Skkn khai thác tranh biếm họa vào dạy học chương i các nước châu á ,châu phi và khu vực mĩ la tinh lịch sử 11 trung học phổ thông

PHẦN I. ĐẶT VẤN ĐỀ
1. Lí do chọn đề tài
Thực hiện Nghị quyết 29/NQ-TW ngày 4/11/2013 của Ban Chấp hành
Trung ương Đảng tại Hội nghị Trung ương khóa 8 (Khóa XI) về Đổi mới căn bản
và toàn diện giáo dục và đào tạo, đáp ứng u cầu cơng nghiệp hóa, hiện đại hóa
trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, hội nhập quốc tế,
trong đó nhấn mạnh chuyển từ giáo dục trang bị chủ yếu kiến thức, kĩ năng sang
phát triền năng lực người học, nên giáo dục nước nhà đã có những chuyển biến
mạnh mẽ và sâu sắc. Trải qua nhiều lần chỉnh sửa bổ sung , ngày 25-26/12/2018,
Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể và Chương trình phổ thơng mơn Lịch sử
đã chính thức được ban hành xác nhận mục tiêu, yêu cầu cốt lõi là phát triển năng
lực.
Để năng lực được hình thành và phát triển ở người học thì việc sử dụng đồ
dùng trực quan là cần thiết. Bởi như Lênin đã chỉ rõ, con đường nhận thức bắt
nguồn từ trực quan sinh động. Hơn nữa, kiến thức lịch sử với tính khơng lặp lại và
tính q khứ, địi hỏi việc sử dụng đồ dùng trực quan lại càng không thể thiếu.
Trong thời gian qua, nhiều chuyên khảo viết về sử dụng đồ dùng trực quan, nhất là
các kênh hình ở các cấp THCS và THPT, cả lịch sử Việt Nam lẫn lịch sử thế giới
đã được xuất bản. Trong sáng kiến này, tác giả đã đi vào một nhóm tranh ảnh lịch
sử có phạm vi hẹp hơn đó là tranh biếm họa.
Tranh biếm họa là tranh châm biếm, chế giễu, đả kích thơng qua sự phóng
đại một hoặc vài yếu tố đặc trưng của đối tượng bị châm biếm. Giống các loại
tranh khác được sử dụng trong dạy học Lịch sử, tranh biếm họa mạng đầy đủ
nhưng ưu điểm của đồ dùng trực quan, góp phần khắc sâu sự kiện lịch sử, nâng cao
năng lực tái hiện kiến thức, phát triển óc quan sát và tư duy cho học sinh. Ngồi
ra, tranh biếm họa cịn nâng cao sự hứng thú, giúp giáo dục tư tưởng và óc thẩm
mĩ. Tranh biếm họa có đặc trưng là tính biểu tượng và logic vấn đề cao, ln có
một lớp nghĩa ẩn dưới hình vẽ. Nên để hiểu được tranh biếm họa thì HS cần có
kiến thức nền tảng tốt, cộng thêm tư duy logic và tư duy phản biện cao. Do vậy, sử
dụng tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử còn giúp thúc đẩy tư duy phản
biện,chính kiến và sự logic trong nhận thức của HS. Bên cạnh đó, sử dụng đồ dung

trực quan nói chung, tranh biếm họa nói riêng cịn giúp giáo dục tư tưởng và óc
thẩm mĩ cho HS.
Xuất phát từ yêu cầu đổi mới dạy học, đạt mục tiêu của chương trình
giáo dục phổ thơng áp dụng sau năm 2020 và từ thực trạng của bộ môn Lịch sử
bậc THPT tôi đã mạnh dạn chọn đề tài nghiên cứu: KHAI THÁC TRANH BIẾM HỌA
VÀO DẠY HỌC CHƯƠNG I: CÁC NƯỚC CHÂU Á ,CHÂU PHI VÀ KHU VỰC MĨ LA
TINH- LỊCH SỬ 11- TRUNG HỌC PHỔ THÔNG, để làm đề tài sáng kiến kinh nghiệm.

Đây là một số kinh nghiệm của bản thân và bước đầu thực hiện vì vậy khơng tránh
khỏi những sai sót mong sự giúp đỡ góp ý của đồng nghiệp
1

skkn


2. Những tính mới, đóng góp mới của đề tài
Hiện nay, xây dựng và tổ chức các hình thức dạy học theo định hướng hình
thành và phát triển năng lực trong môn lịch sử hiện nay rất mới, đa số giáo viên
còn lúng túng, thiếu kinh nghiệm trong việc áp dụng và thực hiện.Trong đó qua
khảo sát thực tế nhiều giáo viên và học sinh vẫn còn đang lúng túng khi vận dụng
phương pháp khai thác tranh biếm họa trong q trình dạy và học bộ mơn Lịch sử
ở bậc THPT.
Đề tài đã nghiên cứu về thực trạng vận dụng phương pháp khai thác tranh
biếm họa trong bộ môn Lịch sử hiện nay ở trường THPT trên địa bàn huyện Tân
Kỳ, tỉnh Nghệ An. Từ đó, đưa ra các giải pháp vận dụng phương pháp khai thác
tranh biếm họa trong dạy học , thiết kế các hình thức dạy học bằng khai thác tranh
biếm họa học trong dạy học bộ mơn Lịch sử lớp 11 bậc THPT theo định hướng
hình thành và phát triển năng lực học sinh một cách cụ thể. Mặt khác, thông qua tổ
chức dạy học theo định hướng mới thông qua phương pháp làm cho học sinh u
thích học bộ mơn Lịch sử hơn.

Thơng qua thiết kế và soạn giảng bài 3 “ Trung Quốc ”–Lịch Sử 11 bậc
THPT theo định hướng mới, để hướng tới các mục tiêu: chiếm lĩnh nội dung kiến
thức khoa học, hiểu biết tiến trình khoa học và rèn luyện các kĩ năng tiến trình
khoa học như: quan sát, thu thập thông tin, dữ liệu; xử lý (so sánh, sắp xếp, phân
loại, liên hệ…thông tin); suy luận, áp dụng thực tiễn nhằm hướng tới việc hình
thành và phát triển năng lực cho học sinh thông qua rèn luyện kĩ năng khai thác đồ
dùng trực quan cho học sinh.Việc vận dụng phương pháp khai thác tranh biếm
họa vào dạy học Lịch sử có thể xem một điều kiện, kết quả góp phần vào sự phát
triển nhân cách thế hệ trẻ một trong những phẩm chất quan trọng của mỗi cá nhân
là tính tích cực, sự chủ động sáng tạo trong mọi hồn cảnh.
Đề tài cũng đáp ứng được yêu cầu đổi mới toàn diện và đồng bộ trong
phương pháp dạy học và định hướng phát triển phẩm chất năng lực của học sinh,
xác định rõ những yêu cầu cơ bản của phương pháp tự học như: nội dung phương
pháp tự học gồm mấy vấn đề, để tiếp cận nó phải tuân thủ theo qui trình nào, điều
kiện để áp dụng có hiệu quả các yêu cầu ra sao… từ đó xây dựng những biện pháp
dạy tự học tích cực tương ứng.
Mặt khác, đề tài sáng kiến đáp ứng được một trong những mục tiêu của đổi mới
căn bản, toàn diện về GD&ĐT hiện đại mà trong Nghị quyết số 29 của Hội nghị
lần thứ 8, Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI đã chỉ ra. Qua đề tài nghiên
cứu nhằm giúp người dạy và người học tiếp cận với xu thế dạy học trong chương
trình giáo dục THPT mới áp dụng sau năm 2020, đó là phát triển con người mới có
năng lực và phẩm chất đáp ứng sự phát triển của xã hội.

2

skkn


PHẦN NỘI DUNG NGHIÊN CỨU
CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC KHAI THÁC

TRANH BIẾM HỌA VÀO DẠY HỌC CHƯƠNG I:CÁC NƯỚC
CHÂU Á,CHÂU PHI VÀ KHU VỰC MĨ LA TINH –LỊCH SỬ 11-THPT
1.1. Cơ sở lí luận
1.1.1. Một số khái niệm về tranh biếm họa và khai thác tranh biếm họa
- Khái niệm về tranh biếm họa
Theo Đại từ điển Tiếng Việt của Nguyễn Nhứ Ý, biếm có nghĩa là chê, biếm
họa là tranh châm biếm.
Theo Từ điển en.oxforddictionaries.com, “caricature” (tranh biếm họa được
định nghĩa là: “ A picture, description, or imitation of a person in which certain
striking characteristics are exaggerated in order to create a comic or grotesque
effect”, định nghĩa là một bức tranh, một mô tả hoặc một sự bắt chước một người
mà trong đó đặc điểm nổi bật được phóng đại để tạo ra một hiệu ứng hài hước hoặc
gây cười.
Theo Từ điển Lạc Việt, “biếm họa” trong tiếng Anh gọi là “ caricature” có
nghĩa là tranh gây cười để chế giễu nhưng tật xấu.
Theo Vdict.com, Informatik.uni-leipzig.de, tratu.soha.vn và vi.wiktionary.org,
tranh biếm họa là tranh châm biếm gây cười.
Tác giả Baran Sarigul trong cơng trình The Significance of Caricature in
Visual Cammunication (Ý nghĩa của tranh biếm họa trong giao tiếp trực quan)
quan niệm: Tranh biếm họa là một loại đồ dùng trực quan chứa đựng những thơng
điệp thơng qua những bản vẽ phóng đại. Đó là cách ngắn gọn và sắc bén nhất để
phát ra một lời chỉ trích. Bởi vậy, ban đầu nó được một số người sử dụng để đáp
trả sự thiếu hiểu biết và khiêm nhã của một bộ phận xã hội. Bất kể điều gì liên
quan đến con người đều có thể trở thành chủ đề của tranh biếm họa.
Barbara Brooks trong cuốn Caricature as the record of Medical History in
eighteenth century London đã khẳng định: “ Tranh biếm họa là phượng tiện cho
phép bình luận trực quan về những điều ngớ ngẩn và mâu thuẫn của thời đại…Kĩ
năng của hoạ sĩ vẽ tranh biếm họa cũng giống như kĩ năng của người viết truyện
châm biếm: họ quan sát xã hội và “chưng cất” sự lệch tâm của hành vi con người.
Nhìn chung, tranh biếm họa có các đặc điểm cơ bản sau:

- Về hình thức, đó là một loại tranh ( phân biệt với ảnh chụp)
- Về nội dung, là loại tranh trong đó có yếu tố được phóng đại chi tiết nào đó của
đối tượng bị châm biếm, đả kích. Cũng chính vì thế, hầu hết tranh biếm họa
thường gây cười.
- Về mục đích, tranh được vẽ nhằm chấm biếm, chế giễu những thói hư tật xấu
trong xã hội.
- Về chủ đề, bất kể chủ đề gì liên quan đến con người, quan hệ giữa con người
với con người trong đời sống đều có thể trở thành đề tài của tranh biếm họa.
3

skkn


Tóm lại, tranh biếm họa là tranh châm biếm, chế giễu, đả kích thơng qua
sự phóng đại một hoặc vài yếu tố đặc trưng của đối tượng bị châm biếm.
Khai thác tranh biếm họa
Một phương pháp dạy học có hiệu quả trong việc hình thành năng lực và
phẩm chất cho học sinh là khai thác tranh biếm họa trong dạy học lịch sử ở trường
THPT
1.1.2. Vị trí vai trị khai thác tranh biếm họa trong dạy học lịch sử.
Khai thác tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử có ý nghĩa quan trọng,ngoài
những ưu thế của một loại đồ dùng trực quan mở đầu cho quá trình nhận thức,khả
năng quan sát ,năng lực tái hiện kiến thức ,khắc sâu kiến thức khả năng tư
duy ,tranh biếm họa cịn có ưu thế riêng là kích thích được hững thú cho người học
là nền tảng quan trọng của việc tạo động cơ,cũng như tích cực hóa động cơ học tập
cho học sinh thông qua yếu tố hài hước châm biếm
Thứ nhất, giống các loại tranh khác được sử dụng trong dạy học Lịch sử,
tranh biếm họa mang đầy đủ những ưu điểm của đồ dùng trực quan.
Theo con đường nhận thức nổi tiếng mà Lênin đã chỉ ra trong tác phẩm Bút
ký triết học: “Từ trực quan sinh động đến tư duy trừu tượng, từ tư duy trừu tượng

đến thực tiễn - đó là con đường biện chứng của sự nhận thức chân lí, của sự nhận
thức hiện thực khách quan”, tranh biếm họa thực chất cũng là một loại đồ dùng
trực quan, có vai trị quan trọng trong việc mở đầu quá trình nhận thức – giai đoạn
“ trực quan sinh động”.
Theo kết quả thực nghiệm giáo dục học: Việc ghi nhớ kiến thức qua hoạt
động nhìn có thể đạt được đến 30%, vừa nghe vừa nhìn đạt 50% sau 2 tuần.
Komenxki (1582-1670) – Ông tổ của nền giáo dục cận đại, xem trực quan là “
nguyên tắc vàng ngọc” trong dạy học nói chung.

Các mức độ ghi nhớ kiến thức sau hai tuần học
4

skkn


Đối với việc dạy học Lịch sử, đồ dùng trực quan có vai trị rất quan trọng bởi
hai trong những đặc trưng của kiến thức là tính quá khứ và tính khơng lặp lại, trong
khi nhận thức của học sinh lại diễn ra theo hướng từ hiện tại nhìn về quá khứ, rất
dễ xảy ra tình trạng “ hiện đại hóa lịch sử”. Sử dụng đồ dùng trực quan góp phần
đưa HS trở lại khơng khí lịch sử như hiện thực đã xảy ra.
Tuy nhiên, khác với các loại tranh khác, hầu hết tranh biếm họa gây hứng thú
cao ở người đọc thơng qua những chi tiết phóng đại. Theo lí luận giáo dục học và
tâm lí học, hứng thú có vai trị quan trọng trong việc làm cho con người trở nên vui
tươi, phấn chấn hơn. Hứng thú làm cho qua trình học tập trở nên hấp dẫn hơn và
duy trì được nhận thức một cách bền bỉ. Theo Alecxêep: “chỉ có hưng thú với một
hoạt động nào đó mới đảm bảo cho hoạt động ấy được tích cực”.
Thứ hai, tranh biếm họa góp phần khắc sâu sự kiện lịch sử, nâng cao năng
lực tái hiện kiến thức.
Tranh biếm họa với những chi tiết phóng đại sẽ gây ấn tượng với người xem, duy
trì sự chú ý và làm chỗ dựa cho sự ghi nhớ. Theo quy luật ưu tiên của trí nhớ, sự

ghi nhớ sẽ có chọn lọc với các mức độ khác nhau tùy thuộc vào đặc điểm thông tin.
Cụ thể, sự ghi nhớ sẽ ưu tiên cho những điều cụ thể, hình ảnh trực quan (sẽ dễ ghi
nhớ hơn ngôn ngữ trừu tượng), sự vật hiện tượng càng sinh động, hấp dẫn, càng
gây hứng thú càng dễ ghi nhớ, những điều quan trọng, bổ ích hoặc gây tranh cãi…
Những đặc điểm đó sẽ góp phần giúp học sinh tái hiện kiến thức khi cần thiết, khắc
sâu sự kiện lịch sử hơn, tạo biểu tượng lịch sử ở HS.

Các nước đế quốc xâu xé “ chiếc bánh ngọt” Trung Quốc
5

skkn


Ví dụ: khi dạy Bài 3. Trung Quốc (Lịch sử lớp 11 – chương trình chuẩn) tiểu
mục 1.Trung Quốc bị các nước đế quốc xâm lược, nói đến sự kiện các nước đế
quốc “ xâu xé” Trung Quốc giữa thế kỉ XIX, HS sẽ nghĩ ngay đến hình ảnh “ chiếc
bánh ngọt Trung Quốc”.
Giáo viên có thể chiếu hỉnh ảnh trực quan này (hoặc cho HS tự theo dõi
trong sách giáo khoa- trang 13) kết hợp với việc đặt câu hỏi: “Tại sao các nước
không độc chiếm cái bánh này ?” như một tình huống có vấn đề dành cho HS. Sau
khi HS thảo luận, trả lời, GV có thể chốt ý, đồng thời mở rộng kiến thức: trong bài
viết với nhan đề “ Các nước đế quốc chủ nghĩa và Trung Quốc”, đăng trên Tập san
Inprekorr, bản tiếng Pháp, số 67, Nguyễn Ái Quốc đã chỉ rõ: “ Mặc dù Trung
Quốc rất suy nhược, mặc dù nội bộ Trung Quốc bị chia rẽ, nhưng dẫu sao, con số
11.139.000 km2 của nó vẫn là một miếng mồi quá to mà chủ nghĩa đế quốc thực
dân không thể trôi ngay một lúc được. Và cũng không thể trong một ngày mà đẩy
một cách tàn bạo 489.500.000 người Trung Quốc vào xiềng xích của chế độ nơ lệ
thuộc địa. Cho nên, người ta cắt vụn Trung Quốc ra. Cách này chậm hơn nhưng
khơn.
Và thực tế thì sau chiến tranh thuốc phiện, các nước đế quốc từng bước nhảy

vào xâu xé Trung Quốc: đến cuối thế kỉ XIX, Đức xâm chiếm tỉnh Sơn Đông, Anh
xâm chiếm vùng châu thổ sông Dương Tử (Trường Giang), Pháp thơn tính vùng
Vân Nam, Quảng Tây, Quảng Đơng, Nga và Nhật chiếm đóng vùng Đơng Bắc….
Bức tranh nổi tiếng này có nhiều phiên bản khác nhau. Dù là phiên bản nào đi
nữa thì nội dung chính phản ánh cũng bao gồm hình ảnh chiếc bánh ngọt ghi chữ
“China”, “Chine” ( đều có nghĩa là Trung Quốc) và nhiều đại diện của các nước đế
quốc xung quanh. Các nhân vật trong bức tranh biếm họa với nét mặt căng thẳng,
mỗi người trên tay cầm chiếc dĩa hoặc dao nhọn chuẩn bị xiên vào để cắt chiếc
banh. Các nhân vật này bao gồm Hoàng đế Đức, Tổng thống Pháp, Nga hoàng,
Nhật hoàng, Thủ tướng Anh đương thời…
Cùng cách thể hiện như bức tranh này có bức biếm họa về Hội nghị Viên năm
1875 (Bài 5. Châu Âu từ chiến tranh Na-pơ-lê-ơng đến hội nghị Viên, lịch sử 11Chương trình nâng cao).

Tranh biếm họa “ Congres de Vienne”
6

skkn


Thứ ba, tranh biếm họa góp phần phát triền óc quan sát và tư duy cho HS.
X.Vêcle trong cơng trình Phát triển tư duy biện chứng chỉ ra bước đầu tiên
của việc phát triển tư duy nói chung là “ óc quan sát và kĩ năng biết đặt ra những
vấn đề trước các hiện tượng”. Giải thích ý này ơng lấy ví dụ: Trước thời Newton
táo trên cây vẫn rụng nhưng chỉ có Newton quan sát và đặt vấn đề để rồi phát hiện
ra định luật vạn vật hấp dẫn. Từ luận điểm này, sử dụng đồ dùng trực quan để phát
triển năng lực quan sát, tư duy là điều cần thiết. Tuy nhiên, để tư duy phát triển, dĩ
nhiên khơng thể dừng lại ở đó, “ phải biết phân tích, đối chiếu, nhìn thấy nhưng
dấu hiệu và mối liên hệ bản chất, khái quát hóa, biết đánh giá hiện tượng”.
Sử dụng đồ dùng trực quan không những giúp lĩnh hội và ghi nhớ kiến thức
lịch sử “ trăm nghe khơng bằng mắt thấy”, từ đó giúp tạo biểu tượng hình thành

khái niệm, quy luật và bài học lịch sử (theo đúng q trình tri thức lịch sử), mà cịn
giúp phát triển kĩ năng quan sát, óc tưởng tượng và ngơn ngữ của HS. Tranh biếm
họa có đặc trưng là tính biểu tượng và logic vấn đề cao, ln có một lớp nghĩa ẩn
dưới hình vẽ. Nên để hiểu được tranh biếm họa thì HS cần có kiến thức nền tảng
tốt, cộng thêm tư duy logic và tư duy phản biện cao. Do vậy, sử dụng tranh biếm
họa trong dạy học Lịch sử còn giúp thúc đẩy tư duy phản biện,chính kiến và sự
logic trong nhận thức của HS. Bên cạnh đó, sử dụng đồ dung trực quan nói chung,
tranh biếm họa nói riêng cịn giúp giáo dục tư tưởng và óc thẩm mĩ cho HS.
Bởi vậy, để phát huy hiệu quả việc dạy học lịch sử tại trường THPT ,chúng
tôi đã mạnh dạn vận dụng khai thác tranh biếm họa vào dạy học CHƯƠNG I: CÁC
NƯỚC CHÂU Á ,CHÂU PHI VÀ KHU VỰC MĨ LA TINH- LỊCH SỬ 11- TRUNG HỌC
PHỔ THÔNG.

1.2. Hiện trạng khai thác tranh biếm họa vào dạy học môn Lịch Sử tại
trường THPT
1.2.1. Hiện trạng hướng dẫn học sinh khai thác tranh biếm họa vào dạy học
mon Lịch sử
Để hiểu rõ việc hướng dẫn học sinh khai thác tranh biếm họa vào dạy học
môn Lịch sử nói chung và hướng dẫn học sinh khai thác tranh biếm họa vào dạy
học Chương 1:Các nước Châu Á,Châu phi và Khu vực Mĩ La Tinh nói riêng, một
cuộc khảo sát đã được diễn ra (thời gian 09/2020 – 2/2021).
Nội dung cuộc khảo sát tập chung vào nhận thức của giáo viên về bản chất,
vai trò, ý nghĩa của việc tranh biếm họa ; hệ thống các kĩ năng khai thác tranh biếm
họa cần hình thành và phát triển cho học sinh trong q trình học bộ mơn Lịch Sử
ở trường phổ thông, các yếu tố ảnh hưởng đến quá trình hình thành và phát triển kĩ
năng khai thác, tranh biếm họa.
Về phương pháp, hai mẫu phiếu điều tra đã được xây dựng (dành cho giáo viên
và học sinh) rồi gửi về một số trường phổ thông, kết quả thu được 158 phiếu giáo
viên và 980 phiếu học sinh. Ngoài ra việc phỏng vấn trực tiếp giáo viên, học sinh
về các vấn đề liên quan đến khai thác tranh biếm họa và dự giờ, thăm lớp cũng

7

skkn


được tiến hành. Đồng thời tập hợp các nguồn tin tức thời sự qua báo chí, các
phương tiện thơng tin đại chúng để có sự đánh giá chính xác hơn về thực trạng dạy
học và phát triển kĩ năng khai thác tranh biếm họa cho học sinh .

Khi được hỏi về bản chất của việc khai thác tranh biếm họa trong dạy học
lịch sử , khảo sát ý kiến của giáo viên, cụ thể: Số phiếu phát ra là 158 phiếu đã thu
được kết quả như sau:
- 68,9% giáo viên tham gia cuộc điều tra cho rằng: khai thác tranh biếm họa
trong dạy học lịch sử là quá trình học sinh tích cực, chủ động, độc lập nhận thức
dưới sự hướng dẫn của giáo viên.
- 24% giáo viên tham gia cuộc điều tra cho rằng: khai thác tranh biếm họa trong
dạy học lịch sử là để bổ sung cho kiến thức trên lớp.
- 6,9% giáo viên tham gia cuộc điều tra cho rằng: khai thác tranh biếm họa
trong dạy học lịch sử học sinh là tự mình tìm ra kiến thức mà không cần sự hỗ trợ,
giúp đỡ của giáo viên.
Về sự cần thiết của khai thác tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử
- 56,9% giáo viên đồng ý: Khai thác tranh biếm họa không chỉ giúp học sinh
mở rộng củng cố mà còn giúp học sinh khắc sâu kiến thức cơ bản.
- 22,7% giáo viên cho rằng :Khai thác tranh biếm họa giáo dục đạo đức, nhân
cách tốt cho học sinh và rèn luyện thói quen tốt trong học tập.
- 21,4% giáo viên đồng ý: Khai thác tranh biếm họa góp phần nâng cao chất
lượng đào tạo bộ môn ở trường phổ thông.

8

skkn


BIỂU ĐỒ KHẢO SÁT SỰ CẦN THIẾT CỦA TRANH
BIẾM HỌA Ở HỌC SINH
Tựnh
họcbikhơng
giúp học
Tra
ếm họachỉkhơng
chỉ gisinh
úp
mở rộng
cố mà
cịn
học
s i nh củng
mở rộng
củng
cố giúp
ki ến
học sinh
khắc
sâuhọc
kiếns ithức
cơc
thức
mà còn
gi úp
nh khắ

sbản
âu ki ế n thức cơ bả n

21,40%
56,90%

Tra
ếm họa
gi á ođức,
dục nhân
đạ o
Tự nh
họcbigiáo
dục đạo
đức,
cá ch
tốtsinh
chovà
học
cáchnhâ
tốt ncho
học
rèn
sluyện
i nh vàthói
rènquen
l uyệntốt
thói
quen
trong

họctốt
trong
tập. học tậ p
Tra nh
ếm phần
họa góp
phần
Tự
họcbigóp
nâng
caonâng
chất
ca o chấđào
t l ượng
đàmơn
o tạ oởbộ
mơn
lượng
tạo bộ
trường
ở trường
THPT.
phổ
thơng

22,70%

Về phương pháp:
- 33,27% giáo viên nhất trí giúp phát triển kĩ năng tư duy lịch sử cho học sinh.
- 40.92% giáo viên đồng ý với phát triển kĩ năng học sinh

- 25.81% giáo viên nhấn mạnh kĩ năng phát hiện kiến thức qua đồ dùng trực
quan.

BIỂU ĐỒ KHẢO SÁT THỰC TRẠNG PHƯƠNG
PHÁP SỬ DỤNG TRANH BIẾM HỌA CỦA HỌC
SINH

25,81%

33,27%

Tra
ế m họa
úp học
phásinh
t tri ển
Tự nh
họcbikhông
chỉ gi
giúp
mở
kĩ
năng
tư
duy
l
ị
ch
s
ử

cho
rộng củng cố mà còn giúp họchọc
sinh
skhắc
i nh sâu kiến thức cơ bản
Tra
ếmdục
họađạo
gi úp
phá
t tricách
ển kĩ
Tự nh
họcbigiáo
đức,
nhân
nă
nhrèn luyện thói
tốtng
chocủa
họchọc
sinhs ivà
quen tốt trong học tập.
Tự nh
họcbigóp
Tra
ếmphần
họa nâng
gi úpcao
pháchất

t trilượng
ển kĩ
đàongtạophát
bộ mơn
trường
phổqua
thơng
nă
hi ệnở ki
ến thức
đồ
dùng trực qua n

40,92%

Như vậy, ở mức độ và lựa chọn khác nhau của giáo viên đã phản ánh tính
phong phú của phương pháp khai thác tranh biếm họa trong dạy học Lịch sử ở
trường THPT.
Mặc dù nhận thức của giáo viên về khai thác tranh biếm họa và phát triển kĩ
năng khai thác tranh biếm họa đúng đắn, nhưng khi được hỏi về phương pháp hình
9

skkn


thành và phát triển một số kĩ năng khai thác tranh biếm họa cơ bản cho học sinh
trong dạy học bộ mơn Lịch Sử ở trường phổ thơng, cịn nhiều bất cập: chủ yếu giáo
viên chỉ hướng dẫn học sinh đọc SGK trên lớp và gạch chân những nội dung quan
trọng, ít quan tâm đến việc rèn luyện học sinh kết hợp SGK với nghe giảng và ghi
chép chủ động. Các kĩ năng cơ bản khác như: kĩ năng tư duy, khai thác đồ dùng

trực quan, tài liệu tham khảo, làm việc nhóm,... chưa được chú trọng rèn luyện.
Đối với học sinh, khi nhận thức về vấn đề khai thác tranh biếm họa giáo viên
làm cuộc khảo sát nhanh với số phiếu phát ra là 980 phiếu, thu được kết quả như
sau:
- 52,04% học sinh cho rằng: Khai thác tranh biếm họa giúp HS tích cực, chủ
động chiếm lĩnh kiến thức dưới sự hướng dẫn của giáo viên.
- 39.79% học sinh cho rằng: Khai thác tranh biếm họa là tự mình đọc SGK, tài
liệu tham khảo ở nhà để chuẩn bị bài mới.
- 8,17% học sinh khẳng định: Khai thác tranh biếm họa là học ngoài giờ lên
lớp.

BIỂU ĐỒ KHẢO SÁT THỰC TRẠNG NHẬN THỨC
CỦA HỌC SINH VỀ SỬ DỤNG TRANH BIẾM HỌA

8,17%

39,79%

52,04%

tra
bilà
ếm
úp học
i nhđộng
Tựnh
học
tự họa
mìnhgitích
cực, schủ

chiếm
thức
hướng
tích
cựclĩnh
chủkiến
đơng
chidưới
ếm sự
l ĩnh
giáo
viên.
kidẫn
ếncủa
thức
dưới
s ự hướng dẫ n của
kha
i thálàctự
tramình
nh biđọc
ếmSGK,
họa ltài
à tự
GV.
Tự học
liệu
tham khảo
chuẩn
bàitàmới.

mình
đọc sởánhà
ch giđểáo
khoabịvà
i
l i ệu tha m khả o
học
i nhkhẳng
khẳngđịnh:Tự
đị nh khai
thác
học ssinh
học là
học
ngoài giờ
lên họa
lớp l à hoạ t động
tranh
bi ếm
ngoà i gi ờ l ên l ớp

Như vậy các em đã hiểu được ở mức độ nhất định các hình thức tự học khác
nhau, nhưng về bản chất tự học các em cịn mơ hồ.
Thơng qua kết quả điều tra cho thấy, việc Khai thác tranh biếm họa để phát
triển kĩ năng Lịch sử cho học sinh còn nhiều hạn chế.
1.2.2. Nguyên nhân của thực trạng khai thác tranh biếm họa vào dạy học môn
Lịch Sử
Qua số liệu khảo sát thì cho thấy nguyên nhân cơ bản dẫn đên đến hạn chế
trong phương pháp khai thác tranh biếm họa vào dạy và học môn Lịch sử ở trường
THPT như sau

10

skkn


Thứ 1: Một số giáo viên chưa nhận thức đúng bản chất, vai trò của khai thác
tranh biếm họa vào dạy học môn Lịch Sử, chưa xác định được hệ thống kĩ năng t
cơ bản và các biện pháp thích hợp rèn luyện và phát triển kĩ năng khai thác tranh
biếm họa vào dạy học môn Lịch Sử cho học sinh. Một số giáo viên còn dạy học
theo lối đọc – chép, chỉ tập trung vào việc dạy kiến thức, ít dạy học sinh cách học
và khuyến khích học sinh tự học.
Thứ 2: Về phía học sinh, tình trạng học tập thụ động đã hạn chế rất nhiều khĩ
năng và hứng thú của học sinh. Tâm lí coi nhẹ mơn phụ khiến cho việc tự học môn
Lịch sử càng yếu hơn (cả về hình thức, thời gian, mức độ hiệu quả).
Bên cạnh đó, những tác động tiêu cực của cơ chế thị trường cũng làm cho chất
lượng dạy học Lịch sử nói chung, chưa tốt. Hiện nay, đa số học sinh và cha mẹ đều
định hướng cho con mình học khối A, B, D rất ít hướng theo khối C. Bởi vì các
trường có tuyển sinh khối C số lượng ít, sau khi ra trường, cơ hội có việc làm đúng
chuyên ngành thấp hơn các khối khác. Vì thế trong tình trạng học tập bộ mơn Lịch
Sử mang tính hình thức mới xuất hiện và việc tự học của học sinh càng hạn chế
hơn.
Chương trình đào tạo ở nhiều trường cao đẳng và đại học sư phạm còn nặng về
kiến thức hàn lâm, chưa đầu tư đúng mức cho công tác rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ
cho sinh viên. Việc khai thác đồ dùng trực quan của sinh viên sư phạm còn hạn
chế. Điều này ảnh hưởng đến việc hướng dẫn học sinh ở trường phổ thông khi họ
trở thành giáo viên thực sự đứng trên bục giảng. Nên thực tế khơng ít giáo viên bộ
mơn Lịch sử cịn non yếu cả về chuyên môn và năng lực sư phạm.
Từ đó có thể khẳng định, việc đề xuất các biện pháp phát triển hệ thống kĩ năng
cơ bản cho học sinh là một yêu cầu cấp thiết. Để giải quyết được những hạn chế
trên cần có biện pháp đồng bộ từ các cấp quản lí giáo dục, đến giáo viên và học

sinh, có sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà trường, gia đình, xã hội.
CHƯƠNG II : KHAI THÁC TRANH BIẾM HỌA VÀO DẠY HỌC
CHƯƠNG I: CÁC NƯỚC CHÂU Á ,CHÂU PHI VÀ KHU VỰC MĨ LA
TINH- LỊCH SỬ 11- TRUNG HỌC PHỔ THÔNG.
2.1.Một số gợi ý về phương pháp khai thác tranh biếm họa trong dạy học
lịch sử ở trường phổ thông.
2.1.1.Định hướng phương pháp chung đối với giáo viên
Cốt lõi của Chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể 2018,và Chương trình
THPT các mơn học là hình thành và phát triển phẩm chất năng lực cho học
sinh.Cách tiếp cận năng lực là lấy khả năng làm được việc làm đích đến ,khác bản
chất so với cách tiếp cận nội dung với việc lấy ít hay nhiều kiến thức làm thước đo.
Đặc biệt với môm Lịch sử ,điều này càng thể hiện rõ ràng hơn khi kiến thức
nặng nề mà thời gian phân phối chương trình lại ít.Với định hướng tiếp cận năng
11

skkn


lực,buộc người học phải làm được việc trong tương lai,chức năng ,nhiệm vụ cần
phải được quan tâm đúng mức.Bởi lẽ,phẩm chất và năng lực chỉ có thể được hình
thành và phát triển thông qua các hoạt động .Như vậy việc sử dụng đồ dùng trực
quan nói chung và tranh biếm họa nói riêng có ý nghĩa quan trọng và cần thiết đối
với việc giảng dạy Lịch sử .Với việc định hướng tiếp cận năng lực,GV cần phải tổ
chức ,hưỡng dẫn học sinh cách khai thác tranh ảnh trực quan.Tác giả Nguyễn
Mạnh Hưởng trong cơng trình:Rèn luyện cho học sinh kĩ năng khai thác kênh hình
trong dạy học lịch sử theo hướng phát triển năng lực người học,có đề xuất định
hướng cách khai thác biếm họa như sau:
Bảng 1.Cách đặt câu hỏi và tiêu chí đánh giá kĩ năng khai thác tranh biếm họa

Loại tranh ảnh

Tranh ảnh biếm
họa châm biếm
mang chủ đề lịch
sử

...

Định hướng cách đặt câu hỏi
tương ướng
-Bức tranh biếm họa /châm biếm
gửi cho chúng ta thơng điệp lịch
sử gì?
-Những yếu tố lịch sử nào được
thể hiện qua sự biếm họa /châm
biếm của bức tranh
-Em có suy nghĩ,nhận xét gì về
lịch sử bấy giờ được phản ánh
qua bức tranh?
-Kể tên những bức tranh biếm
họa/châm biếm có chủ đề lịch sử
mà e biết
...

Tiêu chí đánh giá kĩ
năng khai thác tranh
ảnh minh họa
-HS biết quan sát ,nhận
diện đúng loại tranh ảnh
lịch sử.

-HS khai thác được
nhưng yếu tố lịch sử
-HS biết nhân xét đánh
giá sự kiện ,hiện tượng
lịch
sử
qua
bức
tranh ,liên hệ thức tiễn.

...

Bảng trên chỉ mamg tính định hướng chung cho việc khai thác tranh biếm
họa.Song việc khai thác tranh biếm họa cũng như bất kì loại tranh ảnh đồ dùng trực
quan nào khác cũng phải bắt đầu từ việc mô tả những chi tiết được thể hiện trong
bức tranh,rồi sau đó lí giải các đường nét ,các chi tiết được thể hiện.Cơ sở lí giải
chính là nội dung bài học.
Một cách thức khai thác tranh biếm họa cũng như tranh ảnh nói chung mà
GV có thể áp dụng là cho HS phát biểu về quan điểm quan tâm nhất trên bức tranh
rồi GV cùng cả lớp sẽ theo mạch đó để khai thác toàn bộ bức tranh.
Định hướng phát triển năng lực buộc người học phải làm được việc.Mà để
làm được việc thì HS phải được GV tổ chức ,hưỡng dẫn cho làm .Vai trị của chức
năng ,nhiệm vụ quan trọng là vì thế.Song điều đó khơng làm cho vai trị và trách
nhiệm của học GV nhẹ hơn ,mà ngược lại,người GV phải thật am tường vấn đề mà
mình tổ chức,hưỡng dẫn cho HS bởi thơng qua việc lăn vào hoạt động,nhiều tình
huống sư phạm phát sinh,buộc GV phải giảng giải ,giải thích cho HS hiểu.
12

skkn

2.1.2 Một số phương pháp cụ thể khai thác tranh biếm họa trong dạy học Lịch
sử t trường THPT
Thứ nhất, sử dụng tranh biếm họa để tạo động cơ học tập, thu hút sự chú ý của
HS.
Việc tạo động cơ, hứng thú học tập cho HS là vấn đề cực kì quan trọng song
chưa nhận được sự quan tâm đúng mực của GV. Thực tế cho thấy, chỉ khi nào HS
chuẩn bị sẵn sàng và có tâm thế tiếp nhận kiến thức, có hứng thú với vấn đề đang
và sẽ được học thì việc tổ chức hoạt động nhận thức đó của GV mới được hiệu
quả.
Tính tích cực học tập - động cơ - hứng thú có mối quan hệ chặt chẽ, biện chứng
với nhau. Tạo ra sự hứng thú, động cơ học tập và tính tích cực ở HS chính là ưu
thế của tranh biếm họa so với các loại tranh khác. Những nội dung học tập có liên
quan đến nhu cầu, sở thích, gây hứng thú đối với HS sẽ kích thích HS hành động
tích cực, vượt qua khó khăn trở ngại để đạt mục đích đề ra. Theo lý luận dạy học,
động cơ có hai loại: động cơ bên ngoài và động cơ bên trong. Động cơ bên ngoài
hay động cơ xã hội là nghĩa vụ, là sự hãnh diện của bản thân đối với kì vọng của
gia đình, dịng họ, đối với bạn bè (như sợ bị trừng phạt, làm vui lịng cha mẹ, thầy
cơ, làm bạn bè nể nang...) khơng mang tính bền vững. Động cơ bên trong là sự
ham thích, sự hứng thú, khát vọng chinh phục, hồn thiện tri thức, mang tính bền
vững hơn. Sử dụng tranh biếm họa trong dạy học lịch sử cần kích thích, hướng tới
việc tạo động cơ bên trong, sự khao khát, mong mỏi khám phá những điều ẩn chứa
đằng sau sự “phóng đại” mà bức tranh thể hiện.
Ví dụ, khi dạy học Bài 2. Ấn Độ, Lịch sử 11- chương trình chuẩn, bức tranh
biếm họa nổi tiếng thường được GV sử dụng là “Colonial India Cartoons - Ấn Độ
thời kì thuộc địa qua các bức tranh”.

Colonial India Cartoons - Ấn Độ thời kì thuộc địa qua các bức tranh
13

skkn


Việc đưa hình ảnh này lên trước hoạt động dạy học sẽ có tác dụng kích thích
sự chú ý của HS, làm cơ sở quan trọng để tạo động cơ học tập, muốn tìm hiểu
những ý nghĩa thể hiện trên bức tranh.
Thứ hai, sử dụng tranh biếm họa để minh họa, giải quyết nội dung kiến thức cơ
bản.

Bức tranh thực dân Anh và Pháp đạt thỏa hiệp tách đôi lục địa châu Phi
Châu Phi là một lục địa rộng lớn giàu tài nguyên thiên nhiên và là cái nôi của
nền văn minh nhân loại. Từ sau khi kênh đào Xuy-ê được hoàn thành, các nước đế
quốc cùng nhau xâu xé châu Phi với Anh chiếm Ai Cập, Nam Phi, Tây Nigiêra,
Xômali, Bờ Biển Vàng…; Pháp đứng thứ hai (sau Anh chiếm một phần Tây Phi,
Angiêri, Mađagaxaca, Tuynidi,…; Đức chiếm Camơrun, Tơgơ, Tây Nam Phi,...;
Bồ Đào Nha chiếm Mơdămbích, Ănggơla,…Đến đầu thế kỉ XX, việc phân chia
châu Phi của các nước đế quốc căn bản đã hoàn thành.
Đầu thế kỉ XX, Anh vốn tự hào là lãnh thổ mà mặt trời không bao giờ lặn
nhưng giờ lại đang mất đần các phần thuộc địa. Cùng với đó là sự vươn lên không
ngừng của Đức, Mĩ, Nhật,… trong lĩnh vực hàng hải đang thách thức uy quyền làm
chủ địa dương của Anh. Về phía Pháp, Pháp khơng muốn sự can thiệp của Anh vào
thuộc địa ở châu Phi. Chính sách xâm thực của Pháp ở Moroco khiến Anh lo lắng
về con đường giao thông trên biển qua eo biển Gibralta vào Địa Trung Hải
sẽ bị chặn đứng. Pháp lại coi những cứ điểm quân sự của Anh vốn là một phần của
thuộc địa Pháp là chướng ngại vật trên đường ra vào Ai Cập và cả Bắc Phi nói
chung.
14

skkn

Sau hàng tháng trời thương thảo, thoả hiệp hữu nghị “Entente Cordiale” là
biện pháp giải toả “ẩn tức” quyền lợi cho đôi bên trên cơ sở cam kết hữu nghị,
tương kính trên những phần đất thuộc địa kể trên.
Entente Cordiale là một loạt các thoả thuận được ký ngày 8 tháng 4 năm 1904
giữa Vương quốc Anh và Cộng hoà Pháp đã chứng kiến sự cải thiện đáng kể trong
quan hệ Anh – Pháp. Vượt lên trên những lo ngại trước mắt về việc mở rộng thuộc
địa được giải quyết theo thoả thuận, việc ký kết Entente Cordiale đã đánh dấu sự
kết thúc của gần một ngàn năm xung đột giữa hai quốc gia và những người tiền
nhiệm của họ, và thay thế cho chế độ vivendi tồn tại kể từ khi kết thúc Chiến tranh
Napoleon năm 1898 với một thoả thuận chính thức hơn. Entente Cordiale là đỉnh
cao của chính sách ngoại giao của Pháp từ năm 1898, người tin rằng một sự hiểu
biết của Pháp – Anh sẽ mang lại cho Pháp một số an ninh chống lại bất kì hệ thống
liên minh nào của Đức ở Tây Âu.
Thứ ba, sử dụng tranh biếm họa để củng cố bài học và kiểm tra đánh giá.
* Với việc củng cố bài học
Bài giảng dù hay đến đâu nếu không có củng cố thì cũng chưa thật trịn vẹn.
Việc củng cố sẽ góp phần giúp HS khắc sâu kiến thức, nắm chắc được kiến thức
trọng tâm cũng như hệ thống hóa kiến thức.
Củng cố có nhiều loại: củng cố từng phần, củng cố tồn bài chiếm chủ yếu.
ngồi ra, cịn có củng cố bước đầu và củng cố bước tiếp theo (tức là củng cố trong
bài và bài sau), củng cố đơn giản và củng cố có phát triển (trong mỗi bài học). Dù
củng cố theo loại nào đi nữa, nếu sử dụng được tranh biếm họa trong đó sẽ là một
lợi thế cho sự nắm vững, khắc sâu kiến thức ở người học bởi những ưu điểm như
trên đã trình bày.
Ví dụ: Bức tranh biếm họa bên dưới có thể sử dụng cho bài 17. Chiến tranh thế
giới thứ hai (1939-1945) (lịch sử lớp 11- Chương trình chuẩn). Chiến tranh thế giới
thứ hai là bài học khá phức tạp, vì thế GV nên tận dụng mọi hình thức để có thể
gúp HS lĩnh hội vững kiến thức, có thể sử dụng sơ đồ lẫn tranh biếm họa.

15

skkn


Biếm họa của họa sĩ Kukrynisky (Liên Xô)
Bức tranh sẽ gây ấn tượng và giúp cho HS sẵn sàng ghi nhớ các sự kiện: Ngày
29/9/1938, trong hội nghị Muy-ních, Anh, Pháp, Italia đã trao vùng Sudetenland
(màu đỏ như miếng thịt trên địa giống hình dạng vịng cung của vung Sudetenland
trên bản đồ) của Tiệp Khắc cho Đức (con chó hung hăng trên cổ có đeo giá chữ
thập) để đổi lấy sự cam kết của Hitler về việc chấm dứt mọi cuộc thơn tính ở Châu
Âu. Điều đó cũng đồng nghĩa với việc Anh, Pháp, Italia muốn đẩy họng súng chiến
tranh về phía Liên Xơ. Và diễn biến sau đó thì trái với dự tính của các nước này,
phát xít Đức quyết định tấn công châu Âu trước rồi mới đến Liên Xô.
*Với việc kiểm tra đánh giá
“Cách thi” quyết định “ cách học”. Kiểm tra đánh giá có vai trị quan trọng
nhưng người ta chỉ thực sự quan tâm đến vấn đề này trong khoảng vài năm trở lại
đây. Kiểm tra đánh giá giúp GV nhìn nhận lại hoạt động giảng dạy của mình, phát
huy nhưng ưu điểm, khắc phục hạn chế, thiếu sót. HS cũng có dịp để nhìn nhận lại
quá trình lĩnh hội và vận dụng kiến thức để điều chỉnh việc học tập.
Kiểm tra đánh giá lâu nay vẫn là nỗi “lo sợ” với HS. Sử dụng tranh biếm
họa trong kiểm tra đánh giá sẽ góp phần làm cho đề kiểm tra trở nên sinh động,
hấp dẫn hơn, giảm bớt phần nào sự nhàm chán đơn điệu về mặt hình thức
2.1.3 Đối với học sinh các kĩ năng các em cần phải có.
Kỹ năng định hướng
Đó là hệ thống định hướng và chỉ dẫn mà chủ thể có thể sử dụng nó để thực
hiện một hành động xác định nào đó. Nó có chức năng nhận thức đối tượng, vạch
kế hoạch, kiểm tra và điều chỉnh hành động theo kế hoạch nhằm thực hiện nhiệm
vụ học tập.
16

skkn


Kỹ năng lập kế hoạch học tập
Mọi việc sẽ dễ dàng hơn nếu người học xác định được mục tiêu, nội dung và
phương pháp học. Muốn vậy, người học phải xây dựng được kế hoạch học tập.
Trên cơ sở bộ khung đã được thiết lập đó, người học có thể tiếp cận và chiếm lĩnh
tri thức một cách dễ dàng. Trong quá trình lập kế hoạch người học phải chú ý một
số điểm sau:
- Thứ nhất, người học phải xác định tính hướng đích của kế hoạch. Đó có thể
là kế hoạch ngắn hạn, dài hạn, thậm chí kế hoạch cho từng môn, từng phần. Kế
hoạch phải được tạo lập thật rõ ràng, nhất quán cho từng thời điểm, từng giai đoạn
cụ thể sao cho phù hợp với điều kiện, hồn cảnh của mình.
- Thứ hai, khi lập kế hoạch, người học phải chọn đúng trọng tâm, cần xác định
được cái gì là quan trọng để ưu tiên tác động trực tiếp và dành thời gian cơng sức
cho nó.
Kỹ năng thực hiện kế hoạch
Muốn thực hiện thành công kế hoạch mình đã tạo lập, người học cần có một
số kỹ năng sau:
- Tiếp cận thông tin: lựa chọn và chủ động tiếp nhận thông tin từ nhiều nguồn
khác nhau và từ những hoạt động đã được xác định như đọc sách, nghe giảng, xem
truyền hình, tra cứu từ Internet, làm thí nghiệm… Trong hoạt động này rất cần có
sự tỉnh táo để chọn lọc thông tin một cách thông minh và linh hoạt.Khai thác đồ
dùng trực quan nói chung và tranh biếm họa nói riêng là một hình thức giúp học
sinh tiếp cận thơng tin kênh hình trong học tập.
- Xử lí thơng tin: việc xử lí thơng tin trong q trình học khơng bao giờ diễn
ra trong vơ thức mà cần có sự gia cơng, xử lí mới có thể sử dụng được. Q trình
này có thể được tiến hành thơng qua các kỹ năng ghi chép, phân tích, đánh giá, tóm
lược, tổng hợp, so sánh,kĩ năng khai thác đồ dùng trực quan sinh động.....

- Vận dụng tri thức, thông tin: thể hiện qua việc vận dụng thông tin tri thức
khoa học để giải quyết các vấn đề liên quan như thực hành bài tập, thảo luận, xử lí
các tình huống, viết bài thu hoạch…

17

skkn


- Trao đổi, phổ biến thông tin: việc trao đổi kinh nghiệm, chia sẻ thông tin tri
thức thông qua các hình thức: thảo luận, thuyết trình, tranh luận…

Kỹ năng tự kiểm tra, đánh giá, rút kinh nghiệm
Khi người học tự đánh giá được kết quả học tập của mình, người học sẽ tự
đánh giá được năng lực học tập của bản thân, hiểu được cái gì mình làm được, cái
gì mình chưa làm được để từ đó có hướng phát huy hoặc khắc phục. Để có kỹ năng
tự kiểm tra, đánh giá, học sinh cần:
Để có được kĩ năng định hướng việc biết vận dụng khai thác tranh biếm họa
vào học môn Lịch sử là một trong những phương pháp góp phần tích cực vào mục
đích đó.
Chúng tơi xin dẫn nguồn từ kết quả khảo sát về hoạt động tự học của HS THPT
tại trường THPT để nêu lên thực trạng về phương pháp khai thác tranh biếm họa
vào học môn Lịch sử của HS. Chúng tôi tiến hành phát phiếu khảo sát 100 em học
sinh.
Theo kết quả khảo sát, có 72,0% HS chọn hình thức chỉ học mơn lịch sử dựa
vào kênh chữ SGK, 21,0% HS chọn theo vở ghi của GV và chỉ có 7,0% HS chọn
hình thức học kết hợp kênh chữ kết hợp với đồ dùng trực quan trong đó có tranh
biếm họa và các nguồn tư liệu khác.
20

Kết quả khảo sát cũng cho thấy, về kỹ 10
năng khai thác tranh biếm họa: Mức độ
sử dụng khơng thành thạo các kỹ năng của
HS cịn q thấp chiếm 32,0%, có
0
1st Qtr, chỉ
2nd Qtr
Qtr 4th
60,0% HS cịn lúng túng khi sử dụng các kỹ năng
có 3rd
8,0%
sửQtr
dụng thành thạo
các kĩ năng khai thác đồ dùng trực quan.

18

skkn


BIỂU ĐỒ KHẢO SÁT KỸ NĂNG SỬ DỤNG TRANH BIẾM
HỌA Ở HỌC SINH

8,00%
32,00%

Mứcđộđộsử
sửdụng
dụngkhơng
khơngthành

Mức
thạo
các
kỹ
năng
tự
học của
thành thạo các kỹ năng
sử
HS
Mức
độlúng
sử dụng
các
HS
cịn
túnglúng
khi túng
sử dụng
kĩ năng
sử dụng
tranh biếm
các
kỹ năng
tự học
họa

60,00%

Về ý kiến của GV đối với kĩ năng khai thác tranh ảnh của HS chúng tơi tiến

hành khảo sát 100 GV, có 68% ý kiến GVcho rằng HS chỉ đọc SGK và có 32% ý
kiến GV cho rằng HS có kĩ năng khai thác kênh chữa và kênh hình trong SGK.
Ý kiến của các HS về kĩ năng khai thác tranh ảnh đồ dùng trực quan cũng tương
đối tương tự với các ý kiến của các GV về vấn đề này khi có 65% cho rằng các em
chỉ học theo SGK và có 35% HS cho biết đã biết khai thác kênh chữ và kênh hình
khi lĩnh hội kiến thức mơn Lịch sử.
Qua kết quả khảo sát, có thể thấy rằng HS vẫn chưa đạt hiệu quả cao trong việc
khai thác đồ dùng trực quan để phục vụ cho việc lĩnh hội tri thức. Nguyên nhân
một phần là do các em chưa có ý thức tự giác trong quá trình học tập, một phần
khác là do các em chưa được định hướng một cách cụ thể trong phương pháp học
của bản thân. Do vậy, vai trò của người GV trong việc phát triển kỹ năng học tập
nói chung và kĩ năng kai thác đồ dùng trực quan của HS nhằm góp phần nâng cao
chất lượng dạy và học ở trường phổ thông là hết sức quan trọng.
2.2 Các biện pháp hưỡng dẫn khai thác tranh biếm họa trong dạy học
Chương I:Các nước Châu á ,Châu phi và Khu vực Mĩ latinh - Lịch Sử 11 THPT
2.2.1. Khai thác tranh biếm họa vào hoạt động khởi động tạo tình huống
1.Mục tiêu
Nhằm tạo ra mâu thuẫn nhận thức giữa những kiến thức đã biết và chưa biết có
liên quan tới bài học,từ đó học sinh phải xác định nhiệm vụ học tập của bài học cần
phải giải quyết ,thơng qua đó giáo viên dẫn dắt học sinh vào bài mới,lần lượt giải
quyết được nhiệm vụ học tập ở hoạt động sau.Khai thác tranh biếm họa là hoạt
động nhằm gây hứng thú cho học sinh trong việc lĩnh hội kiến thức mới.
19

skkn


2.Ví dụ
Ví dụ 1: Khi GV dạy các Bài 2:Ấn Độ ,Bài 3:Trung Quốc,Bài 4 :Các nước
Đông Nam Á cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX trong hoạt động khởi động để nhằm

gây hứng thú và kích thích trí tị mị của HS trước khi tìm hiểu hình thành kiến
thức mới ,GV sử dụng Bức tranh các nước đế quốc bành trướng Châu Á cuối thế
kỉ XIX đầu thế kỉ XX ,để khởi động cho bài mới:

Bức tranh các nước đế quốc bành trướng Châu Á
*.Nội dung: Đây là bức tranh biếm hoạ về các nước đế quốc mở rộng quá trình
xâm chiếm châu Á. Bức tranh miêu tả một góc của quả địa cầu, cụ thể đó là châu
Á. Trên quả địa cầu là một số người cầm kiếm, trang phục của quân đội và cờ của
nước mình, đúng với tư thế của những người chiến thắng. Trên đó, có cờ của
Anh,Pháp và một số nước nữa. Người lính đứng đầu và gần nhất là người cầm cờ
nước Pháp và cũng là người đứng ở tư thế rất chủ động, điều đó lí giải rằng thời
điểm đó châu Á là nơi có nhiều thuộc địa của Pháp nhất.
Vào thế kỉ XIX, các nước đế quốc đẩy mạnh quá trình xâm lược, các nước
thuộc địa. Các thuộc địa trải dài khắp thế giới. Các nước có nhiều thuộc địa nhất
lúc bấy giờ là Anh, Pháp.
*.Phương pháp sử dụng
Bước 1:GV hướng dẫn học sinh quan sát bức tranh,vận dụng những hiểu biết
của bản thânđể thực hiện nhiệm vụ sau
Bước 2:GV đưa ra một số câu hỏi gợi ý
+ Em hãy mô tả bối cảnh và hành động của các nhân vật trong tranh.
+ Những nước đi đầu trong cuộc xâm lăng châu Á là những nước nào? Vì sao?
+ Vì sao châu Á trở thành điểm thu hút các nước đế quốc?
20

skkn


+ Bức tranh cho chúng ta thấy chính sách ngoại giao của các nước đế quốc nói
chung, đặc biệt là Pháp, Anh có đặc điểm gì?
+ Em hãy dự đốn kết quả của của cuộc mở rộng thuộc địa tại châu Á của các

nước đế quốc.
Bước 3: GV cho học sinh thảo luận theo nhóm hoặc cặp đơi ,sau khi hết thời
gian qui định GV cho HS trình bày sản phẩm của mình,sản phẩm trình bày của HS
có thể đúng có thể sai,từ đó GV dẫn dắt học sinh vào bài học
Ví dụ 2:Khi dạy bài 3 :Trung Quốc ,phần khởi động GV sử dung tranh biếm
họa :Bức tranh liên quân 8 nước tấn công Trung Hoa nhằm tạo ra mâu thuẫn trong
nhận thức giữa những kiến thức đã biết và chưa biết ,từ đó yêu cầu học sinh xác
định được nhiệm vụ học tập của bài học cần giải quyết thơng qua đó giáo viên dẫn
dắt học sinh vào bài mới lần lượt giải quyết được nhiệm vụ của bài học ở ở các
hoạt sau:

Nguồn: />*Nội dung bức tranh
Liên quân tám nước hay Bát quốc liên minh của tam nước đế quốc nhằm
chống lại sự nổi dậy của phong trào Nghĩa Hịa đồn tập kích vào các sứ qn của
tám quốc gia này ở Trung Quốc trong giai đoạn từ năm 1899 đến năm 1901.
Tám nước gồm: Anh, Mỹ, Ý, Nhật, Nga và Đế quốc Áo –Hung. Sau thất bại
của phong trào Nghĩa Hịa đồn, nhà Thanh đã kí Điều ước Tân Sửu (1901), cam
kết xử tử các quan lại có liên quan đến phong trào, cho phép các nước đế quốc
được đóng quân ở Bắc Kinh và phải bồi thường 67 triệu bảng Anh tiền chiến
phí.Với Điều ước Tân Sửu, Trung Quốc đã thực sự trở thành nước nửa thuộc địa,
nửa phong kiến.
21

skkn


*Phương thức khai thác
Bước 1:
GV cho HS quan sát hình ảnh và kết hợp phát phiếu học tập( Vận dụng kĩ thuật
dạy học KWLH ).Học sinh trao đổi thảo luận với bạn và hoàn thiện vào phiếu học

tập
BẢNG HỎI THEO KĨ THUẬT DẠY HỌC “KWLH”
Họ và tên học sinh:……………………………………………Lớp:……….
Câu hỏi:
1. Những hình ảnh đó gợi cho em liên tưởng đến nội dung gì của lịch sử
Trung Quốc? Em biết gì về nội dung đó? (Học sinh điền vào cột K)
2. Em mong muốn tìm hiểu những nội dung gì liên quan đến chủ đề này?
(Học sinh điền vào cột W)
3. Em hi vọng học thêm được những gì sau khi học xong chủ đề/ bài học
này? (Học sinh điền vào cột L)
4. Em có thể vận dụng vào thực tiễn những kiến thức nào và vận dụng như
thế nào? (Học sinh điền vào cột H)
K
W
L
H
……………..
……………..
……………...
……………...

GV thu thập thông tin phản hồi trên cột K và cột W ,vận dụng PPDH giải
quyết ,giải mã tư liệu để hưỡng dẫn học sinh nghien cứu,tìm hiểu nội dung của chủ
đề.
Bước 2.
Mỗi HS có thể trình bày sản phẩm với các mức độ khác nhau.GV dẫn dắt gợi mở
nêu những nhiệm vụ của bài học mà các em phải tìm hiểu và dẫn dắt HS vào bài
mới .Sản phẩm của HS có thể được gợi ý như sau

BẢNG HỎI THEO KĨ THUẬT DẠY HỌC “KWLH”

Họ và tên học sinh:……………………………………………Lớp:……….

K

W

L

H
22

skkn


Liên quân tám
nước hay Bát quốc
liên minh của tam
nước đế quốc
nhằm chống lại sự
nổi dậy của phong
trào Nghĩa Hịa
đồn tập kích vào
các sứ quán của
tám quốc gia này ở
Trung Quốc trong
giai đoạn từ năm
1899 đến năm
1901.……………..

Từng học sinh …………….. ……………..

sẽ có mong ……………... ……………...
muốn
khác
nhau với câu
hỏi 2,GV dự
vào phần momg
muốn này dẫn
dắt sang bài
mới với các
mục tiêu tìm
hiểu

3.Ý nghĩa: Trong q trình dạy học ở trường phổ thơng, khai thác tranh biếm họa
là một phương pháp dạy học nhất là khai thác tranh biếm họa trong hoạt động khởi
động ,tạo tình huống dẫn dắt học sinh vào bài mới tạo hứng thú học tập giúp hình
thành và phát triễn kĩ năng cho học sinh có vị trí quan trọng trong việc thực hiện
mục tiêu bộ mơn và góp phần đào tạo thế hệ trẻ có tri thức sâu, rộng, có năng lực
tự chủ, sáng tạo.
Sản phẩm của quá trình học chính là con người phát triển tồn diện về các mặt
tri thức, phẩm chất đạo đức, kĩ năng, kĩ xảo. “ Đó cũng là q trình hướng tới sự
phát triển của chủ thể hoạt động học, thông qua các hành động khám phá lại và dần
dần lĩnh hội được kho tàng tri thức của nhân loại, biến thành tri thức của bản thân
mình. Trên cơ sở đó tự bồi dưỡng phẩm chất, đạo đức rèn luyện các kĩ năng, kĩ
xảo”.
2.2.2. Khai thác tranh biếm họa vào hoạt động hình thành kiến thức mới
a.Bức tranh biếm họa về sự bành trướng của Nhật Bản cuối thế kỉ XIX dầu
thế kỉ XX
Khi dạy bài1:Nhật Bản,giáo viên sử dụng tranh biếm họa về sự bành trướng của
đế quốc Nhật Bản cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX nhằm kích thích trí tị mò và
hứng thú của học sinh, như sau

23

skkn


Tranh biếm họa về sự bành trướng của đế quốc Nhật cuối thế kỉ XIX đầu thế kỉ XX
*.Nội dung bức tranh
Trong bức tranh là hình ảnh người lính Nhật đang dùng vũ khí căt từng ơ trên
‘‘mảnh đất” Trung Quốc.Xung quanh mảnh đất cắm cờ đế quốc Nhật.Toàn bộ
bức tranh mô tả cuộc xâm lược của đế quốc Nhật vào Trung Quốc ,xẻ thịt từng
mảnh đất Trung Quốc.
*.Phương pháp khai thác
Bước 1:GV chia lớp thành 2 nhóm , phát phiếu học tập phân cơng nhiệm vụ
hai nhóm qua phiếu học tập.
Bước 2:GV hướng dẫn học sinh quan sát bức tranh,vận dụng những hiểu biết
của bản thân để thực hiện nhiệm vụ nhóm:Mỗi thành viên trong nhóm phác họa
những ý tưởng về cách riair quyết vấn đề trên giấy nhớ và dán ở xung quanh bảng
(theo phiếu học tập )như 1 triển lãm tranh.Sau khi hoàn thành nhiệm vụ cả nhớm
trao đổi thảo luận để tìm ra ý kiến chung.

PHIẾU HỌC TẬP
Nhiệm vụ Tranh biếm họa về sự bành trướng của đế quốc Nhật cuối thế kỉ XIX
đầu thế kỉ XX để hồn thành nhiệm vụ nhóm sau
Nhóm 1:Các em hãy quan sát và mô tả hành động của nhân vật trong bức
tranh.Hành động của người lính trong bức tranh khiến em liên tưởng sự kiện gì của
24

skkn

lịch sử thế giới ? Em hãy phỏng đoán về thời gian xuất hiện của hành động đó.
Nhóm 2:Các em hãy lí giải nguyên nhân Nhật chiếm Trung Quốc .Việc người
lính Nhật dùng vũ khí để xẻ đất của Trung Quốc cho thấy tính chất của cuộc chiến
này là gì ?
(1)Viết ý kiến cá nhân

(2)Viết ý kiến cá nhân

Ý KIẾN CHUNG CỦA CẢ
NHÓM
(3)Viết ý kiến cá nhân

(4)Viết ý kiến cá nhân

Bước 3: Cá nhân HS sẽ làm việc độc lập,viết ý kiến vào phần giấy của mình.Sau
đó HS thảo luận nhóm ,thống nhất ý kiến chung rồi viết vào phần chính giữa .GV
sử dụng kĩ thuật phịng tranhtrieenr lãm các sản phẩm của HS .Ccá nhóm lần lượt
trình bày sản phẩm ,nhóm bạn nhận xét ,góp ý bổ sung.
b.Bức tranh các nước đế quốc chia nhau chiếc bánh ngọt
Trung Quốc .

25

skkn