Phát triển khu kinh tế cửa khẩu biên giới phía bắc việt nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của Đề tài
Các tỉnh biên giới phía Bắc Việt Nam hiện có 22 cửa khẩu quốc tế
và quốc gia. Riêng tiếp giáp với Trung Quốc, Việt Nam có 7 tỉnh
(Quảng Ninh, Lạng Sơn, Lào Cai, Cao Bằng, Hà Giang, Lai Châu, Điện
Biên) với 18 cửa khẩu quốc tế, quốc gia và 1.463 km đường biên giới và
hiện đã có 8 khu kinh tế cửa khẩu (KKTCK) được Thủ tướng Chính phủ
cho phép thành lập.
Từ khi mở cửa biên giới, các KKTCK này đã trở thành vùng kinh tế
động lực đóng góp tích cực vào q trình phát triển kinh tế của cả nước
nói chung và các tỉnh biên giới nói riêng; đặc biệt là hệ thống các cửa
khẩu quốc tế tiếp giáp với Trung Quốc. Tuy vậy, việc phát triển các
KKTCK ở Việt Nam nói chung và các KKTCK biên giới phía Bắc Việt
Nam nói riêng trong những năm qua vẫn còn nhiều tồn tại, yếu kém, đặc
biệt những vấn đề đang đặt ra trong giai đoạn hiện nay khi mà nước ta
đã gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO). Để đáp ứng yêu cầu
trong tình hình mới, khai thác triệt để tiềm năng, lợi thế của các
KKTCK, thì việc lựa chọn đề tài "Phát triển khu kinh tế cửa khẩu
biên giới phía Bắc Việt Nam trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc
tế” là hết sức cần thiết trong giai đoạn hiện nay.
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài
Nghiên cứu về phát triển các khu kinh tế (KKT), KKTCK nói
chung, KKTCK biên giới Việt - Trung được nhiều tác giả nước ngoài
quan tâm, nhất là các nhà kinh tế học Trung Quốc, như Tăng cường vai
trò lan tỏa của thương mại biên giới, thúc đẩy bước phát triển mới
trong quan hệ kinh tế Trung – Việt của tác giả Mã Tuệ Quỳnh; Từng
bước thúc đẩy khu hợp tác kinh tế xuyên quốc gia Trung - Việt. Trường
hợp khu hợp tác kinh tế xun quốc gia Đơng Hưng – Móng Cái của tác
giả Lưu Kiến Văn.
Ở Việt Nam, liên quan đến vấn đề này đã có khá nhiều các tổ chức
và học giả nghiên cứu, nhiều cơng trình được cơng bố và có giá trị cả về

mặt lý luận và thực tiễn. Có thể nêu lên một số cơng trình như Các khu
kinh tế cửa khẩu biên giới Việt – Trung và tác động của nó tới sự phát
triển kinh tế


hàng hóa ở Việt Nam của TS Phạm Văn Linh, Nxb Chính trị quốc gia,
Hà Nội, 2001; Khuyến khích đầu tư thương mại vào các khu kinh tế cửa
khẩu Việt Nam của tác giả Nguyễn Mạnh Hùng, Nxb Thống kê, Hà Nội,
2000; Một số chính sách và giải pháp chủ yếu cấp bách nhằm phát triển
quan hệ thương mại khu vực biên giới Việt – Trung, đề tài nghiên cứu
cấp bộ, của Bộ thương mại, năm 2000; Phương hướng phát triển kinh tế
cửa khẩu biên giới Việt - Trung trong giai đoạn tới, Tạp chí Thơng tin
Kinh tế - Xã hội, số 1 năm 2003; Phát triển thương mại trên hành lang
kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng của TS. Nguyễn Văn
Lịch, Nxb Thống kê, Hà Nội, 2005; Các giải pháp thúc đẩy phát triển
quan hệ thương mại giữa Việt Nam với hai tỉnh Vân Nam và Quảng Tây
(Trung Quốc), đề tài cấp bộ do TS Nguyễn Văn Lịch chủ nhiệm, 2005.
Ngoài ra, nhiều Hội thảo quốc tế Việt Nam - Trung Quốc đã được tổ
chức như “Phương pháp nghiên cứu chính sách cho các đặc khu hợp
tác kinh tế Trung - Việt, “Báo cáo nghiên cứu khả thi khu hợp tác kinh
tế Lào Cai, Việt Nam - Hồng Hà, Trung Quốc”; “Nghiên cứu chiến lược
khu hợp tác kinh tế xuyên biên giới Trung - Việt”; “Hợp tác phát triển
hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng”; “Kinh tế
biên mậu Việt Nam - Trung Quốc, triển vọng và giải pháp thúc đẩy”;
“Các giải pháp phát triển hai hành lang một vành đai kinh tế Việt Nam
- Trung Quốc trong bối cảnh mới”,…đã công bố những nghiên cứu của
các tác giả Trung Quốc và Việt Nam có liên quan đến chủ đề này.
Nhìn chung, các cơng trình nghiên cứu đã đề cập đến những vấn đề
lý thuyết về phát triển các KKTCK biên giới, chỉ ra vị trí, tầm quan
trọng của các KKTCK, tình hình phát triển hoạt động thương mại tại các

KKTCK. Tuy nhiên, một loạt vấn đề mà các cơng trình nghiên cứu đã
cơng bố chưa được đề cập hoặc được đề cập nhưng chưa có hệ thống và
là nhiệm vụ mà chủ đề luận án này cần giải quyết là:
- Kháí niệm về KKTCK, về phát triển KKTCK; nội hàm của các
khái niệm này; những nội dung chủ yếu của phát triển KKTCK; vị trí,
tầm quan trọng của các từng nội dung trong quá trình phát triển
KKTCK.
- Thực trạng phát triển KKTCK biên giới Việt Nam tiếp giáp với
Trung Quốc hiện nay; thành tựu và hạn chế của nó; nguyên nhân cản trở
sự phát triển KKTCK Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc hiện nay.


- Hướng phát triển KTCK của Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc
những năm tới; giải pháp chủ yếu để tiếp tục thúc đẩy sự phát triển
KKTCK Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc những năm tới.
3. Mục tiêu, nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục tiêu
Mục tiêu nghiên cứu của luận án nhằm làm rõ những vấn đề cơ bản
về phát triển KKTCK biên giới trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế
và đề xuất các quan điểm, giải pháp đẩy mạnh sự phát triển KKTCK
trong những năm tới.
3.2. Nhiệm vụ
- Hệ thống hóa những vấn đề lý luận và kinh nghiệm quốc tế về
phát triển KKTCK trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế.
- Phân tích, đánh giá thực trạng phát triển các KKTCK Việt Nam
tiếp giáp với Trung Quốc trong giai đoạn 2005 đến 2010, chỉ ra những
thành tựu, hạn chế và nguyên nhân của những hạn chế.
- Đề xuất những quan điểm và giải pháp cơ bản nhằm tiếp tục phát
triển các KKTCK Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc trong những năm
tới.

4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu
4.1.Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là phát triển các KKTCK Việt
Nam tiếp giáp với Trung Quốc trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Về nội dung: vì phát triển KKTCK có phạm vi rộng, trong luận án
này sẽ tập trung nghiên cứu phát triển KKTCK về không gian lãnh thổ
kinh tế -xã hội và phát triển kinh tế tại các KKTCK trong đó nhấn mạnh
đến các hoạt động giao lưu thương mại, du lịch, dịch vụ dưới tác động
của hệ thống cơ chế chính sách, tổ chức quản lý tầm vĩ mơ cũng như sự
vận dụng của chính quyền địa phương đảm bảo cho sự phát triển
KKTCK.
Về không gian: hiện nay các tỉnh Việt Nam có biên giới đất liền
tiếp giáp với Trung Quốc gồm 7 tỉnh Quảng Ninh, Lạng Sơn, Cao Bằng,
Hà Giang, Lào Cai, Điện Biên và Lai Châu. Tại 7 tỉnh biên giới trên đã
có 8 KKTCK. Trong phạm vi luận án này sẽ lựa chọn 6 KKTCK đã và
đang hoạt động tại 6 tỉnh để nghiên cứu. Cụ thể là: KKTCK Móng Cái,
tỉnh


Quảng Ninh; KKTCK Đồng Đăng, tỉnh Lạng Sơn; KKTCK Lào Cai,
tỉnh Lào Cai; KKTCK Cao Bằng, tỉnh Cao Bằng; KKTCK Thành Thủy,
tỉnh Hà Giang và KKTCK Ma Lù Thàng, tỉnh Lai Châu.
Về thời gian: luận án nghiên cứu phát triển các KKTCK Việt Nam
tiếp giáp với Trung Quốc từ khi nhà nước ta mở cửa biên giới đến nay,
số liệu chủ yếu từ năm 2006 đến 2010; đưa ra quan điểm, định hướng
phát triển các KKTCK biên giới phía Bắc Việt Nam tiếp giáp với Trung
Quốc giai đoạn đến năm 2020.
5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Phương pháp luận của luận án là phương pháp duy vật biện chứng,

duy vật lịch sử, trừu tượng hóa khoa học; đồng thời dựa trên quan điểm
của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, đường lối, chính
sách của Đảng và Nhà nước ta trong lĩnh vực kinh tế để xem xét các vấn
đề của đề tài.
Luận án sử dụng phương pháp điều tra, khảo sát thu thập thông tin
tài liệu sơ cấp trên cơ sở phỏng vấn 301 cán bộ quản lý nhà nước cấp
trung ương có liên quan; cấp tỉnh, ngành và các doanh nghiệp tại các
tỉnh có KKTCK.
Luận án tiến hành điều tra thu thập số liệu báo cáo từ các ban quản
lý KKTCK và tài liệu thống kê của các địa phương có liên quan. Luận
án cịn kế thừa các cơng trình, bài viết và sử dụng các tài liệu thứ cấp,
các báo cáo của các địa phương có liên quan về phát triển hoạt động
kinh tế tại các KKTCK.
Luận án sử dụng phương pháp tham vấn chuyên gia các nhà quản
lý nhà nước các cấp và các doanh nghiệp tại các KKTCK.
6. Những đóng góp khoa học của luận án
- Đóng góp quan trọng nhất của luận án là đề xuất ý tưởng phát
triển KKTCK không chỉ dừng lại ở phát triển thương mại xuất nhập
khẩu (XNK), xuất nhập cảnh (XNC) mà phải xây dựng các KKTCK
thành các đô thị vùng biên giới để vừa thúc đẩy phát triển kinh tế, tổ
chức giao lưu thương mại, phát triển du lịch, xúc tiến và thúc đẩy đầu
tư, từng bước phát triển công nghiệp tại các tỉnh biên giới; vừa phát
triển xã hội tại các vùng biên, đưa các cửa khẩu biên giới thành các tụ
điểm dân cư


đô thị, thành các vùng động lực của khu vực biên giới để giữ vững biên
cương, củng cố quốc phòng, bảo vệ lãnh thổ của đất nước.
- Một số đóng góp cụ thể:
Thứ nhất, đã hệ thống hố có bổ sung và phân biệt rõ các khái niệm

về KKTCK và sự phát triển các KKTCK.
Thứ hai, khái quát được kinh nghiệm phát triển KKTCK của một
số nước trên thế giới để khuyến nghị vận dụng cho phát triển KKTCK
Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc.
Thứ ba, đánh giá thực trạng phát triển KKTCK Việt Nam tiếp giáp
với Trung Quốc hiện nay, chỉ ra những thành tựu, hạn chế và nguyên
nhân của những hạn chế trong phát triển các KKTCK này.
Thứ tư, đề xuất quan điểm, phương hướng phát triển các KKTCK
biên giới Việt nam tiếp giáp với Trung Quốc theo hướng trở thành các
đô thị biên giới để vừa thúc đẩy phát triển kinh tế, vừa phát triển xã hội
vừa đảm bảo củng cố quốc phòng, giữ vững an ninh biên giới.
Thứ năm, khuyến nghị được hệ thống một số giải pháp chủ yếu
nhằm tiếp tục đẩy mạnh phát triển KKTCK biên giới Việt Nam tiếp giáp
với Trung Quốc trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế, đảm bảo phát
huy hiệu quả về kinh tế, góp phần ổn định về chính trị, giữ vững quốc
phịng, an ninh trên các tuyến biên giới.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và các
phụ lục có liên quan, nội dung của luận án được kết cấu thành 3 chương,
cụ thể như sau:
Chương 1: Cơ sở lý luận và kinh nghiệm thực tiễn về phát triển khu
kinh tế cửa khẩu biên giới trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế
Chương 2: Thực trạng phát triển khu kinh tế cửa khẩu biên giới
phía Bắc Việt Nam
Chương 3: Định hướng và giải pháp chủ yếu nhằm tiếp tục phát
triển khu kinh tế cửa khẩu biên giới phía Bắc Việt Nam


Chƣơng 1
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KINH NGHIỆM THỰC TIỄN

VỀ PHÁT TRIỂN KHU KINH TẾ CỬA KHẨU BIÊN GIỚI
TRONG ĐIỀU KIỆN HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
1.1. KHU KINH TẾ CỬA KHẨU BIÊN GIỚI VÀ VAI TRÒ CỦA
KHU KINH TẾ CỬA KHẨU BIÊN GIỚI TRONG ĐIỀU KIỆN
HỘI NHẬP KINH TẾ QUỐC TẾ
1.1.1. Quan niệm về khu kinh tế cửa khẩu và phát triển khu kinh tế
cửa khẩu biên giới
Trên cơ sở phân tích, so sánh nhận xét về các khái niệm có liên
quan như KKT, KKT, khu cơng nghiệp (KCN), khu chế xuất (KCX),
khu công nghệ cao, khu phi thuế quan, khu hợp tác kinh tế biên giới,
khu giao lưu kinh tế biên giới, cửa khẩu, khu vực xung quanh biên giới,
hành lang kinh tế, vành đai kinh tế và kế thừa phát triển những quan
niệm khác nhau về khu kinh tế cửa khẩu biên giới; luận án cho rằng:
KKTCK biên giới là hình thức tổ chức kinh tế, phản ánh các quan hệ tổ
chức - quản lý. đó là không gian kinh tế - xã hội gắn liền với cửa khẩu
biên giới, trong đó diễn ra các hoạt động thương mại, xuất nhập khẩu
(XNK), đầu tư kinh doanh và các loại hình dịch vụ được thực hiện bằng
các cơ chế, chính sách riêng, nhằm nâng cao hiệu quả quan hệ kinh tế
đối ngoại và phát triển bền vững khu vực cửa khẩu biên giới.
Cách hiểu này nêu rõ hai vấn đề cốt lõi của KKTCK biên giới:
1) KKTCK biên giới là một không gian lãnh thổ về kinh tế, đồng
thời cũng là không gian lãnh thổ về dân cư;
2) KKTCK lấy hoạt động giao lưu kinh tế qua cửa khẩu biên giới
làm hoạt động chính.
Đồng thời luận án cũng chỉ ra rằng, phát triển KKTCK đó là q
trình nâng cao trình độ, mức độ, chất lượng hoạt động của KKTCK dựa
trên những điều kiện tiền đề nhất định. Đó là sự mở rộng không gian
kinh tế - xã hội, tăng trưởng thương mại, tăng thêm kim ngạch XNK,

tăng doanh thu các loại dịch vụ… gắn liền với quá trình chuyển dịch cơ
cấu kinh tế theo hướng hiện đại hóa và hồn thiện thể chế kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa, nhằm mở rộng, nâng cao hiệu quả
kinh tế đối ngoại và phát triển bền vững khu vực cửa khẩu biên giới.
1.1.2. Tính quy luật, điều kiện hình thành và phát triển khu kinh tế
cửa khẩu biên giới
1.1.2.1. Tính quy luật hình thành và phát triển khu kinh tế cửa khẩu
biên giới
Luận án phân tích sự hình thành và phát triển KKTCK biên giới là
quá trình kinh tế mang tính khách quan, xuất phát từ u cầu của q
trình xã hội hóa sản xuất, từ hợp tác kinh tế, trên cơ sở phát huy thế
mạnh tận dụng các cơ hội phát triển của mỗi quốc gia.
1.1.2.2. Điều kiện hình thành và phát triển khu kinh tế cửa khẩu biên
giới
Thứ nhất, cơ sở hạ tầng kinh tế kỹ thuật và kinh tế - xã hội ở khu
vực biên giới phải phát triển đến trình độ nhất định.
Thứ hai, sự phát triển hoạt động thương mại ở khu vực cửa khẩu
biên giới ngày càng tập trung quy mô lớn tất yếu dẫn đến việc phân
công, chuyên môn hóa và hình thành KKTCK.
Thứ ba, trong điều kiện nền kinh tế thị trường hiện đại, việc hình
thành và phát triển KKTCK biên giới địi hỏi phải có sự quản lý của
Nhà nước.
1.1.3. Vai trò khu kinh tế cửa khẩu biên giới trong điều kiện hội
nhập kinh tế quốc tế
Thứ nhất, phát triển KKTCK biên giới nhằm thúc đẩy giao
thương giữa các quốc gia qua cửa khẩu.
Thứ hai, phát triển KKTCK biên giới sẽ tạo điều kiện thiết lập
quan hệ hữu nghị, hợp tác giữa Việt Nam với các nước láng giềng và
vươn tới các nước khác.
Thứ ba, phát triển KKTCK biên giới tạo điều kiện nâng cấp hoạt

động buôn bán tiểu ngạch qua biên giới.


Thứ tư, phát triển KKTCK biên giới góp phần thực hiện các
chính sách ưu đãi đối với nhân dân vùng biên giới.
Thứ năm, phát triển KKTCK đảm bảo củng cố quốc phịng, gìn
giữ an ninh, ổn định xã hội ở vùng biên giới quốc gia.
1.2. NỘI DUNG, TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ VÀ NHÂN TỐ ẢNH
HƢỞNG PHÁT TRIỂN KHU KINH TẾ CỬA KHẨU BIÊN GIỚI
1.2.1. Nội dung phát triển khu kinh tế cửa khẩu biên giới
1.2.1.1. Phát triển không gian lãnh thổ kinh tế và dân cư tại khu kinh
tế cửa khẩu biên giới
Tổ chức không gian lãnh thổ kinh tế của các KKTCK biên giới là
việc xác định ranh giới địa lý của KKTCK để tiến hành các hoạt động
kinh tế. Trong việc xác định này cần chú ý một số vấn đề như: phải tôn
trọng chủ quyền của các quốc gia về lãnh thổ; phải xác định các loại
hình hoạt động kinh tế trong KKTCK; trong tổ chức không gian lãnh
thổ kinh tế tại các KKTCK, cần chú ý đến các loại hình dịch vụ thương
mại và du lịch; phải chú ý phát triển dân cư tại khu kinh tế cửa khẩu.
1.2.1.2. Phát triển giao lưu kinh tế qua cửa khẩu biên giới
Luận án làm rõ đặc điểm giao lưu kinh tế qua cửa khẩu biên giới,
đó là phát triển kinh tế tại các KKTCK đây là một khái niệm mở, nó
gắn liền với hoạt động thương mại; gắn liền với cửa khẩu. Từ đó chỉ ra
nội dung chủ yếu của phát triển kinh tế tại các KKTCK bao gồm hoạt
động mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ, xúc tiến thương mại, gia
công trong thương mại và hoạt động du lịch tại các KKTCK.
1.2.2. Các tiêu chí đánh giá phát triển khu kinh tế cửa khẩu biên
giới
Căn cứ vào nội dung và trình độ phát triển KKTCK, luận án xây
dựng hệ thống các tiêu chí đánh giá là: các tiêu chí phản ánh khơng

gian lãnh thổ về kinh tế như quy mơ diện tích của KKTCK, các ngành
nghề chủ yếu hoạt động trong KKTCK; các tiêu chí phản ánh sự phát
triển xã hội tại KKTCK như quy mô dân số, quy mô lao động, tỷ lệ dân
số đô thị, thu nhập, đời sống của dân cư; các tiêu chí về phát triển kinh


tế trong KKTCK như tăng trưởng thương mại và dịch vụ, số lượng
người và phương tiện xuất nhập cảnh tại các cửa khẩu, hiệu suất của
vốn đầu tư, cơ cấu kinh tế và sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế, sự đóng
góp vào ngân sách nhà nước…
Luận án cho rằng, khi KKTCK phát triển ở trình độ cao hơn, hoạt
động thương mại nội địa tăng lên, hoạt động sản xuất tăng lên, sẽ có
thêm các tiêu chí mới phản ánh sự phát triển kinh tế như thương mại nội
địa tại các KKTCK, sự đóng góp của sản xuất cơng nghiệp...
1.2.3. Các nhân tố ảnh hƣởng đến phát triển khu kinh tế cửa khẩu
biên giới
Luận án chỉ rõ các nhân tố đó là:
- Chủ trương, chính sách của Nhà nước Việt Nam và của các nước
liền kề có chung biên giới với Việt Nam.
- Quản lý nhà nước về kinh tế tại KKTCK.
- Sự phát triển của hệ thống cơ sở hạ tầng.
- Sự phát triển của các doanh nghiệp tại KKTCK biên giới.
- Năng lực đội ngũ cán bộ quản lý nhà nước.
1.3. KINH NGHIỆM QUỐC TẾ VỀ PHÁT TRIỂN KHU KINH TẾ
CỬA KHẨU BIÊN GIỚI VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM CHO
VIỆT NAM
1.3.1. Kinh nghiệm của Trung Quốc
Luận án phân tích tiến trình hình thành và phát triển KKTCK của
Trung Quốc. Nghiên cứu chính sách đặc thù của Chính phủ Trung
Quốc (biên mậu) áp dụng cho giao lưu kinh tế tại khu vực các cửa khẩu

biên giới trên bộ và các chính sách ưu tiên phát triển KTCK như miễn
giảm thuế, phân quyền cho các địa phương biên giới, nhà nước trung
ương cấp một khoản tiền tương ứng để xây dựng, tu bổ các cửa khẩu,
đồng thời địa phương còn được sử dụng số tiền thu lệ phí hàng hố qua
biên giới để xây dựng, tu bổ cơ sở hạ tầng ở vùng biên giới, mở các hoạt


động sản xuất kinh doanh khu vực cửa khẩu biên giới…. Nhờ các chính
sách đó, các KKTCK biên giới của Trung Quốc phát triển mạnh.
1.3.2. Kinh nghiệm của Thái Lan
Luận án trình bày các kinh nghiệm về tổ chức giao lưu kinh tế qua
biên giới Thái Lan với các nước láng giềng, chủ yếu là trao đổi thương
mại. Các biện pháp chính sách sử dụng với mậu dịch biên giới như chợ
tạm biên giới, các trạm kiểm soát tạm thời, các trạm kiểm sốt chính
thức… Luận án cũng chỉ ra Thái Lan đã cải cách hành chính làm cho
thủ tục hải quan tại biên giới rất đơn giản.
1.3.3. Kinh nghiệm của Lào
Luận án trình bày khái quát các quy định về xuất nhập khẩu hàng
hoá biên giới của Lào với các nước làng giềng, nhấn mạnh các chính
sách ưu đãi về thuế với Việt Nam.
1.3.4. Bài học kinh nghiệm rút ra cho Việt Nam
Thứ nhất, KKTCK biên giới cần được phát triển theo hướng các
đô thị biên giới vừa bảo vệ biên cương của đất nước, vừa cải thiện đời
sống kinh tế - xã hội ở các khu vực biên giới đất liền xa xôi hẻo lánh,
vốn là các vùng chậm phát triển so với cả nước.
Thứ hai, ngày nay, giao lưu qua các cửa khẩu biên giới không chỉ
mang ý nghĩa đơn thuần là các hoạt động trao đổi thương mại mà là
cách tiếp cận mới để xúc tiến cả các hoạt động hợp tác kinh tế khác,
dưới nhiều dạng thức và phương hướng khác nhau.
Thứ ba, tính chất phức tạp và vai trò ngày càng tăng của các hoạt

động giao lưu kinh tế qua biên giới đòi hỏi phải có những chính sách cụ
thể, đặc thù, được quy hoạch rõ ràng cho các hoạt động này.
Thứ tư, chính sách biên mậu thể hiện tính nhất quán và linh hoạt
cao.
Thứ năm, chính sách về kinh tế cửa khẩu thể hiện tính định hướng
cụ thể và có trọng tâm, trọng điểm.


Chƣơng 2
THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN KHU KINH TẾ
CỬA KHẨU BIÊN GIỚI PHÍA BẮC VIỆT NAM
2.1. Q TRÌNH HÌNH THÀNH CÁC KHU KINH TẾ CỬA
KHẨU BIÊN GIỚI PHÍA BẮC VIỆT NAM
2.1.1. Khái quát về điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội khu vực các
tỉnh biên giới phía Bắc Việt Nam
Phân tích các điều kiện về tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên,
khoáng sản, tài nguyên du lịch, dân số, nguồn nhân lực, tình hình phát
triển kinh tế - xã hội của các tỉnh biên giới Việt Nam tiếp giáp Trung
Quốc, luận án chỉ ra những điều kiện thuận lợi và khó khăn của việc
phát triển các KKTCK biên giới phía Bắc.
2.1.2. Quá trình hình thành các khu kinh tế cửa khẩu biên giới phía
Bắc Việt Nam
Luận án trình bày hai giai đoạn phát triển các KKTCK là: giai
đoạn thí điểm (1996-2000) và giai đoạn mở rộng (từ 2001- đến nay).
Trên cơ sở đó làm rõ hiện nay, tại các KKTCK biên giới phía Bắc Việt
Nam tiếp giáp với Trung Quốc có 8 KKTCK đang hoạt động là KKTCK
Móng Cái, KKTCK Bắc Phong Sinh và Hồnh Mơ tỉnh Quảng Ninh;
KKTCK Đồng Đăng, KKTCK Chi Ma tỉnh Lạng Sơn; KKTCK Cao
Bằng tỉnh Cao Bằng; KKTCK Thanh Thuỷ tỉnh Hà Giang; KKTCK Lào
Cai tỉnh Lào Cai và KKTCK Ma Lù Thàng tỉnh Lai Châu. Ngoài ra

KKTCK A Pa Chải tỉnh Điện Biên hiện đang hoàn tất thủ tục.
2.2. THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN CÁC KHU KINH TẾ CỬA
KHẨU BIÊN GIỚI
2.2.1. Tình hình phát triển không gian lãnh thổ về kinh tế và dân
cƣ tại khu kinh tế cửa khẩu biên giới
Luận án phân tích tình hình xây dựng khơng gian lãnh thổ về kinh
tế và dân cư tại các KKTCK của các địa phương như xây dựng quy
hoạch và triển khai thực hiện quy hoạch về đất đai và các ngành nghề
phát triển tại các KKTCK; quy hoạch lại dân cư và các khu dân cư; đầu
tư vào xây dựng cơ sở hạ tầng kỹ thuật và cơ sở hạ tầng xã hội của các
KKTCK.


Luận án đã phân tích khái quát về phát triển không gian lãnh thổ kinh tế
và dân cư của từng KKTCK biên giới Việt - Trung.
2.2.2. Thực trạng phát triển kinh tế - xã hội tại khu kinh tế cửa
khẩu biên giới phía Bắc
Thứ nhất, về thương mại, XNK được đẩy mạnh. Các hoạt động
tạm nhập tái xuất, chuyển khẩu, chuyển tải tăng trưởng cao. Hệ thống
dịch vụ thương mại như kho ngoại quan, kho hàng hóa được mở rộng,
đáp ứng tốt yêu cầu lưu chuyển hàng hóa XNK của các doanh nghiệp.
Hệ thống chợ được nâng cấp, mở rộng và xây dựng mới; nhiều nơi đã
hình thành nên các phố thương mại, cửa hàng miễn thuế, kho ngoại
quan, phát triển các cơ sở dịch vụ (ngân hàng, bưu điện, khách sạn, nhà
hàng...). Điều đó đã thúc đẩy giao lưu thương mại phát triển. Kết quả
trong giai đoạn 2006-2010, kim ngạch xuất nhập khẩu tại các KKTCK
biên giới Việt - Trung tăng 212,3%. (xem Hình 2.1 dưới đây)
7

3

2

6

295.8

2

5

2

2

2

4

1

3
2

2
2
1

2

5

1

1

1
60.2

1
0
Kim
Ngạch
Xuất
nhập

KKTCK KKTCK
Qu
C
ản

2

5
1

4

1

0

KKTCK KKTCK Cao
KKTCK KKTCK
Lạng
B
Thanh Thủy Lù

Hình 2.1: Kim ngạch XNK tại các KKTCK biên giới Việt - Trung
Nguồn: báo cáo của Bộ Kế hoạch và Đầu tư
Thứ hai, về hoạt động xuất nhập cảnh và du lịch qua các cửa khẩu
biên giới ngày càng được sôi động. Số lượng người Trung Quốc sang


buôn bán, làm ăn tại các chợ của Việt Nam cũng như số người Việt
Nam sang buôn bán tại các chơ biên giới Trung Quốc tại các cửa khẩu
có xu hướng tăng lên. Số lượng các công ty, các doanh nghiệp tư nhân,
các hộ buôn bán nhỏ, các chi nhánh, đại diện của các doanh nghiệp
trong và ngoài tỉnh tại khu vực các khẩu biên giới Việt - Trung cũng
tăng nhanh.
Thứ ba, về hoạt động sản xuất kinh doanh và thu hút đầu tư tại
các KKTCK biên giới được đẩy mạnh.
Thứ tư, sự phát triển kinh tế đã kéo theo sự biến đổi xã hội. Từ
những khu vực nghèo của các vùng miền núi biên giới, với kinh tế nông
nghiệp tự cấp tự túc là chủ yếu, đến nay các địa phương tại KKTCK
biên giới Việt - Trung đã có nhiều khởi sắc, trở thành các khu vực phát
triển khá mạnh, với cơ cấu kinh tế hoàn toàn thay đổi.
Thứ năm, về đóng góp cho ngân sách nhà nước. Sự phát triển các
KKTCK biên giới Việt - Trung góp phần tích cực vào nguồn thu ngân
sách của các địa phương. (xem Hình 2.2 dưới đây)
12

1
2

97

10

1

2010

1

Cơ cấu

8
6

8

6
6
4

4
27

2
0

1

5

1

1
7

450

2
2
Tổng thu 1. KKTCK 2. KKTCK 3. KKTCK 4. KKTCK 5. KKTCK
KKTCK
Th
an
Tỷ đồng

2
3

0

2
6.
Ma
Lù

Hình 2.2. Mức đóng góp cho NSNN của các KKTCK
Nguồn: Tác giả tổng hợp từ báo cáo của Sở Kế hoạch và đầu tư các tỉnh


2.3. ĐÁNH GIÁ CHUNG VỀ PHÁT TRIỂN CÁC KHU KINH TẾ
CỬA KHẨU PHÍA BẮC VIỆT NAM
2.3.1. Những thành tựu đạt đƣợc
2.3.1.1. Thúc đẩy kinh tế các tỉnh biên giới Việt - Trung và các tỉnh
trong cả nước phát triển.
Số lượng các KKTCK tăng nhanh góp phần thúc đẩy sự phát
triển kinh tế vùng biên giới và giao lưu kinh tế giữa nước ta với Trung
Quốc; hoạt động thương mại, du lịch biên giới giữa các tỉnh biên giới
cũng như các tỉnh khác của nước ta với các tỉnh với Trung Quốc phát
triển ngày càng mạnh mẽ, từ đó góp phần tăng thu ngân sách nhà nước,
thúc đẩy tăng trưởng kinh tế; làm tăng vị thế của các tỉnh có KKTCK
đồng thời có tác động lan toả tới các địa phương trong cả nước.
2.3.1.2. Thúc đẩy q trình đơ thị hố các vùng biên giới hình thành
những khu tập trung dân cư, tạo việc làm, tăng thu nhập dân cư và
củng cố quốc phịng tại tỉnh biên giới
Hình thành một số đơ thị biên giới như Móng Cái, Lạng Sơn, Lào
Cai, đã tạo điều kiện phát triển giao lưu kinh tế, cải thiện hình ảnh Việt
Nam và nâng cao vị thế của đất nước trong q trình hội nhập, góp phần
chuyển dịch cơ cấu kinh tế và nâng cao đời sống vật chất, tinh thần dân
cư khu vực biên giới.
2.3.1.3. Thúc đẩy mối quan hệ hợp tác hữu nghị giữa hai nước Việt
Nam - Trung Quốc thông qua quan hệ hợp tác thương mại, đầu tư và
du lịch
Đầu tư trực tiếp của Trung Quốc đã hướng đến một số tỉnh biên
giới tiếp giáp với Trung Quốc của Việt Nam. Hoạt động xúc tiến đầu tư
và thương mại của Trung Quốc sang các tỉnh biên giới của Việt Nam

được đẩy mạnh. Thông qua các KKTCK biên giới Việt - Trung, các
doanh nghiệp Việt Nam bước đầu đã xâm nhập vào thị trường Trung
Quốc. Hoạt động du lịch tham quan, đi lại của dân cư, bao gồm cả các
tỉnh vùng biên giới cũng như nhân dân cả nước ngày càng tăng lên.
2.3.2. Những tồn tại, hạn chế
Thứ nhất, sự phát triển không gian lãnh thổ kinh tế - xã hội của
các KKTCK biên giới cịn sơ khai, định hướng khơng gian lãnh thổ kinh


tế - xã hội, định hướng cơ cấu ngành kinh tế trước mắt và lâu dài cũng
như định hướng phát triển dân cư tại KKTCK chưa thật rõ ràng.
Thứ hai, giao lưu kinh tế lấy cửa khẩu biên giới làm nịng cốt có
bước phát triển, song vẫn chưa mạnh, chưa xứng với tiềm năng của các
KKTCK biên giới . Cụ thể như tăng trưởng thương mại không ổn định,
quy mô xuất nhập khẩu còn nhỏ bé, chưa tương xứng với tiềm năng và
thế mạnh của KKTCK, tại các KKTCK nói riêng, Việt Nam nhập siêu
từ Trung Quốc ngày càng gia tăng; chất lượng hoạt động thương mại XNK của các KKTCK cịn thấp, mang tính tự phát, tính thời vụ; hoạt
động cung ứng dịch vụ, du lịch tại các KKTCK phát triển vẫn chưa
mạnh. Sự đóng góp cho tăng trưởng kinh tế tại các KKTCK vẫn chưa
đúng với tiềm năng của chúng; xúc tiến thương mại, thu hút đầu tư cịn
hạn chế; phát triển các hoạt động gia cơng thương mại tại các KKTCK
còn rất yếu.
Thứ ba, các KKTCK chưa có sự kết nối tạo thành sức mạnh tổng
hợp; việc quy hoạch các KKTCK chưa gắn với tầm nhìn phát triển đô
thị hiện đại.
2.3.3. Nguyên nhân của những hạn chế
Luận án chỉ ra những hạn chế trên xuất phát từ nhiều nguyên
nhân, trong đó có những nguyên nhân xuất phát từ cả hai phía như việc
thực hiện các cam kết vẫn cịn những khó khăn; chính sách XNK, xuất
nhập cảnh của hai nước chưa đồng bộ, đặc biệt chính sách của Việt Nam

chưa kịp thời thích ứng với những biến đổi chính sách của Trung Quốc
về phát triến KKTCK.
Có những nguyên nhân liên quan đến năng lực quản lý nhà nước
về phát triển KKTCK của Việt Nam chưa đáp ứng yêu cầu; cơ chế,
chính sách của nhà nước Việt Nam đối với phát triển kinh tế tại các
KKTCK còn nhiều bất cập; cơ sở hạ tầng thiếu đồng bộ, nhiều cơng
trình quan trọng chưa được đầu tư; đầu tư xã hội của các doanh nghiệp
còn yếu; nhận thức về KKTCK còn chưa đầy đủ.


Chƣơng 3
ĐỊNH HƢỚNG VÀ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU NHẰM TIẾP
TỤC PHÁT TRIỂN KHU KINH TẾ CỬA KHẨU BIÊN GIỚI
PHÍA BẮC VIỆT NAM

3.1. QUAN ĐIỂM PHÁT TRIỂN KHU KINH TẾ CỬA KHẨU
BIÊN GIỚI
3.1.1. Cơ hội, thách thức đối với phát triển các khu kinh tế cửa
khẩu biên giới Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc những năm tới
3.1.1.1. Cơ hội
Bối cảnh quốc tế và khu vực nhìn chung đang có nhiều thuận lợi
đối với phát triển kinh tế tại các KKTCK nước ta.
Thứ nhất, về phía Trung Quốc. Hiện nay Trung Quốc đang thực
hiện chủ trương tập trung đầu tư đẩy mạnh sự phát triển khu vực phía
Tây và Tây Nam, nâng cao trình độ phát triển đồng đều cả nước và hội
nhập kinh tế với các nước Đông Nam Á, Trung Quốc chủ trương xây
dựng điểm tăng trưởng mới Trung Quốc - ASEAN với Chiến lược "một
trục hai cánh" theo mơ hình M đó là" Trục hợp tác kinh tế trên bộ
(Mainland EC) Nam Định - Hà Nội - Miền Trung Việt Nam - Băng Cốc
và Singapo; một cánh là hợp tác lưu vực sông Mê Kông và một cánh kia

là hợp tác kinh tế trên biển (Marine EC). Một trong những hướng phát
triển của vùng phía Tây và Tây Nam là hợp tác phát triển với Việt Nam
qua các KKTCK. Để thực hiện các chủ trương này, các định hướng phát
triển của Trung Quốc có tác động đến phát triển KTCK và KKTCK ở
khu vực phía Bắc ở nước ta.


Thứ hai, đối với Việt Nam. Nước ta đang đẩy mạnh q trình phát
triển kinh tế thị trường, cơng nghiệp hố, hiện đại hố và đơ thị hóa.
u cầu đó đòi hỏi phải mở rộng giao lưu kinh tế quốc tế trên phạm vi
cả nước cũng như từng địa phương, trong đó các KKTCK biên giới là
đầu mối nối liền nước ta với quốc tế. Việc đầu tư phát triển các
KKTCK, phát triển giao lưu thương mại qua các KKTCK này vừa là
một yêu cầu, vừa là một cơ hội để các địa phương có cửa khẩu biên giới
phát triển kinh tế. Nghị quyết số 37-NQ/TW ngày 01 tháng 7 năm 2004
của Bộ Chính trị về “Phương hướng phát triển kinh tế - xã hội và bảo
đảm quốc phòng, an ninh vùng trung du miền núi Bắc bộ” đã xác đinh
phát triển cửa khẩu và KTCK khu vực này là "Khâu đột phá quan trọng
trong phát triển kinh tế của các tỉnh".
Thứ ba, ý tưởng hợp tác xây dựng hai hàng lang, một vành đai
kinh tế Việt - Trung được Chính phủ hai nước quan tâm thúc đẩy thực
hiện trong khuôn khổ hợp tác song phương giữa Việt Nam và Trung
Quốc.
Thứ tư, quan hệ thương mại và đầu tư giữa hai nước ngày càng
phát triển và lớn mạnh.
3.1.1.2. Những khó khăn và thách thức
Thứ nhất, Trung Quốc đã đưa ra nhiều quyết sách quan trọng, linh
hoạt, làm sôi động kinh tế vùng biên (như nới quyền, nhường lợi cho
vùng biên; lấy biên mậu thắp sáng vùng biên..) trong khi đó sự thích
ứng của Việt Nam cịn chậm.

Thứ hai, sự cạnh tranh của các cửa khẩu biên giới khác trong khu
vực ASEAN và các nước ASEAN với Trung Quốc ngày càng tăng,
trong khi vị thế của Việt Nam còn khá khiêm tốn so với nhiều nước
ASEAN.


Thứ ba, biên giới Trung Quốc với Việt Nam vẫn cịn những khó
khăn tồn tại có tính chất lịch sử về biên giới, lãnh thổ.
Thứ tư, bên cạnh việc thúc đẩy kinh tế phát triển, việc xây dựng
các KKTCK còn phải tính tới các yếu tố an ninh, chính trị, những vấn
đề mang tính xã hội phức tạp.
Thứ năm, Việt Nam hiện còn thiếu một cơ chế về phát triển kinh
tế tại các KKTCK quốc gia, sự phối hợp chính sách trong lĩnh vực này
giữa Việt Nam và Trung Quốc cũng như hệ thống kết cấu hạ tầng gồm
giao thông vận tải, thông tin, cung cấp điện, nước, kho bãi... còn rất yếu
kém.
Thứ sáu, phát triển KTCK tại các KKTCK đứng trước những vấn
đề cần giải quyết như giữa yêu cầu phát triển nhanh với bảo vệ môi
trường và đảm bảo an ninh quốc phòng, ổn định biên giới, nâng cao dân
trí; cũng như cạnh tranh giữa các địa phương trong nước với nhau.
3.1.2. Quan điểm phát triển khu kinh tế cửa khẩu biên giới phía bắc
Việt Nam
Quan điểm chung những năm tới là phát triển các KKTCK biên
giới phía Bắc thực sự trở thành địa bàn (vùng lãnh thổ) có sự phối hợp
tối ưu nhất các hoạt động kinh tế, chính trị, văn hóa, an ninh, quốc
phịng và giao lưu kinh tế giữa Việt Nam (trong đó có các địa phương
vùng biên giới) với các nước (không chỉ các nước có chung đường biên
giới). Cụ thể như sau:
Thứ nhất, phát triển KKTCK Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc
trong những năm tới theo hướng xây dựng các KKTCK thành các đô thị

thương mại du lịch ven biên giới.
Thứ hai, phát triển KKTCK hướng vào đẩy mạnh chuyển dịch cơ
cấu kinh tế, tái cấu trúc các ngành nghề, tăng cường thu hút đầu tư trong
và ngoài nước.


Thứ ba, phát triển KKTCK Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc
cần lấy hiệu quả kinh tế, chính trị làm tiêu chí quan trọng, tính tốn đầy
đủ ảnh hưởng của kinh tế thị trường và hội nhập kinh tế quốc tế, sao cho
các bên tham gia đều được hưởng lợi từ phát triển KTCK và KKTCK.
Thứ tư, phát triển KKTCK phải có tầm nhìn dài hạn, có thứ tự ưu
tiên theo từng giai đoạn phù hợp với điều kiện cụ thể và phù hợp với
định hướng phát triển của quốc gia.
Thứ năm, phát triển KKTCK biên giới Việt Nam tiếp giáp với
Trung Quốc trên cơ sở đảm bảo an ninh quốc gia, chủ quyền lãnh thổ,
xử lý tốt các vấn đề tranh chấp thương mại, bảo vệ môi trường.
3.2. PHƢƠNG HƢỚNG PHÁT TRIỂN CÁC KHU KINH TẾ
CỬA KHẨU BIÊN GIỚI PHÍA BẮC VIỆT NAM GIAI ĐOẠN
2010 - 2020
3.2.1. Phát triển không gian lãnh thổ kinh tế và xã hội các khu kinh
tế cửa khẩu biên giới
Dự kiến từ nay đến năm 2020, sẽ hoàn thiện các thủ tục để sớm
đưa KKTCK A Pa Chải – Long Phú thuộc tỉnh Điện Biên vào hoạt
động, nâng tổng số lên 9 KKTCK biên giới Việt – Trung, với quy mô
dân số khoảng 515 ngàn người.
3.2.2. Phát triển các hoạt động kinh tế tại các khu kinh tế cửa khẩu
biên giới
Thứ nhất, đẩy mạnh

hoạt động thương mại XNK. Những năm

tới, hoạt động thương mại, XNK vẫn là hoạt động được ưu tiên đầu tư
phát triển tại các KKTCK. Phương hướng chung là tận dụng tối đa cơ
hội từ sự phát triển của Trung Quốc để tăng kim ngạch xuất khẩu, hạn
chế nhập siêu, quản lý tốt thương mại biên mậu, xử lý các vấn đề tranh


chấp thương mại, trao đổi thương mại trên cơ sở quan hệ kinh doanh
thương mại bình đẳng theo đúng khn khổ WTO.
Luận án đã phân tích các định hướng về chủng loại sản phẩm, định
vị thị trường và quy mô tăng trưởng xuất khẩu và nhập khẩu các loại
hàng hóa qua các KKTCK biên giới Việt - Trung những năm tới; đồng
thời cũng đề xuất những quan điểm và định hướng giải quyết vấn đề
nhập siêu, phát triển biên mậu và vấn đề thị trường nội địa tại các
KKTCK phục vụ nhu cầu đời sống dân cư và khách du lịch qua cửa
khẩu những năm tới.
Thứ hai, đẩy mạnh quy mô và nâng cao chất lượng hoạt động
dịch vụ, du lịch tại các KKTCK.
Luận án chỉ ra, các định hướng quy hoạch và phát triển các tuyến
du lịch và các điểm du lịch chủ yếu nhằm khai thác tiềm năng phát triển
du lịch dựa trên sự phát triển của các KKTCK; đồng thời định hướng
phát triển các loại hình dịch vụ cao cấp như tài chính, tín dụng và bưu
chính viễn thông, logicstic tại các KKTCK nhằm phục vụ phát triển
giao thương kinh tế.
Thứ ba, tăng cường hoạt động xúc tiến thương mại và đầu tư.
Luận án chỉ ra các định hướng nâng cao hiệu quả của hoạt động xúc tiến
thương mại và đầu tư ở các địa phương trong những năm tới.
Thứ tư, luận án đề xuất bước đi, lộ trình phát triển hoạt động gia
cơng thương mại và phát triển sản xuất công nghiệp tại các KKTCK.
Luận án cho rằng đây là vấn đề có tầm quan trọng chiến lược để thực

hiện xây dựng các KKTCK biên giới thành các đô thị biên giới của tổ
quốc.
Trên cơ sở đó, luận án dự báo một số chỉ tiêu phát triển kinh tế tại
các KKTCK Việt Nam tiếp giáp với Trung Quốc đến năm 2020 như
sau: