tri n. Tri th c
8


lOMoARcPSD|12114775

loài ngư i khi thi t l p v#i ch th c a ho t đ ng h c thì n i dung c a nó khơng h

bi n đ i cho ñ n sau khi b ch th chi m lĩnh. Chính nh s chi m lĩnh này mà tâm
lý c a ch th m#i ñư c thay ñ i và phát tri n. Dĩ nhiên ho t ñ ng h c cũng có th
làm thay đ i khách th . Tuy nhiên, vi c làm thay ñ i khách th như th khơng ph i là
m c đích t thân c a ho t ñ ng h c.
Ho t ñ ng h c là ho t ñ ng ñư c ñi u khi n m t cách có ý th c nh!m ti p thu
tri th c, k năng, k x o. ð i tư ng ti p thu tr thành m c đích c a ho t ñ ng h c.
Nh ng tri th c ñó ñã ñư c l a ch n tinh t và t ch c l i trong h th ng nh t ñ nh
b0ng cách v ch ra cái b n ch t, phát hi n nh ng m i liên h mang tính quy lu t c a s
t'n t i, v n ñ ng và phát tri n c a s v t hi n tư ng. ðó là con ñư ng lý lu n trong
vi c ti p thu tri th c k năng k x o. Nh ng hi u bi t đó khơng ch" đúng và thích h p
cho m t tình hu ng nào đó mà nó đúng và thích h p cho m i hồn c nh tương t . S
ti p thu như th ch" có th di+n ra trong ho t đ ng h c ñư c ñi u khi n m t cách có ý
th c c a ngư i l#n.
Ho t ñ ng h c không ch hư ng vào vi c ti p thu tri th c k năng k x o mà
còn hư ng vào vi c ti p thu c nh ng tri th c c a chính b n thân ho t ñ ng, th c
ch t là h c cách h c, xây d ng phương pháp h c t p c a m&i cá nhân giúp ngư i h c
ti n hành ho t ñ ng h c ñ chi m lĩnh ñ i tư ng m#i.
Như v y, ho t ñ ng h c là m t ho t ñ ng khá riêng bi t c a con ngư i và
mang tính ch đ nh, t giác cao. Ho t ñ ng h c không ch" hư#ng vào vi c ti p thu
nh ng tri th c mà còn hư#ng vào vi c ti p thu c phương pháp giành l y tri th c đó
(cách h c).
Mu n cho ho t đ ng h c, ñ(c bi t là vi c t h c di+n ra có k t qu cao, ngư i
ta ph i bi t cách h c, nghĩa là ph i có nh ng tri th c v b n thân ho t ñ ng h c, c th
là ph i bi t ki u h c t p c a mình như th nào đ có cách h c phù h p.
N u chúng ta có ki u h c t p phù h p v#i thói quen ho t đ ng trí óc c a mình
thì s6 lĩnh h i ñư c nhi u ki n th c và ho t ñ ng h c t p tr nên có hi u qu hơn. 1
ph n ti p theo chúng ta s6 tìm hi u v ki u h c là cơ s cho vi c ch n l a và t ch c
các phương pháp h c t p phù h p.
3. Hình thành ho t đ ng h c.
3.1. Hình thành đ ng cơ h c t p.

Ho t ñ ng ñư c thúc ñ,y b i nh ng ñ ng cơ xác ñ nh và di+n ra trong m t tình
hu ng xác đ nh. ð ng cơ khơng ph i là cái gì tr)u tư ng bên trong cá th . Nó ph i
đư c th hi n ñ i tư ng c a ho t đ ng. Nói cách khác, đ i tư ng c a ho t đ ng
chính là nơi hi n thân c a ñ ng cơ ho t ñ ng y.
ð ng cơ h c t p c a sinh viên ñư c hi n thân ñ i tư ng c a ho t ñ ng h c,
t c là nh ng tri th c, k năng, k x o, thái ñ , giá tr , chu,n m c…mà giáo d c ñã
ñưa l i cho h . V n đ đ(t ra là có nh ng đ ng cơ h c t p nào ñư c hi n thân vào ñ i
tư ng c a ho t ñ ng h c.
Nh ng cơng trình nghiên c u đã ch ng t! r0ng có hai lo i đ ng cơ: nh ng
đ ng cơ hồn thi n tri th c và nh ng ñ ng cơ quan h xã h i.
- Thu c v lo i ñ ng cơ hoàn thi n tri th c, chúng ta thư ng th y sinh viên có lịng
khao khát m r ng tri th c, mong mu n có nhi u hi u bi t, say mê v#i chính q trình
gi i quy t nhi m v h c t p…Như v y, t t c nh ng bi u hi n này đ u do s h p d n
lơi cu n c a b n thân tri th c cũng như phương pháp giành l y tri th c đó. M&i l n
giành ñư c cái m#i ñ i tư ng h c thì các em c m th y nguy n v ng hoàn thi n tri
th c c a mình đư c th!a mãn m t ph n. Trư ng h p này nguy n v ng hoàn thi n tri
9


lOMoARcPSD|12114775

th c hi n thân ñ i tư ng h c. Do đó, ngư i ta g i đ ng cơ h c t p này là “đ ng cơ
hồn thi n tri th c”.
Ho t ñ ng h c t p ñư c thúc ñ,y b i ñ ng cơ hồn thi n tri th c thư ng khơng ch a
đ ng xung đ t bên trong. Nó cũng có th xu t hi n nh ng s kh%c ph c khó khăn
trong ti n trình h c t p và địi h!i ph i có nh ng n& l c ý chí. Nhưng đó là nh ng n&
l c hư#ng vào vi c kh%c ph c nh ng tr ng i bên ngồi đ đ t nguy n v ng đã n y
sinh, ch khơng ph i hư#ng vào vi c đ u tranh v#i chính b n thân mình. Do đó, ch
th c a ho t đ ng h c t p thư ng khơng có nh ng căng th2ng tâm lý. Ho t ñ ng h c
t p ñư c thúc ñ,y b i lo i ñ ng cơ này là t i ưu theo quan ñi m sư ph m.

- Thu c v lo i ñ ng cơ quan h xã h i, chúng ta cũng th y sinh viên say sưa h c t p
nhưng s say sưa đó l i vì s c h p đ n, lơi cu n c a m t “cái khác” ngồi m c đích
tr c ti p c a vi c h c t p. Nh ng cái đó l i ch" có th đ t đư c trong ñi u ki n mà các
em chi m lĩnh ñư c tri th c khoa h c. Nh ng “cái khác” đó có th là s thư ng và
ph t, s ñe d a và yêu c u, thi đua và áp l c, khêu g i lịng hi u danh, mong ñ i hành
phúc và l i ích tương lai, s hài lòng c a cha m-, s khâm ph c c a b n bè…ðây là
nh ng m i quan h xã h i khác nhau c a các em. Nh ng tri th c, k năng, thái đ ,
hành vi…đ i tư ng đích th c c a ho t ñ ng h c t p ch" là phương ti n ñ ñ t m c
tiêu cơ b n khác. Trong trư ng h p này, nh ng m i quan h xã h i c a cá nhân ñư c
hi n thân ñ i tư ng h c t p. Do đó, ta g i lo i ñ ng cơ h c t p này là ñ ng cơ quan
h xã h i
Ho t ñ ng h c t p ñư c thúc ñ,y b i ñ ng cơ quan h xã h i m t m c đ nào đ y
mang tính ch t cư4ng bách và có lúc xu t hi n như là m t v t c n c n kh%c ph c trên
con ñư ng ñi t#i m c ñích cơ b n. Nét ñ(c trưng c a ho t đ ng này là có nh ng l c
ch ng ñ i nhau (như k t qu h c t p khơng đáp ng mong ư#c v đ a v c a cá nhân
trong xã h i sau này), vì th đơi khi gây ra nh ng căng th2ng tâm lý, địi h!i nh ng n&
l c bên trong, đơi khi c s đ u tranh v#i chính b n thân mình. Khi có s xung đ t
gay g%t, sinh viên thư ng có nh ng hi n tư ng vi ph m n i quy (quay cóp, phá bĩnh),
th ơ v#i h c t p ho(c b! h c.
Thơng thư ng c hai lo i đ ng cơ h c t p này cũng đư c hình thành sinh
viên. Chúng làm thành m t h th ng ñư c s%p x p theo th b c. v n ñ là ch&, trong
nh ng hoàn c nh ñi u ki n xác đ nh nào đó c a d y và h c thì lo i đ ng cơ h c t p
nào đư c hình thành m nh m6 hơn, n i lên hàng ñ u và chi m ñ a v ưu th trong s
s%p x p theo th b c c a h th ng các ñ ng cơ.
Làm th nào ñ ñ ng cơ hóa ho t ñ ng h c t p? ð ng cơ h c t p khơng có s7n
và cũng khơng th áp đ(t, mà ph i đư c hình thành d n d n trong chính q trình sinh
viên ngày càng ñi sâu chi m lĩnh ñ i tư ng h c t p dư#i s t ch c và ñi u khi n c a
gi ng viên. N u trong d y h c, gi ng viên luôn luôn thành công trong vi c t ch c
cho sinh viên t phát hi n ra nh ng ñi u m#i l (c b n thân tri th c l n cách th c
giành tri th c đó), gi i quy t thông minh các nhi m v h c t p, t o ra ñư c nh ng n

tư ng t t ñ-p ñ i v#i vi c h c thì d n làm n y sinh nhu c u c a các em ñ i v#i tri th c
khoa h c. H c t p d n tr thành nhu c u khơng th thi u đư c c a các em. Mu n có
đư c đi u này ph i làm sao cho nh ng nhu c u ñư c g%n li n v#i m t trong nh ng
m(t c a ho t ñ ng h c t p (m c đích, q trình hay k t qu ) hay v#i t t c các m(t đó.
Khi đó, nh ng m(t này c a vi c h c s6 bi n thành các ñ ng cơ và b%t ñ u thúc ñ,y
ho t ñ ng h c t p tương ng. Nó s6 t o nên s c m nh tinh th n thư ng xuyên thúc
ñ,y các em vư t qua m i khó khăn đ giành l y tri th c.
Cu i cùng, c n ph i nh n m nh r0ng, vi c xây d ng đ ng cơ h t s c mn
hình mn v3. Mu n phát ñ ng ñư c ñ ng cơ h c t p, trư#c h t c n khơi d y m nh
10


lOMoARcPSD|12114775

m6 các em nhu c u nh n th c, nhu c u chi m lĩnh ñ i tư ng h c t p- vì nhu c u, nơi
khơi ngu'n c a tính t giác, tính tích c c ho t đ ng.
3.2. Hình thành m c đích h c t p.
Gi ng như s hình thành đ ng cơ, m c đích c a hành đ ng cũng đư c hình
thành d n trong quá trình di+n ra hành đ ng. M c đích th t s ch" có th có khi ch
th b%t đ u hành đ ng. T t nhiên, khác v#i con v t, trư#c khi b%t tay vào hành đ ng
thì hình nh v s n ph,m tương lai đã có trong đ u con ngư i. Th c ra đó chưa ph i là
m c đích, nó m#i ch" là bi u tư ng đ u tiên v m c đích đó, do trí tư ng tư ng t o ra
ñ ñ nh hư#ng cho hành ñ ng. K t) th i ñi m hành ñ ng b%t ñ u x y ra, bi u tư ng
y b%t đ u có n i dung th c c a m c đích.
V y m c đích h c t p là gì và nó đư c hình thành như th nào?
B n ch t c a ho t ñ ng h c là hư#ng vào làm thay đ i chính ch th . S thay
đ i này bi u hi n s thay ñ i m c ñ làm ch nh ng khái ni m, nh ng giá tr ,
nh ng chu,n m c, nh ng quy lu t, nh ng phương th c hành vi, hành đ ng...Chính
nh ng cái đó làm thành n i dung c a m c đích h c t p. M c đích này ch" b%t đ u
đư c hình thành khi ch th b%t tay vào th c hi n hành ñ ng h c t p. Lúc ñó ch th

xâm nh p vào ñ i tư ng thì n i dung c a m c đích h c t p m#i ngày càng ñư c th
hi n rõ. N i dung c a m c đích h c t p càng rõ l i càng ñ nh hư#ng cho hành đ ng và
nh đó ch th chi m lĩnh ñư c tri th c m#i, năng l c m#i.
Trên ñư ng ñi t#i chi m lĩnh ñ i tư ng h c t p luôn chuy n hóa gi a m c đích
và phương ti n. M c đích b ph n (chi m lĩnh t)ng khái ni m, t)ng giá tr , t)ng
chu,n m c....) ñư c th c hi n đ y đ , nó l p t c tr thành phương ti n cho s hình
thành m c đích b ph n ti p theo. Chính vì l6 đó mà m c đích cu i cùng s6 đư c hình
thành m t cách t t y u trong quá trình th c hi n m t h th ng các hành ñ ng h c t p.
3.3. Hình thành các hành đ ng h c t p.
Mu n t o ra s phát tri n tâm lý c a sinh viên trong h c t p ph i l y hành
ñ ng h c t p c a các em làm cơ s . ð làm sáng t! s hình thành hành đ ng h c t p
c n làm rõ các n i dung sau:
3.3.1. Hình th c t$n t i c a khái ni m.
M t khái ni m (v#i tư cách là s n ph,m tâm lí) có ba hình th c t'n t i cơ b n:
- Hình th c v t ch t: ñây khái ni m ñư c khách quan hóa, trú ng trên các v t ch t
hay v t thay th .
- Hình th c “mã hóa”: trong trư ng h p này logic c a khái ni m chuy n vào trú ng
m t v t li u khác (kí hi u, mơ hình, sơ đ', l i nói..)
- Hình th c tinh th n: cư ng trong tâm lí cá th .
3.3.2. Hình th c hành ñ ng h c t p.
8ng v#i ba hình th c t'n t i c a khái ni m có ba hình th c c a hành đ ng h c
t p. ðó là:
- Hình th c hành ñ ng v t ch t trên v t th t (hay v t thay th ). 1 ñây ch th dùng
nh ng thao tác tay chân ñ tháo l%p, chuy n d i, s%p x p….v t th t. Chính thơng qua
hành đ ng này làm cho logic c a khái ni m v n trú ng trên v t th t (hay v t thay th )
ñư c b c l ra ngoài. ð i v#i tr3 nh! nh ng l#p ñ u tu i h c, hành ñ ng này là c n
thi t, là ñi m xu t phát cho nh ng quá trình di+n ra v sau.
- Hình th c hành đ ng v#i l i nói và các hình th c mã hóa khác tương ng v#i đ i
tư ng. M c đích c a hình th c hành đ ng này là dùng l i nói cũng như các hình th c
mã hóa khác ñ chuy n logic c a khái ni m ñã phát hi n hành ñ ng v t ch t vào

trong tâm lí ch th hành đ ng.
11


lOMoARcPSD|12114775

- Hình th c hành đ ng tinh th n. ð n ñây logic c a khái ni m ñư c chuy n h2n vào
trong (tâm lí).
Như v y, thơng qua ba hình th c này c a hành đ ng h c t p, cái v t ch t ñã
chuy n thành cái tinh th n, cái bên ngoài thành cái bên trong tâm lí con ngư i.
3.3.3. Hành ñ ng h c t p.
V n ñ ñ t ra là: hành ñ ng h c t p nào làm cơ s cho quá trình lĩnh h i tri
th c (hình thành khái ni m)?
8ng v#i lo i khái ni m c n hình thành (khái ni m kinh nghiêm hay khái ni m
lí lu n) có nh ng quan ni m khác nhau v vai trò c a các hành ñ ng h c t p khác
nhau. V.V.Davudop xu t phát t) quan ni m: mu n hình thành tư duy lí lu n cho sinh
viên ph i thơng qua hình thành h th ng khái ni m theo nguyên lí phát tri n. Theo
tinh th n y, V.V.Davudop xem các hành đ ng phân tích, mơ hình hóa và c th hóa
là nh ng hành đ ng h c t p quan tr ng nh t.Trong d y h c, nh ng hành ñ ng y ph i
ñư c xem là ñ i tư ng lĩnh h i, sau khi đư c hình thành tr thành phương ti n ñ ti p
thu tri th c.
- Hành ñ ng phân tích: nh%m phát hi n ra ngu'n g c xu t phát c a khái ni m cũng
nhu c u t o logic c a nó. Hành đ ng phân tích là phương ti n quan tr ng nh t ñ ñi
sâu vào ñ i tư ng. Phân tích cũng di+n ra ba hình th c c a hành đ ng: phân tích v t
ch t, phân tích d a trên l i nói và phân tích tinh th n. Trình đ phát tri n c a hành
đ ng phân tích g%n li n v#i trình đ n%m v ng tri th c trư#c đó. Vi c hình thành khái
ni m trư#c đó ch%c ch%n bao nhiêu thì bây gi hành đ ng phân tích đư c di+n ra thu n
l i b y nhiêu. Do đó, có th coi tri th c cũ đã hình thành là phương ti n quan tr ng ñ
ti n hành phân tích, đi sâu vào khái ni m m#i.
- Hành đ ng mơ hình hóa: Giúp con ngư i di+n đ t logic khái ni m m t cách tr c

quan. Qua mơ hình, các m i quan h c a khái ni m ñư c quá ñ chuy n vào trong
(tinh th n). Ta có th xem mơ hình như “c u n i” gi a cái v t ch t và cái tinh th n.
Trong d y h c thư ng dùng các mơ hình sau:
+ Mơ hình g n gi ng v t th t, mơ hình này, tính tr c quan cao. Nh lo i mơ hình
này, sinh viên có th theo dõi tồn b q trình hành đ ng, v trí các y u t và m i
quan h gi a chúng v#i nhau.
+ Mơ hình tư ng trưng: có tính tr)u tư ng cao hơn lo i mơ hình trên, nh ng cái
khơng ph i b n ch t, khơng c n thi t đư c lo i b!, ch" gi l i nh ng cái tinh túy nh t
c a ñ i tư ng và đư c mơ t m t cách tr c quan. Ví d : dùng sơ đ' đo n th2ng đ mơ
t quan h tốn h c trong m t đ u đ tốn.
+ Mơ hình “mã hóa” hồn tồn có tính ch t quy ư#c di+n đ t m t cách thu n khi t
logic khái ni m, ðó là nh ng cơng th c hay kí hi u. Ví d : khi xác đ nh gia t c c a
m t v t có kh i lư ng ñã cho dư#i tác d ng c a m t l c cho trư#c do ñ nh lu t th hai
c a Newton xác đ nh b0ng cơng th c F = ma. Trong lo i mơ hình này, y u t tr c
quan h u như b tư#c g n h t, ch" gi l i m i quan h logic thu n khi t. Nó là cơng c
quan tr ng ñ di+n ra nh ng hành ñ ng tinh th n (trí óc), đ phát tri n tư duy tr)u
tư ng.
Trong th c ti+n d y h c, vi c d y cho sinh viên có kh năng mơ hình hóa các
m i quan h đã phát hi n, cũng như có kh năng s. d ng mơ hình đó đ ti p t c phân
tích đ i tư ng là vi c làm c n thi t ñ phát tri n trí tu sinh viên .
- Hành ñ ng c th hóa: giúp sinh viên v n d ng phương th c hành ñ ng chung vào
vi c gi i quy t nh ng v n ñ c th trong cùng m t lĩnh v c.
Như ñã nói trên, hành đ ng phân tích giúp chúng ta phát hi n m i quan h
t ng quát; hành đ ng mơ hình hóa giúp chúng ta giúp chúng ta di+n ñ t m i quan h
12


lOMoARcPSD|12114775

t ng qt đó dư#i hình th c tr c quan. Nhưng s phát tri n c a nh n th c khơng ch"

đ t đư c m c đ t ng quát, tr)u tư ng mà còn ph i ñ t t#i cái c th m#i. Hành
ñ ng ñ ñ t t#i cái c th m#i y là hành đ ng c th hóa. Chính nó giúp th c hi n s
tri n khai khái ni m t) quan h t ng quát, tr)u tư ng ñ n các trư ng h p c th , ña
d ng khác. Và trong trư ng h p đó, các m i quan h t ng quát, tr)u tư ng ñư c s.
d ng như nh ng công c , phương ti n ñ%c l c ñ làm sáng t! nh ng hi n tư ng khác
nhau trong nh ng hoàn c nh khác nhau nhưng có cùng m t b n ch t. ðó là vi c làm
c a hành đ ng c th hóa.
Rõ ràng là, vi c hình thành khái ni m nh t thi t ph i tr i qua hai giai ño n: giai
ño n n%m l y m i quan h t ng quát và giai ño n s. d ng m i quan h t ng quát y
vào vi c chi m lĩnh các hình th c bi u hi n khác nhau c a khái ni m.
Trong d y h c, ba hành ñ ng nêu trên đư c hình thành và phát tri n chính
trong q trình hình thành khái ni m. Ban ñ u, nh ng hành ñ ng h c t p này chính là
đ i tư ng lĩnh h i, sau khi hình thành, nó tr thành cơng c , phương ti n h c t p và
cũng chính chúng góp ph n quy t đ nh ch t lư ng h c t p. Do đó, ta có th nói, q
trình hình thành khái ni m kĩ năng kĩ x o nh t thi t ph i thông qua q trình hình
thành các hành đ ng h c t p, ph i l y hành ñ ng h c t p làm cơ s .

III. S hình thành khái ni m, k năng, k x o.

1. S hình thành khái ni m.
Có th xem s hình thành khái ni m là n n t ng c a toàn b quá trình hình
thành và phát tri n tri th c. Tri th c l i là ti n ñ cho m i ho t đ ng h p lí và có hi u
qu c a con ngư i khi g(p nh ng ñ i tư ng, nhi m v và ñi u ki n m#i. Vì v y, s
hình thành khái ni m tr thành m t nhi m v cơ b n c a ho t ñ ng d y và h c.
1.1. Khái ni m v khái ni m.
M&i mơn h c t p trung trong nó m t h th ng các khái ni m khoa h c, bao
g'm khái ni m v s v t, khái ni m v quan h (quy lu t). Trư#c h t chúng ta c n
hi u khái ni m là gì và ngu'n g c c a nó đâu?
ð d+ hình dung, ta l y m t ví d đơn gi n đ xem xét khái ni m “cái thìa”. Có
ph i cái thìa th t (v t th t), t) “cái thìa” (kí hi u) hay m t câu (đ nh nghĩa v cái thìa)

là khái ni m cái thìa hay khơng? T t c đó đ u khơng ph i khái ni m cái thìa. T t c
nh ng cái thìa c th khác nhau, dù v phương di n nào (ngun li u, kích c4, màu
s%c…) đ u là hình th c v t ch t c a khái ni m (bên ngồi). T) “thìa” (thu t ng ), đ nh
nghĩa “cái thìa” cũng ch" là nơi trú ng c a khái ni m thìa ho(c là s thay đ i hình
th c t'n t i t) v t th t đ n kí hi u. Cịn hình th c bên trong là n i dung c a khái ni m,
do con ngư i phát hi n ra thì l i “,n náu” vào chính cái hình th c bên ngoài kia (t c là
,n náu vào cái thìa). C hai hình th c này đ u ñư c xác ñ nh b i m t chu&i các thao
tác liên ti p nhau, chu&i thao tác này ch" ñư c xu t hi n trong hành ñ ng c a ch th
và qua đó cũng đã ph n ánh m t năng l c m#i. Ch2ng h n: c m thìa (thư ng là tay
ph i), xúc th c ăn hay th c u ng, ñ(t m(t thìa lên phía trên, nâng lên và đưa d n vào
phía mi ng, nghiêng thìa cho th c ăn ho(c th c u ng vào mi ng. Lúc đó ch th đã
bi t cư x. cái thìa theo “ki u ngư i” và ta nói r0ng ngư i đó đã có khái ni m cái thìa.
Do đó, khái ni m ( đây là “cái thìa”) là m t năng l c th c ti+n ñư c k t tinh
l i và g.i vào ñ i tư ng ( ñây là cái thìa th t). Nói cách khác, khái ni m thìa “,n
náu” trong cái thìa th c và khái ni m đó đư c hình thành khi ch th phát hi n ra
logic v n có trong chính nó.
Như v y, ngu'n g c xu t phát c a khái ni m là s v t, hi n tư ng. T) khi
con ngư i phát hi n ra nó thì khái ni m có thêm m t ch& th hai là trong tâm lí, tinh
th n c a con ngư i. ð ti n lưu tr và trao ñ i, ngư i ta dùng ngơn ng “gói gém” n i
13


lOMoARcPSD|12114775

dung khái ni m l i. S “gói gém” này có th b0ng m t t) đ đ(t tên cho nó (thu t
ng ), ho(c m t câu hay vài câu (g i là ñ nh nghĩa). Rõ ràng là cái thìa th c, t) thìa,
đ nh nghĩa v cái thìa khơng ph i là khái ni m thìa, mà ch" là nơi cho khái ni m thìa
“trú ng ”, “,n náu”. Như v y, khái ni m không ph i là cái có th nhìn th y, đ c lên
đư c. B t kì ai mu n có m t khái ni m nào thì ph i thâm nh p vào ñ i tư ng (b0ng
cách th c hi n m t hành đ ng v#i nó) đ làm b c l ra logic t'n t i c a nó và “l y l i”

khái ni m mà lồi ngư i ñã g.i g%m vào ñ i tư ng. Cách “l y l i” đó khơng có cách
nào khác là ph i l p l i ñúng chu&i thao tác mà trư#c đây lồi ngư i đã phát hi n ra.
M&i l n làm như th ch th l i có thêm m t năng l c m#i chưa h có trư#c đây.
Do đó, có th nói r0ng, q trình d y h c nói chung, q trình hình thành khái
ni m nói riêng là q trình liên t c t o ra cho tr3 nh ng năng l c m#i.
V#i cách hi u khái ni m dư#i ánh sáng c a lí thuy t ho t đ ng như trên, quan
ni m v khái ni m như trư#c ñây là “toàn b tri th c c a loài ngư i đã khái qt hóa
các d u hi u chung và b n ch t v m t lo i s v t hi n tư ng nào đó” khơng hồn
tồn phù h p. Vì theo quan ni m này, mu n làm cho sinh viên lĩnh h i m t khái ni m
nào đó ch" c n s c g%ng, tài ngh sư ph m c a gi ng viên là ñ . Trong trư ng h p
này, vi c lĩnh h i khái ni m c a sinh viên ch" c n hi u, ghi nh n và lưu tr l i. Và
d y h c, rút c c ch" là công vi c c a gi ng viên.
1.2. Vai trị c a khái ni m.
Trong đ i s ng con ngư i nói chung, ho t ñ ng h c t p c a sinh viên nói
riêng, khái ni m có m t vai trị r t l#n. Vai trị c a nó th hi n ch&:
- Nó v)a là s n ph,m, v)a là phương ti n c a ho t ñ ng, nh t là ho t đ ng trí tu . M&i
l n có thêm m t khái ni m m#i l i m t l n tăng thêm s c m nh tinh th n, b'i đ%p
thêm năng l c.
- Nó là “th c ăn” c a tư duy, vì nó v)a là s n ph,m c a tư duy nhưng ñ'ng th i cũng
chính là s v n đ ng c a tư duy. Vì th ta có th đánh giá nó như là “vũ khí”, s c
m nh đ ho t ñ ng sáng t o, c i t o và thích nghi v#i th c ti+n cu c s ng.
- Nó là “vư n ươm” c a tư tư ng, c a ni m tin, Chính vì l6 đó, khái ni m đư c hình
thành, đư c chi m lĩnh s6 là nh ng “viên g ch” xây nên tịa “nhân cách” c a cá nhân.
ðó là m t trong nh ng lí l6 mà có ngư i đã nh n m nh ñ n m c “th c ch t c a giáo
d c là hình thành khái ni m”.
1.3. B n ch t tâm lý c a q trình hình thành khái ni m.
Như đã phân tích trên, khái ni m có hai “quê hương”, hai n#i “trú ng ”. Quê
hư#ng th nh t là ñ i tư ng (v t th hay hi n tư ng). Q hương th hai là trong
đ u (tâm lí) c a ch th . Khái ni m có trong đ u ch th là m t k t qu c a s hình
thành b%t đ u t) bên ngồi ch th b%t ngu'n t) ñ i tư ng c a khái ni m. Q trình đó

di+n ra như sau: b0ng hành đ ng c a mình, ch th thâm nh p ñ i tư ng O ch a khái
ni m O, g t b! t t c nh ng gì che gi u khái ni m O làm l rõ ngun hình c a nó.
Nh đó, t) nay trong đ u ch th đã có khái ni m O. Nói cách khác, b0ng hành đ ng
c a mình, ch th ñã bu c khái ni m O ph i chuy n ch& t) ñ i tư ng O sang ñ u
mình, có nghĩa là đã chuy n t) ngồi vào trong, bi n cái v t ch t thành cái tinh th n.
Quá trình “chuy n ch& ” như v y chính là q trình hình thành khái ni m
ch th . Mu n t o ra quá trình chuy n ch& đó ph i l y hành đ ng c a ch th thâm
nh p vào ñ i tư ng là cơ s .
Trong d y h c, mu n hình thành khái ni m cho sinh viên , gi ng viên ph i t
ch c hành ñ ng c a sinh viên tác ñ ng vào ñ i tư ng theo đúng quy trình hình thành
khái ni m (cũng chính là logic c a khái ni m) mà nhà khoa h c ñã phát hi n ra trong
l ch s.. Chính q trình t ch c hành đ ng c a sinh viên như v y là nh0m tách logic
14


lOMoARcPSD|12114775

c a khái ni m ra kh!i ñ i tư ng ñ chuy n vào ñ u chúng. B i v y ta m#i kh2ng đ nh,
mu n hình thành khái ni m sinh viên ph i l y hành ñ ng c a các em làm cơ s .
Tóm l i, t) khái ni m, b n ch t tâm lí c a q trình hình thành khái ni m, ta có
th k t lu n: ngu'n g c xu t phát c a khái ni m là ñ' v t, nơi mà con gư i ñã “g.i”
năng l c c a mình vào, bây gi mu n có khái ni m y thì ph i l y l i năng l c đã
đư c “g.i” vào đó. Cách l y l i đó ph i có nh ng hành đ ng tương ng đ hình thành
khái ni m.
1.4. Quy trình hình thành khái ni m.
1.4.1. M t s# ngun t c chung.
Xác đ nh th t chính xác ñ i tư ng c n chi m lĩnh (khái ni m) qua t)ng bài h c,
trong đó đ(c bi t ph i xác đ nh chính xác b n thân khái ni m (logic khái ni m). Bên
c nh đó c n xác đ nh phương ti n, cơng c không th thi u cho vi c t ch c quá trình
hình thành khái ni m.

Ph i d n d%t sinh viên m t cách có ý th c qua t t c các giai ño n c a hành
đ ng (theo lý thuy t hình thành hành đ ng trí tu theo giai đo n), nh t là giai ño n
hành ñ ng v t ch t nh0m phanh phui logic c a khái ni m ra ngoài m t cách c m tính.
B n ch t c a s lĩnh h i khái ni m là s th ng nh t gi a cái t ng quát và cái c
th , cho nên trong quá trình hình thành khái ni m ph i t ch c t t c hai giai ño n:
giai ño n chi m lĩnh cái t ng quát và giai ño n chuy n cái t ng quát vào các trư ng
h p c th .
1.4.2. C u trúc chung c a quá trình hình thành khái ni m.
Bư#c 1: Làm n y sinh nhu c u nh n th c c a sinh viên . Theo nguyên lí chung
c a tâm lí h c, m i ho t ñ ng ñ u b%t ngu'n t) nhu c u: nhu c u là nơi xu t phát và là
ngu'n ñ ng l c c a ho t ñ ng. Ho t ñ ng h c t p cũng theo ngun lí đó. Do v y,
mu n hình thành khái ni m cho sinh viên , trư#c h t ph i làm tr&i d y sinh viên
lịng khao khát mu n bi t đi u đó.
Theo quan đi m sư ph m, cách làm t t nh t là t o ra tình hu ng sư ph m mà t) đó
xu t hi n trong ý th c sinh viên m t tình hu ng có v n đ . ðó là tình hu ng v lý
thuy t hay th c ti+n, trong đó có ch a đ ng mâu thu n gi a cái đã bi t (cái đã có s7n
trong c u trúc, trong v n hi u bi t c a sinh viên ) và cái chưa bi t. Mâu thu n này
ñư c sinh viên ý th c và ñương nhiên nó có nhu c u đư c gi i quy t. Thông qua vi c
gi i quy t mâu thu n này, sinh viên giành ñư c cái m#i (ki n th c, kĩ năng, kĩ x o,
giá tr …). Như v y, b t c tình hu ng có v n đ nào bao gi cũng có tính ch t sau:
- Có ch a đ ng mâu thu n.
- Có tính ch t ch quan (cùng m t tình hu ng nhưng có th xu t hi n mâu thu n
ngư i này, mà không làm xu t hi n mâu thu n ngư i khác).
- Phá v4 cân b0ng trong hi n tr ng nh n th c c a sinh viên .
Tóm l i, sinh viên có tr thành ch th trong ho t đ ng nhân th c, trong s hình
thành khái ni m hay không là tùy thu c bư#c này.
Bư#c 2: T ch c cho sinh viên hành ñ ng nh0m phát hi n nh ng d u hi u,
nh ng thu c tính cũng như m i liên h gi a các d u hi u, thu c tính đó, và qua đó
phanh phui logic c a khái ni m ra ngồi mà anh ta có th c m nh n đư c. Ch2ng h n,
t ch c cho sinh viên hành ñ ng v#i v t th t (c v t thay th ) như tháo l%p, s%p x p,

làm thí nghi m, quan sát…Cũng có trư ng h p gi ng viên khêu g i, kích thích làm
s ng l i nh ng bi u tư ng, kinh nghi m v n có thơng qua hành đ ng, kinh nghi m
s ng c a các em trư#c ñây.
Bư#c 3: D n d%t sinh viên v ch ra ñư c nh ng nét b n ch t c a khái ni m và
làm cho chúng ý th c ñư c nh ng d u hi u b n ch t đó. Tính chính xác trong lĩnh h i
15


lOMoARcPSD|12114775

khái ni m nói riêng, ch t lư ng h c t p nói chung ph thu c vào khâu này. Vì th , khi
ti n hành khâu này, c n chú ý các bi n pháp sau ñây:
- D a vào các đ i tư ng đi n hình đ phân tích và trên cơ s đó đ i chi u v#i các ñ i
tư ng khác.
- D n d%t sinh viên t mình suy nghĩ đ v ch ra nh ng nét b n ch t và phân bi t
chúng v#i nh ng nét không b n ch t. Trong bi n pháp này, cách làm t t nh t là gi ng
viên ph i bi t ph i h p nh ng d u hi u không b n ch t c a khái ni m và gi khơng
đ i nh ng d u hi u b n ch t. Tinh th n cơ b n ñây là đi u khi n tính tích c c c a
sinh viên ñ l a ch n b n ch t logic c a khái ni m thông qua các hành đ ng bi n đ i,
phân tích, so sánh.
- Giúp sinh viên làm quen v#i m t s d ng ñ(c bi t và xa l c a khái ni m bên c nh
d ng đi n hình và quen thu c. Ví d : góc 00, 1800, 3600, ho(c cá voi, dơi c a l#p có
vú…
Bư#c 4: Khi ñã n%m ñư c b n ch t, logic c a khái ni m c n giúp sinh viên ñưa
ra ñư c nh ng d u hi u b n ch t đó và logic c a chúng vào đ nh nghĩa (xem như hành
đ ng mơ hình hóa, kí hi u hóa).
Bư#c 5: H th ng hóa khái ni m t c là đưa khái ni m v)a hình thành vào h
th ng khái ni m ñã h c ñư c. Ch2ng h n, khi h c khái ni m “ch ng ” là m t thành
ph n ch y u c a câu, mà l i tách khái ni m “ch ng ” kh!i khái ni m “câu”, “thành
ph n c a câu”, “v ng ”…thì s6 khó khăn trong vi c lĩnh h i khái ni m ñó.

Bư#c 6: Luy n t p v n d ng khái ni m ñã n%m ñư c. ðây là m t khâu quan
tr ng, vì v n d ng khái ni m vào th c t làm cho quá trình n%m khái ni m tr nên sinh
ñ ng và sáng t o hơn, giúp sinh viên xem xét s v t, hi n tư ng mà khái ni m đó
ph n ánh trong nh ng ñi u ki n t'n t i c th c a s v t hi n tư ng trong s bi n ñ i
và phát tri n c a nó.
Như v y, trong hai giai ño n c a quá trình hình thành khái ni m, các bư#c 1
ñ n 5 là giai ño n chi m lĩnh cái t ng quát c a khái ni m, ñư c th c hi n b0ng các
hành đ ng h c t p như phân tích, mơ hình hóa. Cịn bư#c th 6 là giai đo n chuy n
cái t ng quát vào các trư ng h p c th , ñư c th c hi n b0ng hành đ ng c th hóa.
Mu n làm đư c như v y địi h!i gi ng viên ph i n%m v ng khoa h c cơ b n,
v)a ph i n%m v ng khoa h c giáo d c. T h p hai y u t đó chính là năng l c d y h c
c a ngư i gi ng viên.
2. S hình thành k năng, k x o.
2.1. S hình thành k năng.
2.1.1. Khái ni m kĩ năng.
Kĩ năng – kh năng v n d ng tri th c (khái ni m, cách th c, phương pháp..) ñ
gi i quy t m t nhi m v m#i.
B t c kĩ năng nào cũng ph i d a trên cơ s lí thuy t. Cơ s! lí thuy t đó là tri
th c. S dĩ như v y là vì, xu t phát t) c u trúc kĩ năng (ph i hi u m c đích, bi t cách
th c ñi ñ n k t qu và hi u nh ng ñi u ki n c n thi t ñ tri n khai các cách th c ñó).
2.1.2. Quan h gi a tri th c và ñ#i tư ng.
Tri th c và ñ i tư ng là hai ph m trù khác nhau. Tri th c là k t qu c a s
ph n ánh. ð i tư ng (s v t hi n tư ng) là t'n t i khách quan. Vì v y mu n khám phá
đ i tư ng c n ph i có tri th c hư#ng d n. S v n d ng tri th c ñ khám phá, bi n ñ i
(t t nhiên qua đó cũng thu đư c thơng tin m#i) chính là kĩ năng. Trong th c t d y
h c, sinh viên thư ng g(p khó khăn khi v n d ng tri th c vào vi c gi i quy t bài t p
c th chính là do tri th c không ch%c ch%n, khái ni m tr nên ch t c ng và không
bi n thành cơ s c a kĩ năng.
16
Downloaded by Vu Vu ()

lOMoARcPSD|12114775

Mu n tri th c là cơ s c a kĩ năng thì tri th c đó ph i ph n ánh đ y đ thu c
tính c a b n ch t, ñư c th. thách trong th c ti+n và t'n t i trong ý th c v#i tư cách là
cơng c c a hành đ ng.
2.1.3. Các y t# nh hư ng đ n s hình thành kĩ năng.
- N i dung c a bài t p, nhi m v ñ(t ra ñư c tr)u tư ng hóa s7n sàng hay b che ph
b i nh ng y u t ph làm l ch hư#ng tư duy có nh hư ng đ n s hình thành kĩ năng.
- Tâm th và thói quen.
- Có kh năng khái qt hóa đ i tư ng m t cách tồn th .
2.1.4. S hình thành kĩ năng.
Th c ch t vi c hình thành kĩ năng là hình thành cho sinh viên n%m v ng m t
h th ng ph c t p các thao tác nh0m làm bi n ñ i và sáng t! nh ng thông tin ch a
ñ ng trong bài t p, trong nhi m v và ñ i chi u v#i nh ng hành ñ ng c th .
Mu n v y, khi hình thành kĩ năng cho sinh viên c n:
- Giúp sinh viên bi t cách tìm tịi đ nh n xét ra y u t ñã cho, y u t ph i tìm và m i
quan h gi a chúng.
- Giúp sinh viên hình thành m t mơ hình khái qt đ gi i quy t các bài t p, các ñ i
tư ng cùng lo i.
- Xác l p ñư c m i liên quan gi a bài t p mô hình khái quát và các ki n th c tương
x ng.
2.2. S hình thành k x o.
2.2.1. Khái ni m kĩ x o.
M i hành ñ ng c a con ngư i là hành đ ng có ý th c. Cho nên m c đích và
các hành đ ng đư c ý th c ngay t) đ u. Nhưng khơng ph i m i lúc và m i khâu c a
hành đ ng, ý th c bao gi cũng có m(t. Cho nên trong m t chu&i hành ñ ng, có
nh ng khâu, nh ng ph n khơng khơng có ho(c có ít s tham gia c a ý th c. Thành
ph n t đ ng hóa đó là kĩ x o.

V y, kĩ x o là hành ñ ng ñã ñư c c ng c và t ñ ng hóa.
Có nhi u lo i kĩ x o, như: v n ñ ng, ñánh máy ch , ñánh ñàn, ñi xe đ p, trí tu ,
tính tốn, đ c…
2.2.2. ð c ñi m c a kĩ x o.
- Kĩ x o khơng bao gi th c hi n đơn đ c, tách r i kh!i hành đ ng có ý th c ph c t p.
M t hành ñ ng có ý th c có nhi u kĩ x o và kĩ x o có nhi u lĩnh v c khác nhau thì
hành đ ng có ý th c đó càng có nhi u thu n l i v m(t bi n pháp. Cho nên trong hành
đ ng có ý th c, kĩ x o quan h nhi u ñ n bi n pháp hồn thành hành đ ng mà khơng
quan h đ n m c đích và cách th c hành ñ ng.
- M c ñ tham gia c a ý th c ít, th m chí có khi c m th y khơng có s tham gia c a ý
th c. Nhưng khơng tuy t đ i, mà ý th c luôn luôn thư ng tr c, lúc có v n đ ý th c
xu t hi n ngay. Nh đó, ý th c đư c t p trung vào m(t ph c t p và sáng t o c a hành
ñ ng, ph m vi bao quát r ng hơn.
- Không nh t thi t theo dõi b0ng m%t, mà ki m tra b0ng c m giác v n đ ng. Do đó,
t m tri giác đư c m r ng, tăng tính chính xác và đ nh y c a tri giác.
- ð ng tác th)a, ph b lo i tr), nh ng ñ ng tác c n thi t ngày càng chính xác, nhanh
và ti t ki m. Do đó làm cho hành đ ng ít t n năng lư ng, tăng t c ñ hồn thành cơng
vi c, có năng su t cao, k t qu ñ u, ch t lư ng cao.
- Th ng nh t gi a tính n đ nh và tính linh ho t có nghĩa là kĩ x o không nh t thi t
g%n li n v#i m t ñ i tư ng và tính hu ng nh t ñ nh. Kĩ x o có th di chuy n d+ dàng
theo m c đích và tính ch t chung c a hành đ ng.
2.2.3. S hình thành kĩ x o
17
Downloaded by Vu Vu ()


lOMoARcPSD|12114775

ð hình thành kĩ x o c n ph i ñ m b o các bư#c cơ b n sau:
Bư#c 1: Làm cho sinh viên hi u bi n pháp hành đ ng thơng qua quan sát hành

đ ng m u, k t qu m u, hư#ng d n, ch" v6, k t h p các cách.
Bư#c 2: luy n t p. khi luy n t p ph i ñ m b o các ñi u ki n sau:
- N%m rõ, chính xác m c đích c a luy n t p;
- Thoi dõi sát sao vi c th c hi n đ đ o b o tính chính xác c a vi c th c hi n;
- ð s l n luy n t p;
- Bài t p ph i là m t h th ng xác ñ nh, theo s k t c h p lí, có k ho ch rõ và nâng
d n ñ ph c t p.
- Khơng đư c ng%n qng q trình luy n t p trong th i gian dài.
Bư#c 3: T ñ ng hóa: Sau khi hành đ ng đư c mơ hình hóa, q trình th c
hi n đư c đi u ch"nh, s.a ñ i, lo i b! ñ ng tác th)a và chính xác hơn, lúc đó c u trúc
hành ñ ng ñã thay ñ i v ch t. Hành đ ng lúc này có tính ch tL
- Bao quát hơn, b#t d n m c tiêu b ph n;
- Ti t ki m, gi m ñ ng tác th)a
- ðiêu luy n, ít ho(c khơng có m(t ý th c
- T c ñ nhanhm ch t lư ng cao và k t qu ñ u ñ(n.
- Chuy n vào m t khâu c a hành ñ ng ph c t p và ñã ñ t chu,n nhu n nhuy+n cao.
Chính lúc đó kĩ x o đã hình thành, hành đ ng đã đư c t đ ng hóa.

IV. Cơ s tâm lí c a m t s mơ hình d y h c

1. Mơ hình d y h c thông báo.
1.1. Cơ s tâm lý h c - Thuy t liên tư ng.
Nh ng ai nhi t tình c vũ cho phương pháp thuy t trình, gi ng gi i trong d y
h c ñ u nh n ñư c cơ s tâm lý t) lý thuy t liên tư ng.
Thuy t liên tư ng là trư ng phái tri t h c-tâm lý h c l#n, ñư c b%t ngu'n t)
tri t h c c a Aristotle, ñ(c bi t t) tri t h c duy c m Anh. Các ñ i bi u hàng ñ u là
Thomas Hobbes (1588-1679); J.Locke (1632-1704); G.Berkeley (1685-1753);
D.Hume (1711-1776); D.Hartley (1705-1757); H.Spenxơ (1820-1903).
Có th tóm lư c các lu n đi m chính c a thuy t liên tư ng:
Th nh t: Tâm lý (hi u theo nghĩa là y u t ý th c) ñư c c u thành t) các c m

giác. Các c u thành cao hơn như bi u tư ng, ý nghĩ, tình c m…là cái th hai, xu t
hi n nh liên tư ng các c m giác. Nói cách khác, con đư ng hình thành tâm lý ngư i
là liên k t các c m giác và các ý tư ng.
Th hai: ði u ki n hình thành các liên tư ng là s g n gũi c a các quá trình
tâm lý.
Th ba: S liên k t các c m giác và ý tư ng đ hình thành ý tư ng m#i khơng
ph i là s k t h p gi n ñơn các c m giác ho(c các ý tư ng ñã có.
Th tư: Các m i liên tư ng b quy ñ nh b i s linh ho t c a các c m giác và
các ý tư ng thành ph n ñư c liên tư ng và t n s nh%c l i c a chúng trong kinh
nghi m. Nghĩa là các c m giác hay ý tư ng s ng đ ng hơn, thư ng xun hơn thì t o
ra tâm lý m nh hơn các c m giác và các ý tư ng y u hơn, ít thư ng xuyên hơn.
Th năm: Các liên tư ng ñư c hình thành theo m t s quy lu t: quy lu t tương
t : ý th c c a chúng ta d+ dàng ñi t) m t ý tư ng này sang m t ý tư ng khác tương t
v#i nó; quy lu t tương c n: khi ta nghĩ ñ n m t v t, ta có khuynh hư#ng nh# l i nh ng
v t khác ñã tr i qua cùng m t nơi và cùng m t th i gian; quy lu t nhân qu : khi có
m t ý tư ng v k t qu thư ng xuyên xu t hi n là nguyên nhân d n ñ n k t qu ñó.
Trong các quy lu t trên, quy lu t nhân qu có vai trị đ(c bi t quan tr ng trong các quá
trình nh n th c và phát tri n trí tu .
18
Downloaded by Vu Vu ()


lOMoARcPSD|12114775

S phát tri n nh n th c là quá trình tích lu các m i liên tư ng. S khác bi t v
trình đ nh n th c đư c quy v s lư ng các m i liên tư ng, v t c đ ho t hố các
liên tư ng đó.
Th sáu: Sau này, thuy t liên tư ng d a vào cơ ch ph n x có ñi u ki n do
P.I.Pavlov phát hi n, các liên tư ng đư c gi i thích v phương di n sinh lý th n kinh
là s hình thành và khơi ph c các đư ng mịn th n kinh nh các kích thích.

Nh n xét:
- Chưa v ch ra ñư c cơ ch , các giai ño n hình thành các liên tư ng.
- Khơng đánh giá đúng m c vai trị c a ch th trong s hình thành các liên tư ng.
1.2. Mơ hình d y h c thơng báo.
D y h c thơng báo có th là mơ hình d y h c c đi n nh t. Trong đó n i dung
h c t p là nh ng tri th c có s7n, đư c c u trúc theo các m i liên h nh t ñ nh. Ngư i
d y s. d ng các phương pháp khác nhau đ thơng báo cho ngư i h c các m i liên h
có trong n i dung h c t p và giúp ngư i h c hình thành, c ng c , lưu gi và khơi ph c
các kinh nghi m đã có.
D y h c theo mơ hình thơng báo có nh ng đ(c trưng d+ nh n th y:
Th nh t: M c tiêu và n i dung d y h c là cung c p cho ngư i h c nh ng tri
th c cho s7n, ñư c c u trúc theo lu t liên k t nh t ñ nh.
Th hai: Cơ ch h c là s hình thành, c ng c , lưu gi và khôi ph c các m i
liên tư ng. Ngư i h c s. d ng các giác quan đ thu nh n các hình nh c m tính; sàng
l c và liên k t các hình nh m#i và cũ đ t o ra ý tư ng; s. d ng các cơ ch c a trí
nh# đ lưu gi hình nh đư c tri giác và các kinh nghi m đã có nh liên tư ng, khơi
ph c các kinh nghi m đó trong tình hu ng c n thi t.
Th ba: D y h c là s tác ñ ng vào các giác quan và trí nh# c a ngư i h c;
cung c p các s ki n, các hình nh, các tri th c đ ngư i h c có các c m giác, hình
thành các hình nh; t o ra các kích thích đ sinh viên xác l p các m i liên tư ng.
Phương châm d y h c ñây là cung c p càng nhi u hình nh, s ki n cho ngư i h c
càng t t, giúp ngư i h c có nhi u cơ h i ñ t o ra nhi u m i liên tư ng.
Th tư: Quan h ngư i d y-ngư i h c trong d y h c là quan h ch th -đ i
tư ng. Trong đó, GV ch đ ng s. d ng các phương pháp d y tác ñ ng vào các giác
quan và trí nh# c a HS; ch ñ ng cung c p cho HS các s ki n có s7n, đư c liên k t
v#i nhau theo lu t cho trư#c. Ngư i h c th ñ ng ti p nh n các thông tin t) GV và
thi t l p các m i liên tư ng theo u c u c a GV. Qua đó hình thành các kinh nghi m,
phát tri n các giác quan, trí nh# và tư duy tái t o.
Ngày nay, do s phát tri n c a công ngh thông tin, d y h c thơng báo đư c
phát tri n theo hư#ng mơ hình c a lý thuy t thơng tin. Trong đó m i quan tâm c a nhà

sư ph m là ch t lư ng c a các thơng tin đ u vào (các tri th c c n d y cho ngư i h c);
quá trình x. lý, liên k t các thông tin, lưu gi và khôi ph c thông tin; các ph n ng
c a ngư i h c đ u ra. Q trình x. lý, liên k t, lưu tr và khôi ph c thông tin liên
quan tr c ti p t#i cơ ch làm vi c c a trí nh# và tư duy c a ngư i h c. Vì v y, m#i
quan tâm hàng ñ u c a các nhà sư ph m theo hư ng thông tin là các gi i pháp nâng
cao ch t lư ng ho t ñ ng trí nh và tư duy c a ngư i h c trong d y h c.
2. Mơ hình d y h c đi u khi n hành vi.
2.1. Mơ hình d y h c đi u ki n hố c ñi n.
D y h c theo ñi u ki n hố c đi n có cơ s lý lu n là thuy t hành vi c ñi n
c a J. Watson (1878-1958).
- Cơ s sinh lý c a vi c hình thành hành vi là các ph n ng trong ph n x có đi u ki n
c đi n do I.P.Pavlov phát hi n: T) m t kích thích khơng đi u ki n d n đ n m t ph n
19
Downloaded by Vu Vu ()


lOMoARcPSD|12114775

ng khơng đi u ki n c a cơ th . Khi có m t kích thích khác đi cùng m t kích thích
khơng đi u ki n và đư c c ng c nhi u l n thì đ n m t lúc nào đó, s xu t hi n riêng
c a kích thích đi kèm d n đ n ph n ng vơ đi u ki n. Khi đó kích thích đi kèm đư c
g i là kích thích có đi u ki n, cịn ph n ng đư c n y sinh do kích thích có đi u ki n
ñư c g i là ph n ng có đi u ki n. Theo Pavlov, đưa th c ăn (kích thích khơng đi u
ki n) vào mi ng con chó đang đói s6 làm con chó ch y nư#c b t (ph n ng khơng
đi u ki n). Cùng v#i vi c ñưa th c ăn cho con chó, ngư i ta rung chng (kích thích
có đi u ki n), sau m t s l n, ch" c n nghe ti ng chng, con chó cũng ch y nư#c b t
(ph n x có đi u ki n).
- Nguyên lý chung c a d y h c theo ñi u ki n hoá c ñi n là ph n ng R ch" xu t hi n
khi có tác ñ ng c a m t kích thích S nh0m đáp l i kích thích đó. Nói cách khác, m t
kích thích b t kỳ s6 mang l i m t hành vi tương ng. Công th c c a nó là: S

R,
trong đó có th phân gi i kích thích S thành các thành ph n S1
Sn và s6 có R1
Rn tương ng.
T) đây d y h c đư c quy v vi c phân tích và hình thành các kích thích theo
logic: S1 Sn, qua đó s6 kỳ v ng có các ph n ng R1 Rn mong mu n.
Ví d : ð kh c ph c tính nhút nhát, khơng dám trình bày trư c đám đơng (R)
c a m t sinh viên, gi ng viên t o ra chu&i các kích thích: a) ð ngh sinh viên đó ng'i
t i ch& đ c m t v n ñ ñư c chu,n b trư#c (S1); b) Ng'i t i ch& trình bày v m t
v n đ ñã chu,n b trư#c (S2); c) ð ng t i ch& ñ c v n ñ ñã ñư c chu,n b (S3); d)
ð ng t i ch& trình bày v n ñ ñã ñư c chu,n b trư#c (S4); e) ð ng trư#c l#p ñ c v n
ñ ñã ñư c trình bày trư#c (S5); f) ð ng trư#c l#p trình bày v v n đ đã đư c chu,n
b (S6); g) ð ng trư c l p trình bày v v n đ nào đó chưa đư c chu n b! (S)
- Vi c hình thành và c ng c các hành vi ñư c ñi u khi n tr c ti p b i các kích thích.
Vi c duy trì ho(c làm m t các hành vi đã có b0ng cách c ng c ho(c làm m t các đi u
ki n t o ra kích thích: Nói cách khác vi c c ng c các hành vi ñư c th c hi n qua vi c
ôn t p thư ng xun các hành vi đó.
- Các lo i đi u ki n hố c đi n thư ng ñư c dùng trong d y h c: Khái qt hố:
Hành vi đư c hình thành b i kích thích tương t v#i kích thích có đi u ki n ban ñ u
(n u ñã h c ñư c ph n ng đèn đ! - d)ng l i, thì s6 có xu hư#ng đi ch m l i v#i các
kích thích màu đ!); Phân bi t: hình thành các ph n ng khác nhau v#i các kích thích
g n nhau (phân bi t 21 v#i 12, b v#i d…); S d p t t ph n x : làm m t ph n ng đã
đư c hình thành b0ng cách gi m ho(c làm m t kích thích khơng đi u ki n (kích thích
có đi u ki n khơng đư c c ng c )
Nh n xét:
Mơ hình d y h c theo đi u ki n hố c ñi n r t h u hi u ñ giúp HS h c ñư c
các ph n x ñơn gi n nh0m t o ra s thích ng trong cu c s ng.
Tuy nhiên, h n ch c a mơ hình là q nh n m nh tác đ ng tr c ti p t) phía
ngư i đi u khi n nên y u t ch th c a ngư i h c ñã b b! qua, coi HS là các cá th
th ñ ng ñ i v#i các áp l c c a môi trư ng d y h c.

2.2. Mơ hình d y h c t o tác.
Trong s n& l c kh%c ph c tính máy móc c c đoan c a mơ hình d y h c theo lý
thuy t hành vi c ñi n Watson, đã xu t hi n nhi u mơ hình đi u khi n hành vi có tính
m m d3o hơn, trong s đó đáng chú ý là mơ hình c a B.F.Skinner (1904-1990) - lý
thuy t hành vi t o tác.
2.2.1. N i dung lý thuy t hành vi t o tác.

20
Downloaded by Vu Vu ()