Báo cáo " Hai mươi năm phát triển của luật kinh tế – nhìn dưới giác độ phương pháp luận " docx

nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học số 01/2007 63

(1)





ts. Nguyễn viết tý *
i ỏnh sỏng Ngh quyt i hi i
biu ton quc ln th VI ca ng
nm 1986, ton ng, ton dõn bt tay tin
hnh cụng cuc i mi c ch qun lớ kinh
t. Vn kin i hi i biu ton quc ln
th VI ca ng ó ghi nhn: "Thc cht
ca i mi v c ch qun lớ kinh t l c
ch k hoch hoỏ theo phng thc hch
toỏn kinh doanh XHCN, ỳng nguyờn tc
tp trung dõn ch".
(2)
Cựng vi vi vic
khng nh bn cht ca vic i mi c
ch qun lớ kinh t, Vn kin i hi cng
ó xỏc nh hai c trng c bn ca c ch
mi l "tớnh k hoch-c trng th nht",
"s dng ỳng n quan h hng hoỏ tin t
- c trng th hai".
(3)

1. Nhng thay i c bn v i
tng, ch th v phng phỏp iu
chnh ca lut kinh t
i mi c ch qun lớ kinh t ó lm
thay i c bn tớnh cht ca cỏc quan h
kinh t ny sinh trong quỏ trỡnh kinh doanh.
iu ny cng a n yờu cu tt yu phi
cú s thay i trong lut kinh t cho phự
hp vi thc t khỏch quan.
V thc cht, lut kinh t trong giai
on ny vn c hiu l tng hp cỏc quy
phm phỏp lut do Nh nc ban hnh hoc
tha nhn, iu chnh nhng quan h kinh
t phỏt sinh trong quỏ trỡnh hot ng sn
xut kinh doanh gia cỏc doanh nghip
hoc gia chỳng vi c quan qun lớ nh
nc v kinh t nhm thc hin cỏc mc
tiờu kinh t xó hi ca t nc.
Nh vy, thoỏng nhỡn phm vi iu
chnh ca lut kinh t, so vi trc õy hu
nh khụng cú s thay i, vn l nhng
quan h phỏt sinh trong quỏ trỡnh sn xut,
kinh doanh. Song quỏ trỡnh kinh doanh
trong giai on ny cú nhng thay i v c
ch th ln phng thc kinh doanh, cho
nờn cỏc quan h trong quỏ trỡnh ny cng cú
nhng s thay i c bn. Hay núi cỏch
khỏc, i tng iu chnh ca lut kinh t
cú nhiu thay i so vi trc õy.

Trc ht, bn v nhng quan h kinh t
phỏt sinh trong quỏ trỡnh hot ng sn xut
kinh doanh. Quan h trong quỏ trỡnh sn
xut kinh doanh l nhng quan h ti sn
gia cỏc doanh nghip, c phỏt sinh ch
yu thụng qua cỏc hp ng kinh t. Nhng
quan h ny khỏc vi nhng quan h cựng
loi do lut kinh t iu chnh trc õy
nhng im sau:
Th nht, v tớnh cht, nu nh trc
D
* Ging viờn chớnh Khoa phỏp lut kinh t
Trng i hc Lut H Ni


nghiªn cøu - trao ®æi
64 T¹p chÝ luËt häc sè 01/2007

đây các học giả cho rằng, là quan hệ pháp
luật kinh tế, quan hệ trong quá trình sản
xuất kinh doanh có đặc điểm quan trọng là
trong quan hệ đó có sự kết hợp hài hoà giữa
hai yếu tố: yếu tố tài sản và yếu tố tổ chức -
kế hoạch thì hiện nay trong các quan hệ này
yếu tố tổ chức kế hoạch thể hiện không rõ
nét (trừ một số ít các quan hệ tài sản có liên
quan mật thiết với kế hoạch pháp lệnh).
Cũng chính vì vậy mà các bên tham gia
quan hệ này được tự do và bình đẳng hơn.
Thứ hai, về chủ thể, trước đây kinh

doanh chủ yếu do các đơn vị kinh tế quốc
doanh và tập thể tiến hành cho nên chủ thể
chủ yếu của các quan hệ trong quá trình sản
xuất kinh doanh là các tổ chức XHCN. Hiện
nay, tham gia vào lĩnh vực kinh doanh
không chỉ các đơn vị thuộc thành phần kinh
tế quốc doanh và thành phần kinh tế tập thể
mà còn các đơn vị thuộc các thành phần
kinh tế khác. Cho nên, phạm vi chủ thể
tham gia các quan hệ kinh tế trong quá trình
sản xuất kinh doanh được mở rộng đáng kể.
Có thể nói chủ thể của các quan hệ này bao
gồm các đơn vị thuộc bất cứ thành phần
kinh tế nào miễn là có đủ các điều kiện của
chủ thể kinh doanh.
Cũng cần lưu ý, các quan hệ tài sản do
luật kinh tế điều chỉnh hiện nay tuy có
những điểm khác với những quan hệ tài sản
do luật kinh tế điều chỉnh trước đây song nó
vẫn là một loại quan hệ pháp luật kinh tế và
có những điểm khác biệt với quan hệ tài sản
trong luật dân sự. Điều đó được thể hiện ở
chỗ quan hệ tài sản trong luật dân sự được
hình thành do nhu cầu tiêu dùng của cá
nhân và bị chi phối bởi nhu cầu tiêu dùng
của cá nhân, quan hệ tài sản trong luật kinh
tế được hình thành do nhu cầu hoạt động
sản xuất kinh doanh của các đơn vị kinh tế.
Hơn nữa, do bị chi phối bởi nhu cầu của sản
xuất kinh doanh cho nên ngoài sự tác động

của thị trường, quan hệ kinh tế này còn chịu
sự quản lí của Nhà nước. Vì vậy, trong một
số quan hệ kinh tế cụ thể do luật kinh tế
điều chỉnh ngoài yếu tố tài sản còn có yếu tố
tổ chức - kế hoạch. Tuy nhiên, mức độ thể
hiện của yếu tố tổ chức - kế hoạch trong các
quan hệ kinh tế phát sinh trong quá trình sản
xuất kinh doanh rõ nét hay không tuỳ thuộc
vào mức độ tác động của Nhà nước đối với
các quan hệ đó. Trong các quan hệ kinh tế
giữa các đơn vị kinh tế nhằm thực hiện chỉ
tiêu pháp lệnh của Nhà nước thì yếu tố tổ
chức - kế hoạch thể hiện một cách trực tiếp.
Ý chí của các chủ thể tham gia các quan hệ
này bị hạn chế đáng kể bởi ý chí của Nhà
nước. Còn trong các quan hệ kinh tế giữa
các đơn vị kinh tế mà một bên hoặc cả hai
bên không được giao kế hoạch pháp lệnh thì
yếu tố tổ chức - kế hoạch thể hiện một cách
gián tiếp thông qua sự quản lí vĩ mô của
Nhà nước đối với hoạt động sản xuất kinh
doanh của các đơn vị kinh tế.
Thứ ba, đổi mới cơ chế quản lí kinh tế
không chỉ làm thay đổi tính chất các quan
hệ kinh tế theo chiều ngang mà còn làm
thay đổi lớn tính chất các quan hệ theo
chiều dọc - quan hệ giữa cơ quan quản lí
nhà nước về kinh tế với các đơn vị kinh tế

nghiên cứu - trao đổi
Tạp chí luật học số 01/2007 65

c s. Nu nh trc õy trong quan h
kinh t ny quyn v ngha v ca cỏc bờn
khụng cú s phõn nh rừ rng, c quan
qun lớ thng can thip sõu vo cỏc hot
ng nghip v ca cỏc n v kinh t c s
nh quyt nh k hoch ca cỏc n v
kinh t c s, nh ot ti sn ca cỏc n
v kinh t v.v. thỡ hin nay, quyn v ngha
v ca cỏc bờn c phõn nh khỏ rừ rng.
C quan qun lớ nh nc v kinh t khụng
c quyn can thip vo cỏc hot ng
nghip v ca cỏc n v kinh t c s m
ch to nhng mụi trng phỏp lớ thun li
cho cỏc n v kinh t thc hin quyn ch
ng sn xut kinh doanh. Nh vy cú th
khng nh, trong ni dung ca cỏc quan h
kinh t theo chiu dc, quyn v ngha v
ca c quan qun lớ b hn ch, cũn quyn
v ngha v ca cỏc n v kinh t c m
rng ỏng k. Mt khỏc, ngoi cỏc n v
kinh t thuc thnh phn kinh t quc
doanh v thnh phn kinh t tp th, tham
gia quỏ trỡnh kinh doanh cũn cú cỏc doanh
nghip thuc cỏc thnh phn kinh t khỏc,
cho nờn hot ng qun lớ ca cỏc c quan
qun lớ khụng ch i vi cỏc n v thuc
thnh phn kinh t quc doanh m cũn i

vi cỏc n v thuc cỏc thnh phn kinh t
khỏc. Hay núi cỏch khỏc, i tng qun lớ
c m rng hn so vi trc õy. Mc dự
so vi trc, cỏc quan h kinh t gia cỏc
c quan qun lớ nh nc v kinh t vi cỏc
n v kinh t c s cú nhng thay i song
cỏc quan h ú vn l i tng iu chnh
ca lut kinh t. Bi vỡ, cỏc quan h ú l
nhng quan h phỏt sinh trong quỏ trỡnh
kinh doanh XHCN, cú mi liờn quan mt
thit vi cỏc quan h ti sn gia cỏc n v
kinh t c s.
Th t, do tớnh cht ca cỏc quan h
kinh t thay i, cho nờn vic s dng cỏc
phng phỏp iu chnh ca lut kinh t
cng cú nhng im khỏc so vi trc õy.
Nu nh trc õy, lut kinh t ch yu s
dng phi hp phng phỏp mnh lnh v
phng phỏp tho thun thỡ hin nay lut
kinh t s dng phi hp phng phỏp tho
thun vi phng phỏp gi ý hng dn.
2. S phỏt trin ton din trong ni
dung ca lut kinh t
Quan h kinh t thay i, ũi hi phỏp
lut kinh t cng phi thay i theo. Ni dung
ca lut kinh t trong giai on i mi c
ch qun lớ kinh t cú nhng thay i ỏng
k. Nhng thay i ln trong ni dung ca
lut kinh t tp trung vo ba im chớnh sau:
Mt l, thc cht ca i mi c ch

qun lớ kinh t l xoỏ b c ch quan liờu
bao cp, m rng quyn ch ng sn xut
kinh doanh cho cỏc n v kinh t c s.
ỏp ng yờu cu ca c ch qun lớ kinh t
mi, Nh nc ta ó ban hnh hng lot vn
bn phỏp lut kinh t mi thay th cho
nhng vn bn phỏp lut trc õy:
Vn bn u tiờn phi k n ú l
Quyt nh s 217/HBT ngy 14/11/1987.
Mc dự, n nay Quyt nh ú bc l
nhng thiu sút nht nh song cú th ỏnh
giỏ õy l mt vn bn quan trng, cú ý
ngha to ln trong i mi c ch qun lớ


nghiên cứu - trao đổi
66 Tạp chí luật học số 01/2007

kinh t nh l mt "qu bom" cú sc cụng
phỏ ln lm tan ró c ch qun lớ quan liờu
bao cp. Cựng vi Quyt nh s
217/HBT cú nhng vn bn phỏp lut
khỏc cng ra i nh: Ngh nh s
50/HBT ngy 22/3/1988 ban hnh iu l
xớ nghip cụng nghip quc doanh, Ngh
nh s 27/HBT ngy 22/3/1989 ban hnh
iu l liờn hip cỏc xớ nghip. Ni dung
ca cỏc vn bn trờn tp trung xỏc nh li
a v phỏp lớ ca cỏc n v kinh t c s
(cỏc xớ nghip cụng nghip quc doanh, xớ

nghip liờn hp, liờn hip cỏc xi nghip),
bng cỏch m rng quyn v ngha v ca
chỳng trong tt c cỏc lnh vc hot ng.
Chớnh vỡ vy, a v phỏp lớ ca cỏc n v
kinh t quc doanh (doanh nghip nh
nc) hon ton khỏc vi a v phỏp lớ ca
chỳng trong thi kỡ bao cp.
c bit, thc hin ng li phỏt trin
kinh t hng hoỏ nhiu thnh phn, cú s
iu tit ca Nh nc, theo theo nh
hng XHCN,
(4)
to mụi trng phỏp lớ
cho cho cỏc nh u t t nhõn tham gia
hot ng kinh doanh, ngy 21/12/1990,
Lut doanh nghip t nhõn v Lut cụng ti
c ban hnh. Bng hai o lut ú, Nh
nc ó bo h v tha nhn doanh nghip
t nhõn v cụng ti l nhng ch th kinh
doanh trong nn kinh t, bờn cnh cỏc ch
th kinh doanh truyn thng trc ú
(doanh nghip nh nc, hp tỏc xó); tha
nhn nguyờn tc t do kinh doanh v bỡnh
ng trong kinh doanh.
Bn v s phỏt trin ca lut kinh t
trong giai on ny, khụng th khụng nhc
ti vai trũ ca Hin phỏp nm 1992. Cựng
vi vic xỏc nh rừ nh hng cng nh
mc ớch xõy dng nn kinh t ca t nc;
xỏc nh rừ ch s hu nh nc; cụng

nhn s tn ti ca cỏc thnh phn kinh t;
ghi nhn cỏc bin phỏp khuyn khớch v bo
h u t; cng nh xỏc nh rừ cỏc cụng c
qun lớ kinh t cng nh quy nh nguyờn tc
x lớ nhng vi phm trong kinh doanh v.v
Hin phỏp nm 1992 (sa i, b sung nm
2001) ó ghi nhn 2 nguyờn tc c bn trong
kinh doanh, ú l: t do kinh doanh v bỡnh
ng gia trong kinh doanh.
(5)

Nh vy, t do kinh doanh v bỡnh ng
trong hot ng kinh doanh ó tr thnh cỏc
nguyờn tc hin nh v c th hoỏ
nhng t tng ch o ú ca Hin phỏp,
Nh nc ta ó ban hnh mt lot vn bn
phỏp lut quan trng, ú l: Lut phỏ sn
doanh nghip nm 1993 Lut doanh nghip
nh nc nm 1995, Lut hp tỏc xó nm
1996, Lut doanh nghip nm 1999, Lut
thng mi nm 1997. Vi nhng vn bn
ú, cỏc nguyờn tc c bn trong kinh doanh
nh: T do kinh doanh, bỡnh ng trong
kinh doanh, cnh tranh lnh mnh v.v. c
xỏc lp; a v phỏp lớ ca cỏc loi doanh
nghip trong nn kinh t th trng nc
ta cng c xỏc nh rừ rng, quyn v
ngha v ca chỳng cng c ghi nhn
mt cỏch y . Tuy nhiờn, trong khong
10 nm tn ti cỏc vn bn phỏp lut trờn ó

bc l nhng hn ch nht nh. khc
phc nhng hn ch cỏc vn bn phỏp lut
ú, phn ỏnh ỳng n cỏc quan y ,


nghiªn cøu - trao ®æi
T¹p chÝ luËt häc sè 01/2007 67

đúng đắn các quan hệ kinh tế trong nền kinh
tế thị trường ở nước ta trong xu thế hội nhập
kinh tế khu vực và thế giới, các văn bản luật
kể trên được sửa đổi bổ sung và hoàn thiện
bằng một loạt các văn bản mới, đó là: Luật
phá sản doanh nghiệp năm 2004, Luật doanh
nghiệp nhà nước năm 2003, Luật hợp tác xã
năm 2003, Luật doanh nghiệp năm 2005,
Luật thương mại năm 2005, Luật đầu tư năm
2005. Với hệ thống các quy định trong các
văn bản pháp luật này, luật kinh tế (phần về
chủ thể kinh doanh) đã đạt đến tầm cao của
sự phát triển, tương thích với luật thương
mại (phần về thương nhân hay thương gia)
của các nước trên thế giới.
Hai là, trong kinh doanh, dù ở bất kì
giai đoạn nào, giữa các tổ chức kinh tế
(doanh nghiệp) bao giờ cũng có những mối
quan hệ kinh tế với nhau và các mối quan
hệ đó được hình thành trên cơ sở hợp đồng
kinh tế. Hợp đồng kinh tế là hình thức thể
hiện của các hành vi kinh doanh. Cho nên

trong nội dung của luật kinh tế ở giai đoạn
đổi mới, khi chưa có chế định cụ thể ghi
nhận các hành vi kinh doanh (hành vi
thương mại)
(6)
thì chế độ hợp đồng kinh tế
là một chế định quan trọng đó. Tuy nhiên,
tính chất của quan hệ hợp đồng kinh tế
trước đây khác tính chất của quan hệ hợp
đồng kinh tế hiện nay. Do đó, pháp luật về
hợp đồng kinh tế trong giai đoạn đổi mới về
cơ bản khác với pháp luật về hợp đồng kinh
tế trước đây. Có thể khẳng định, mặc dù tên
của chế định hợp đồng kinh tế không có
thay đổi nhưng nội dung của những quy
định trong chế định đó hoàn toàn khác so
với những quy định trong nội dung của chế
định hợp đồng kinh tế trước đây.
Trong nền kinh tế thị trường các quan
hệ tài sản trong dân sự và trong thương sự
về cơ bản là giống nhau. Chính vì vậy, khi
còn tồn tại cái gọi là "pháp luật hợp đồng
kinh tế" và "pháp luật hợp đồng dân sự",
nhiều quy định trong chế độ hợp đồng kinh
tế gần giống những quy định trong pháp
luật hợp đồng dân sự. Thực tế đó, đòi hỏi
cần có sự giải quyết đúng đắn về phương
diện lí luận để nâng cao hiệu quả của việc
điều chỉnh bằng pháp luật các quan hệ hợp
đồng. Bộ luật dân sự năm 2005, Luật

thương mại năm 2005 và các văn bản luật
khác về các lĩnh vực kinh doanh cụ thể, về
cơ bản đã giải quyết được sự mâu thuẫn,
chồng chéo trong hệ thống pháp luật điều
chỉnh quan hệ hợp đồng.
Sự ra đời của Bộ luật dân sự năm 2005,
Luật thương mại năm 2005 và các văn bản
pháp luật chuyên ngành khác đã đưa luật
kinh tế đến một sự phát triển mới về chất.
Nếu như trước đây, chế định hợp đồng kinh
tế được coi là một bộ phận của luật kinh tế
ghi nhận hình thức (hợp đồng) của các hành
vi kinh doanh (hành vi thương mại) thì nay
thay vào đó là bộ phận quy định pháp luật
ghi nhận không chỉ về hình thức của hành
vi thương mại (quy định các loại hợp đồng
cụ thể trong hoạt động kinh doanh) mà còn
quy định về hành vi kinh doanh, các loại
hành vi kinh doanh cụ thể cũng như cách
thức tiến hành các hành vi đó. Ở đây đã thể
hiện được sự tương thích của luật kinh tế
nước ta với luật thương mại của các nước


nghiên cứu - trao đổi
68 Tạp chí luật học số 01/2007

trờn th gii.
Cựng vi nhng thay i trong ch
hp ng kinh t, nhng quy nh ca phỏp

lut v ti phỏn kinh t cng cú nhng thay
i ln. ú l nhng thay i v hỡnh thc
gii quyt tranh chp kinh t, v cỏc c
quan gii quyt tranh chp, v chc nng,
nhim v ca cỏc c quan ú cng nh
nhng nguyờn tc thm quyn v trỡnh t
gii quyt cỏc tranh chp hp ng kinh t.
Ba l, trong c ch bao cp, nhng quy
nh ca phỏp lut v k hoch hoỏ nn
kinh t quc dõn v hch toỏn kinh t l mt
b phn ch yu trong ni dung ca lut
kinh t. Trong giai on i mi nhng quy
nh ca phỏp lut v nhng vn trờn cú
nhng thay i ln nhng chng mc
nht nh no ú cng ch cú th ỏp dng
i vi mt s doanh nghip nh nc, cũn
i vi phn ln cỏc doanh nghip nh
nc khỏc hoc cỏc doanh nghip thuc cỏc
thnh phn kinh t khỏc thỡ khụng cũn phự
hp na. Trong khi ú, nhng quy nh c
th m bo cho Nh nc tin hnh k
hoch hoỏ tm v mụ thỡ cha c ban
hnh. Chớnh vỡ vy, trong ni dung ca lut
kinh t, ch phỏp lớ v k hoch hoỏ nn
kinh t quc dõn v v hch toỏn kinh t
khụng cũn gi v trớ ch yu nh trc õy
m nú ch cũn l b phn nh trong h
thng cỏc ch nh ca lut kinh t m thụi.
Bờn cnh ú, cú nhng ch nh mi
cha h c bit n trong thi kỡ bao cp

c hỡnh thnh, chng hn nh ch nh
phỏp lut v phỏ sn doanh nghip, ch nh
phỏp lut v cnh tranh v.v
Túm li, i mi c ch qun lớ v sau
ú l quỏ xõy dng nn kinh t th trng
nc ta ó lm thay i c bn cỏc quan h
trong kinh doanh. Phn ỏnh y hn s
thay i ca cỏc quan h trong kinh doanh
cng nh phự hp vi xu th hi nhp kinh
t khu vc v th gii, ni dung ca lut
kinh t cú s phỏt trin vt bc v c
nhng ch nh (ch phỏp lớ) ln tng
quy nh c th. Cỏc quy nh trong ni
dung ca lut kinh t, v c bn ó c ghi
nhn trong cỏc vn bn cú hiu lc phỏp lớ
cao (cỏc vn bn lut). Tuy nhiờn, cú s
nhn thc thng nht nhng vn c th
trong cỏc vn bn lut ú nhm gii thớch v
ỏp dng ỳng n phỏp lut, cn thit phi
cú nhng vn bn di lut hng dn thi
hnh cỏc vn bn lut ú./.

(1). Lut kinh t, nay c gi l lut thng mi.
Vic i tờn lut kinh t thnh lut thng mi c
thc hin vo nm 2003, theo yờu cu ca Hi ng
chng trỡnh khung, B giỏo dc v o to. Trong
bi vit, cỏc cp khỏi nim: Lut kinh t - lut thng
mi; kinh doanh - thng mi c tỏc gi quan nim
nh nhng khỏi nim cú cựng ni hm.
(2).Xem: ng cng sn Vit Nam (1987), Vn kin

i hi i biu ton quc ln th VI, Nxb. S tht,
H Ni, tr. 65.
(3).Xem: ng cng sn Vit Nam (1987), Vn kin
i hi i biu ton quc ln th VI, Nxb. S tht,
H Ni, tr. 63.
(4).Xem: ng cng sn Vit Nam, Vn kin i hi i
biu ton quc ln th VII, Nxb. S tht, H Ni, tr. 55.
(5).Xem: iu 22 v iu 57 Hin phỏp CHXHCN
Vit Nam nm 1992 (sa i nm 2001).
(6). Trong lut thng mi ca cỏc nc trờn th gii,
hnh vi thng mi luụn úng vai trũ l mt ch nh
c bn.