Luận văn thạc sĩ so sánh pháp luật việt nam và pháp luật hoa kỳ về giải quyết tranh chấp thương mại thông qua hòa giải ngoài tòa án

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT

NGUYỄN MINH THÙY

SO SÁNH PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ PHÁP LUẬT HOA KỲ
VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THƢƠNG MẠI
THƠNG QUA HỊA GIẢI NGỒI TỊA ÁN

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

HÀ NỘI - 2014

z


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT

NGUYỄN MINH THÙY

SO SÁNH PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ PHÁP LUẬT HOA KỲ
VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THƢƠNG MẠI
THƠNG QUA HỊA GIẢI NGỒI TỊA ÁN
Chuyên ngành : Luật kinh tế
Mã số

: 60 38 50

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Người hướng dẫn khoa học: TS. Phan Thị Thanh Thủy

HÀ NỘI - 2014

z


Lời cam đoan

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên
cứu khoa học của riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và
trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin cậy, chính
xác và trung thực. Những kết luận khoa học của
luận văn ch-a từng đ-ợc ai công bố trong bất kỳ
công trình nào khác.

Tác giả luận văn

Nguyễn Minh Thùy

z


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các từ viết tắt
Danh mục các sơ đồ

MỞ ĐẦU

Chương 1:

1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT TRANH

6

CHẤP THƢƠNG MẠI THÔNG QUA HỊA GIẢI NGỒI
TỊA ÁN

Khái qt về giải quyết tranh chấp thương mại

6

1.1.1. Khái niệm về giải quyết tranh chấp thương mại

6

1.1.2. Các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại

8

1.1.

1.2.

Khái quát về giải quyết tranh chấp thương mại thông qua hịa

14

giải ngồi tịa án
1.2.1. Khái niệm về giải quyết tranh chấp thơng qua hịa giải ngồi

14

tịa án
1.2.2. Bản chất pháp lý của việc giải quyết tranh chấp thương mại

17

thông qua hịa giải ngồi tịa án
1.2.3. Đặc điểm của việc giải quyết tranh chấp thương mại thơng

19

qua hịa giải ngồi tịa án
1.2.4. Nguyên tắc cơ bản của giải quyết tranh chấp thơng qua hịa

22

giải ngồi tịa án
1.3.

Cơ sở lý luận của việc giải quyết tranh chấp thương mại

25

thơng qua hịa giải ngồi tịa án

1.3.1. Học thuyết về tự do ý chí

25

1.3.2. Học thuyết về hạn chế rủi ro

26

1.3.3. Học thuyết giải quyết xung đột và tạo lập công lý

27

z


Chương 2:

SO SÁNH PHÁP LUẬT VIỆT NAM VÀ PHÁP LUẬT

31

HOA KỲ VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THƢƠNG
MẠI THƠNG QUA HỊA GIẢI NGỒI TỊA ÁN

2.1.
2.1.1.
2.1.2.
2.1.3.
2.1.4.
2.2.

2.2.1.
2.2.2.
2.2.3.
2.2.4.
2.2.5.
2.3.

Pháp luật về giải quyết tranh chấp thương mại thơng qua hịa
giải ngồi tịa án tại Việt Nam
Pháp luật điều chỉnh về giải quyết tranh chấp thương mại
thơng qua hịa giải ngồi tịa án tại Việt Nam
Chủ thể và đối tượng của việc giải quyết tranh chấp thương
mại thơng qua hịa giải ngồi tịa án tại Việt Nam
Thủ tục tiến hành giải quyết tranh chấp thương mại thơng qua
hịa giải ngồi tịa án tại Việt Nam
Hiệu lực của thỏa thuận giải quyết tranh chấp thương mại
thông qua hịa giải ngồi tịa án tại Việt Nam
Pháp luật về giải quyết tranh chấp thương mại thơng qua hịa
giải ngồi tòa án tại Hoa Kỳ
Pháp luật điều chỉnh việc giải quyết tranh chấp thương mại
thơng qua hịa giải ngồi tịa án tại Hoa Kỳ
Chủ thể và đối tượng của việc giải quyết tranh chấp thương
mại thơng qua hịa giải ngồi tòa án tại Hoa Kỳ
Nguyên tắc cơ bản của giải quyết tranh chấp thương mại
thơng qua hịa giải ngồi tịa án tại Hoa Kỳ
Phương thức và thủ tục giải quyết tranh chấp thương mại
thơng qua hịa giải ngồi tịa án tại Hoa Kỳ
Hiệu lực của thỏa thuận giải quyết tranh chấp thương mại
thơng qua hịa giải ngồi tịa án tại Hoa Kỳ
Bài học cho việc xây dựng pháp luật về giải quyết tranh chấp

thương mại thơng qua hịa giải ngồi tòa án tại Việt Nam
Chương 3: MỘT SỐ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ

31
31
35
38
40
42
42
47
53
57
60
66
70

GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP THƢƠNG MẠI THƠNG
QUA HỊA GIẢI NGỒI TỊA ÁN

3.1.

Phương hướng hồn thiện pháp luật về giải quyết tranh chấp
thương mại thơng qua hịa giải ngồi tịa án

z

70

3.1.1. Hoàn thiện hành lang pháp lý cho biện pháp giải quyết tranh

70

chấp thương mại thơng qua hịa giải ngồi tịa án
3.1.2. Xây dựng mơ hình giải quyết tranh chấp thương mại thơng

71

qua hịa giải ngồi tịa án tại Việt Nam
3.2.

Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh

73

chấp thương mại thơng qua hịa giải ngồi tịa án
3.2.1. Hoàn thiện các quy định của pháp luật về giải quyết tranh

73

chấp thương mại thơng qua hịa giải ngồi tịa án
3.2.2. Xây dựng mơ hình giải quyết tranh chấp thương mại thơng

82

qua hịa giải ngồi tịa án
3.2.3. Xây dựng và sử dụng án lệ

83

3.2.4. Các giải pháp bổ trợ

83

KẾT LUẬN

86

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

88

z


DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

AAA
ABA

: Hiệp hội trọng tài Hoa Kỳ
Bô ̣ phâ ̣n giải quyế t tranh chấ p của Liên đoàn Luâ ̣t sư
Hoa Kỳ

ADR

: Các biện pháp giải quyết tranh chấp thay thế

BLDS

: Bộ luật dân sự

KDTM

: Kinh doanh thương mại

UMA

: Đạo luật hòa giải thống nhất Hoa Kỳ

UNCITRAL

: Ủy ban liên hợp quốc về luật thương mại quốc tế

VIAC

: Trung tâm trọng tài thương mại quốc tế tại Việt Nam

WTO

: Tổ chức thương mại thế giới

z


DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ

Số hiệu

Tên sơ đồ

Trang

sơ đồ
2.1

Quy trình hòa giải tại VIAC

z

39


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Việc giải quyết tranh chấp thương mại có vai trị rất lớn trong việc
bảo đảm quyền lợi giữa các bên tham gia, góp phần tạo dựng môi trường
kinh doanh văn minh, lành mạnh. Giải quyết tranh chấp thương mại nhanh
gọn, hiệu quả, ít tốn kém có ý nghĩa quan trọng đối với các quốc gia, nhất là
đối với Việt Nam, một nền kinh tế đang phát triển. Xuất phát từ thực tiễn đã
hình thành nhiều phương thức giải quyết tranh chấp kinh tế, thương mại,
như: thương lượng, hòa giải, giải quyết theo thủ tục trọng tài, giải quyết theo
thủ tục tư pháp. Trong đó, việc giải quyết tranh chấp theo phương thức hịa
giải (hịa giải ngồi tịa án cũng như hịa giải tại tịa án) có nhiều ưu điểm và
được áp dụng phổ biến trên thế giới. Việc hịa giải thành có tác dụng làm
cho các bên tranh chấp tự nguyện, tự giác thi hành quyết định công nhận sự
thỏa thuận của họ, tránh việc phải sử dụng những biện pháp cưỡng chế của
Nhà nước trong quá trình thi hành án. Trên thực tế, tại Việt Nam, chế định
hịa giải ngồi tịa án đã được quy định trong Bộ luật Dân sự (BLDS) năm

2005, Luật Thương mại năm 2005, Qui tắc hòa giải của Trung tâm Trọng tài
Quốc tế Việt Nam (VIAC)...
Tuy nhiên, pháp luật Việt Nam hiện hành còn thiếu những quy định
pháp lý cần thiết để phát huy vai trò của hòa giải trong giải quyết tranh chấp
thương mại như: điều kiện hịa giải, trình tự, thủ tục hịa giải, các vấn đề liên
quan đến lựa chọn hòa giải viên, tiêu chuẩn hòa giải viên… Đây là những vấn
đề cần được phân tích, làm rõ để từ đó có những đề xuất xây dựng chế định
hòa giải cụ thể, chi tiết trong việc giải quyết tranh chấp thương mại.
Hiện nay ở các nước trên thế giới như Hoa Kỳ, Nhật và các nước
Đơng Nam Á, phương thức hịa giải ngồi Tịa án được nhiều thương nhân áp
dụng khi gặp bất đồng, tranh chấp trong quan hệ thương mại. Nhiều tổ chức

z


quốc tế đó ban hành những quy tắc hịa giải với những quy định phù hợp, hiệu
quả được các chủ thể kinh doanh ưu tiên sử dụng. Đặc biệt đối với hệ thống
pháp luật Hoa Kỳ, là một trong những hệ thống pháp luật đề cao vai trò của
các phương thức giải quyết thay thế. Hoạt động hòa giải tại Hoa Kỳ phát triển
rộng rãi trong các thập kỷ trước, nhưng chỉ kể từ khi Đạo luật hòa giải thống
nhất (Uniform Mediation of American - UMA) năm 2001 được thông qua,
hoạt động hịa giải mới chính thức được cơng nhận như một phương thức giải
quyết tranh chấp chuyên nghiệp.
Vì vậy, việc nghiên cứu một cách tổng quát, toàn diện về mặt lý luận
cũng như thực tiễn chế định hòa giải trong giải quyết tranh chấp kinh tế khơng
những mang tính thời sự đối với ngành tòa án mà còn đáp ứng những đòi hỏi
cấp thiết của đời sống kinh tế - xã hội, góp phần hồn thiện hệ thống pháp luật
Việt Nam. Từ đó, tác giả chọn vấn đề: "So sánh pháp luật Việt Nam và pháp
luật Hoa Kỳ về giải quyết tranh chấp thương mại thơng qua hịa giải ngồi
tịa án" làm đề tài nghiên cứu cho luận văn thạc sĩ.

Qua việc so sánh với hệ thống pháp luật Hoa Kỳ, tác giả làm rõ những
nội dung, đặc điểm và bản chất của phương thức giải quyết tranh chấp thương
mại thơng qua hịa giải; phân tích, so sánh và tổng hợp những kiến thức lý
luận cũng như thực tiễn về hòa giải ở Việt Nam với pháp luật Hoa Kỳ; đề xuất
những phương hướng và biện pháp xây dựng và hoàn thiện pháp luật về giải
quyết tranh chấp thương mại bằng phương pháp hịa giải. Từ đó đề xuất
những quy định cụ thể, chi tiết trong việc xây dựng chế định độc lập về hịa
giải ngồi tịa án ở Việt Nam.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Hiện nay các cơng trình nghiên cứu cơng phu về vấn đề này chưa
nhiều, lác đác chỉ có một số bài viết, một số các nghiên cứu rải rác như:
- Đề tài "Các phương pháp giải quyết tranh chấp kinh tế ở Việt Nam"
(1999) thuộc dự án VIE/94/003 của Bộ Tư pháp;

z


- Bài viết "Hòa giải - một phương thức giải quyết tranh chấp thay
thế", ThS. Dương Quỳnh Hoa, Tạp chí Nghiên cứu lập pháp, 2012;
- Bài viết "Về các phương thức giải quyết tranh chấp chủ yếu tại Việt
Nam trong lĩnh vực kinh tế và đầu tư nước ngoài" (1999), Tác giả: Hoàng Thế
Liên - được in trong số chuyên đề về "Các phương thức giải quyết tranh chấp
kinh tế ở Việt Nam hiện nay", Thông tin Khoa học pháp lý, Viện Nghiên cứu
Khoa học pháp lý- Bộ Tư pháp;
- Dự án điều tra cơ bản "Thực trạng tranh chấp và giải quyết tranh
chấp thương mại quốc tế của doanh nghiệp Việt Nam và vai trò của các thiết
chế tư pháp, bổ trợ tư pháp" (2011), Viện Khoa học Pháp lý (Bộ Tư pháp).
Trong đó, gần như chỉ nghiên cứu về các phương pháp hòa giải tại tòa
án, mà lại bỏ qua các vấn đề về hòa giải thương mại ngồi tịa án - vốn dĩ là
một phương pháp giải quyết tranh chấp hiệu quả giữa các thương nhân. Do đó,

tác giả chọn đề tài này với mong muốn tìm hiểu, nghiên cứu một cách sâu sắc
và đầy đủ về phương thức hịa giải trong kinh doanh ngồi con đường tố tụng.
3. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu tổng quát
- Tìm ra các thiếu sót, bất cập, và hạn chế của pháp luật trong việc
giải quyết các tranh chấp kinh doanh thương mại (KDTM), và việc áp dụng
các quy định của pháp luật vào thực tiễn giải quyết các tranh chấp KDTM.
- Chỉ ra sự thiếu hụt của pháp luật trong việc quy định về hòa giải với tư cách là một phương pháp giải quyết thay thế.
- Đưa ra hướng hồn thiện và bổ sung về ngun tắc, mơ hình,
phương pháp, thủ tục trong việc sử dụng hịa giải ngồi tòa án như một
phương pháp giải quyết tranh chấp KDTM hữu hiệu.
Mục tiêu cụ thể
- Giải quyết được một số vấn đề lý luận có liên quan như: các phương
pháp giải quyết tranh chấp thay thế, vai trò và đặc điểm của hòa giải thương
mại, sự phát triển của chế định hòa giải thương mại trên thế giới và Việt Nam.

z


- Nghiên cứu các trường hợp giải quyết KDTM thông qua hịa giải
ngồi tịa án.
- Nghiên cứu và so sánh các quy định pháp luật nước ngồi về hịa
giải thương mại ngồi tịa án.
- Phân tích mối liên hệ giữa hòa giải thương mại trong hệ thống các
phương pháp giải quyết tranh chấp thay thế, sự tương tác giữa cơ quan hòa
giải, trọng tài thương mại và tòa án trên cơ sở đó có những đề xuất nhằm đảm
bảo tính hiệu quả trong việc giải quyết các tranh chấp về KDTM, và giảm
thiểu áp lực đối với tòa án tại Việt Nam.
4. Những đóng góp về mặt khoa học của luận văn
Việc nghiên cứu đề tài mang ý nghĩa lý luận cho việc xây dựng những

quy phạm pháp luật đầy đủ, phù hợp với thực tiễn và là cơ sở pháp lý cho việc
áp dụng các biện pháp giải quyết tranh chấp trong kinh doanh, những kiến
nghị của đề tài này hy vọng sẽ đem lại những kết quả thiết thực cho việc hoàn
thiện các quy định pháp luật của Việt Nam trong lĩnh vực này.
Vì vậy, vấn đề đặt ra là phải có sự nghiên cứu của chế định hịa giải
ngồi tịa án một cách tồn diện, đầy đủ, có cả lý luận và thực tiễn, nhằm nâng
cao hiệu quả của việc hịa giải. Do đó, luận văn góp phần luận giải những vấn
đề lý luận về việc giải quyết các tranh chấp kinh tế bằng phương thức hòa giải
ngồi tịa án ở Việt Nam, đồng thời làm sáng tỏ hình thức, điều kiện, thủ tục
hịa giải và hiệu lực của quyết định công nhận sự thỏa thuận của các đương
sự. Từ đó, luận văn góp phần vào việc xây dựng và hồn thiện pháp luật về
hịa giải tranh chấp kinh tế cũng như trong việc nghiên cứu về chế định hòa
giải các tranh chấp kinh tế tại Việt Nam.
5. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là các quy định của pháp luật Việt
Nam và pháp luật Hoa Kỳ về hịa giải ngồi tịa án trong việc giải quyết các
tranh chấp kinh tế.

z


Luận văn nghiên cứu các quy định pháp luật về các phương pháp giải
quyết tranh chấp ngồi tịa án (hay còn gọi là "Các phương pháp giải quyết
tranh chấp thay thế" - ADR), trong đó đi sâu nghiên cứu các quy định của
pháp luật về chế định hoàn giải nhằm xây dựng cơ chế pháp lý để giải quyết
các tranh chấp KDTM.
Luận văn phân tích, xem xét các trường hợp tranh chấp KDTM thơng
qua hịa giải, đồng thời so sánh đối chiếu với các quy định của pháp luật nước
ngoài, từ đó tìm ra những bất cập, hạn chế và kiến nghị những giải pháp nhằm

hoàn thiện các qui định của pháp luật.
Phạm vi nghiên cứu của đề tài
Đề tài tập trung nghiên cứu các quy định của pháp luật và thực tiễn
quá trình giải quyết tranh chấp KDTM tại Việt Nam và Hoa Kỳ, tìm ra những
vướng mắc, bất cập trong việc giải quyết các tranh chấp KDTM hiện nay, và
khả năng của tòa án trong việc giải quyết các tranh chấp KDTM.
Đề tài tập trung nghiên cứu đi sâu xem xét và nghiên cứu phương
pháp hòa giải trong các tranh chấp KDTM với tư cách một "phương pháp giải
quyết tranh chấp thay thế" - một phương pháp giải quyết phổ biến, hữu hiệu,
song còn rất hạn chế ở Việt Nam.
6. Phƣơng pháp nghiên cứu
Khi nghiên cứu đề tài này, tác giả luận văn sử dụng các phương pháp
nghiên cứu luật truyền thống như so sánh, phân tích, tổng hợp, thống kê.
7. Kết cấu của luận văn
Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, nội
dung của luận văn gồm 3 chương:
Chương 1: Những vấn đề lý luận về giải quyết tranh chấp thương mại
thông qua hịa giải ngồi tịa án.
Chương 2: So sánh pháp luật Việt Nam và pháp luật Hoa Kỳ về giải
quyết tranh chấp thương mại thơng qua hịa giải ngồi tịa án.
Chương 3: Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật về giải quyết tranh
chấp thương mại thơng qua hịa giải ngồi tịa án.

z


Chương 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ GIẢI QUYẾT TRANH CHẤP
THƢƠNG MẠI THƠNG QUA HỊA GIẢI NGỒI TỊA ÁN
1.1. Khái quát về giải quyết tranh chấp thƣơng mại

1.1.1. Khái niệm về giải quyết tranh chấp thương mại
Thuật ngữ "Tranh chấp thương mại" ngày càng được được sử dụng
nhiều trong khoa học pháp lý nói riêng và trong đời sống xã hội nói chung.
Thơng thường tranh chấp được hiểu là "sự giành giật, giằng co nhau cái
không thuộc về bên nào" [34, tr. 139]. Khi đề cập đến khái niệm tranh chấp
thương mại, người ta thường hiểu là những mâu thuẫn, xung đột hoặc bất
đồng giữa các chủ thể trong hoạt động thương mại. Bên cạnh thuật ngữ "tranh
chấp thương mại", các thuật ngữ khác cũng được sử dụng khá rộng rãi như
"tranh chấp kinh tế", "tranh chấp hợp đồng kinh tế", "tranh chấp kinh doanh
thương mại"... Trên thực tế, pháp luật Việt Nam cũng đã có những khái niệm
khác nhau về loại tranh chấp này. Trước đây, Pháp lệnh thủ tục giải quyết các
vụ án kinh tế 1994 quy định, tranh chấp kinh tế là các tranh chấp về hợp đồng
kinh tế giữa pháp nhân với pháp nhân, giữa pháp nhân với các nhân có đăng ký
kinh doanh; ii) Các tranh chấp giữa công ty với các thành viên của công ty, giữa
các thành viên của công ty với nhau liên quan đến việc thành lập, hoạt động, giải
thể công ty; iii) Các tranh chấp liên quan đến việc mua bán cổ phiếu, trái phiếu;
iv) Các tranh chấp kinh tế khác theo quy định của pháp luật [32, Điều 12].
Đây là khái niệm "tranh chấp kinh tế" được giải thích theo hướng liệt kê, nên
không thể phản ánh hết những quan hệ phát sinh trong hoạt động thương mại
ngày càng thay đổi, đa dạng và phức tạp. Để khắc phục, Luật Thương mại
1997 lần đầu tiên đưa ra khái niệm "tranh chấp thương mại", theo đó, định
nghĩa "Tranh chấp thương mại là tranh chấp phát sinh do việc không thực hiện
hoặc thực hiện không đúng hợp đồng trong hoạt động thương mại" [16, Điều 238].

z


Tuy nhiên, khái niệm này vẫn chưa tương thích với quan niệm phổ biến của
các nước trên thế giới về tranh chấp thương mại và có nội hàm rất hẹp. Cụ thể
tại Luật thương mại 1997 quy định hoạt động thương mại được hiểu là việc

thực hiện một hay nhiều hành vi thương mại của thương nhân, bao gồm việc
mua bán hàng hóa, cung ứng dịch vụ thương mại và các hoạt động xúc tiến
thương mại nhằm mục đích lợi nhuận hoặc nhằm thực hiện các chính sách
kinh tế - xã hội [16, Điều 5]. Ngoài ra, khi Pháp lệnh Trọng tài thương mại
2003 ra đời, đã quy định hoạt động thương mại là việc thực hiện một hay
nhiều hành vi thương mại của cá nhân, tổ chức kinh doanh bao gồm mua bán
hàng hóa, cung ứng dịch vụ; phân phối; đại diện, đại lý thương mại; ký gửi;
thuê, cho thuê; thuê mua; xây dựng; tư vấn; kỹ thuật; li - xăng; đầu tư; tài
chính, ngân hàng; bảo hiểm; thăm dị, khai thác; vận chuyển hàng hóa, hành
khách bằng đường hàng không, đường biển, đường sắt, đường bộ và các hành
vi thương mại khác theo quy định của pháp luật [33, Điều 2].
Hiện nay, Luật Thương mại 2005 ra đời đã giải quyết vấn đề này bằng
việc mở rộng nội hàm hoạt động thương mại, theo đó quy định: "Hoạt động
thương mại là hoạt động nhằm mục đích sinh lợi, bao gồm mua bán hàng hóa,
cung ứng dịch vụ, đầu tư, xúc tiến thương mại và các hoạt động nhằm mục
đích sinh lợi khác" [18, Điều 3]. Có thể thấy, mọi hoạt động có mục đích
"sinh lợi" đều được coi là hoạt động thương mại. Trên thực tế, hướng tiếp cận
này của Luật Thương mại 2005 tương đồng với khái niệm kinh doanh trong
Luật Doanh nghiệp 2005 và các quan điểm về tranh chấp thương mại trong
các văn bản pháp luật hiện hành. Như vậy, có thể hiểu tranh chấp thương mại
là những mâu thuẫn (bất đồng hay xung đột) về quyền và nghĩa vụ giữa các
chủ thể trong quá trình thực hiện các hoạt động thương mại.
Trong luận văn này, các thuật ngữ "tranh chấp kinh doanh thương mại",
"tranh chấp kinh doanh" có nội hàm và bản chất giống khái niệm "tranh chấp
thương mại", được sử dụng tương ứng với nhau và có thể thay thế nhau.

z


1.1.2. Các phƣơng thức giải quyết tranh chấp thƣơng mại

Phương thức giải quyết tranh chấp thương mại được hiểu là các hoạt
động điều chỉnh các bất đồng, các xung đột nhằm khắc phục và loại trừ các
tranh chấp đã phát sinh, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của các
thương nhân và các chủ thể kinh doanh khác. Tùy thuộc vào trình độ phát
triển của các quan hệ kinh tế xã hội và do những ảnh hưởng của những đặc điểm
về phong tục, tập quán, các phương thức giải quyết tranh chấp thương mại được
pháp luật của mỗi quốc gia được quy định khơng giống nhau. Nhìn chung, khi
xảy ra tranh chấp thương mại, luật pháp của các nước đều quy định phương
thức giải quyết tranh chấp bằng con đường tịa án và ngồi tịa án [24].
Việc giải quyết các tranh chấp thương mại dựa trên nguyên tắc quan
trọng là quyền tự định đoạt của các bên, theo đó, các bên có thể lựa chọn việc
giải quyết tranh chấp thương mại thông qua các phương thức như: Thương
lượng, hòa giải, trọng tài và Tòa án.
1.1.2.1. Giải quyết tranh chấp thương mại bằng thương lượng
Giải quyết tranh chấp thương mại bằng thương lượng là biện pháp các
bên sử dụng để trao đổi bàn bạc và đi đến thống nhất chung cho việc giải
quyết các vướng mắc, mâu thuẫn. Các bên có thể trao đổi, tiến hành thương
lượng thơng qua đại diện của mỗi bên, có thể là người đại diện theo pháp luật,
người được ủy quyền trên cơ sở các buổi làm việc trực tiếp hoặc trao đổi
thông tin bằng văn bản. Trong hình thức thương lượng, các bên có quyền tự
do ý trí, bình đẳng, cùng nhau xem xét vấn đề toàn bộ tranh chấp thương mại
trên cơ sở những quy định của pháp luật hiện hành. Nếu các bên đạt được sự
thoả thuận thì coi như tranh chấp được giải quyết. Biện pháp được coi là biện
pháp giải quyết tranh chấp thương mại đơn giản, tiết kiệm được thời gian và
chi phí đối với mỗi bên. Việc thương lượng cịn thể hiện sự thiện chí thương
lượng của các bên trong việc giải quyết tranh chấp, bởi sau khi đã thoả thuận
thống nhất các bên vẫn giữ được mối quan hệ tốt với nhau cũng như giữ được

z

uy tín và bảo mật được giao dịch tín dụng. Tuy vậy biện pháp thương lượng
chỉ thật sự hiệu quả và thành cơng khi các bên cùng có thiện chí trong việc
giải quyết tranh chấp thương mại.
1.1.2.2. Giải quyết tranh chấp thương mại bằng hoà giải
Giải quyết tranh chấp thương mại bằng hồ giải là hình thức giải
quyết tranh chấp thương mại giữa các bên thông qua một người thứ ba gọi là
hoà giải viên. Hoà giải viên được các bên lựa chọn để tạo điều kiện giúp các
bên đạt được giải pháp điều hồ lợi ích, giúp xử lý những mâu thuẫn, bất
đồng đã phát sinh trong hoạt động thương mại. Khi giải quyết tranh chấp
thương mại, hoà giải viên có thể tổ chức họp kín với riêng từng bên hoặc họp
chung với các bên có tranh chấp để tìm hiểu kỹ nội dung tranh chấp, đưa ra
những lý giải, phân tích cho các bên. Qua đó giúp các bên thấy rõ lợi ích của
mình và của bên kia để cùng tìm ra một giải pháp thống nhất giải quyết tranh
chấp một cách hợp tình, hợp lý. Giải quyết tranh chấp thương mại bằng hồ
giải là hình thức giải quyết tranh chấp mang tính chất tự nguyện và mang đầy
đủ những ưu điểm giống như biện pháp thương lượng. Ngồi ra, hồ giải cịn
có những ưu điểm như hồ giải viên thường là những chuyên gia am hiểu về
vấn đề đang tranh chấp, có khả năng phân tích chính xác, rõ ràng các vấn đề
thực tế trong tranh chấp, từng bước giúp các bên xử lý những bất đồng để đi
đến thống nhất.
1.1.2.3. Giải quyết tranh chấp thương mại thông qua thủ tục trọng tài
Giải quyết tranh chấp thương mại thơng qua thủ tục trọng tài là hình
thức giải quyết tranh chấp thông qua quy tắc tố tụng trọng tài phù hợp với các
quy định của pháp luật. Pháp luật hiện hành quy định, tranh chấp được giải
quyết bằng trọng tài nếu các bên có thỏa thuận trọng tài. Theo quy định tại
khoản 1 Điều 5 Luật trọng tài 2010 thì thỏa thuận trọng tài có thể được lập
trước hoặc sau khi xảy ra tranh chấp thương mại. Theo đó, để tranh chấp
thương mại được giải quyết bằng biện pháp Trọng tài, giữa các bên phải có

z


một thỏa thuận trọng tài phù hợp với quy định pháp luật và xác định trọng tài
có thẩm quyền giải quyết tranh chấp thương mại. Nếu các bên đã thỏa thuận
về việc giải quyết tranh chấp bằng trọng, nhưng thỏa thuận trọng tài khơng có
giá trị pháp lý thì trọng tài cũng khơng có thẩm quyền giải quyết. Do vậy,
thỏa thuận trọng tài được xem là vấn đề then chốt, nếu khơng có thỏa thuận
trọng tài thì sẽ khơng có việc giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài.
Ưu điểm của phương thức giải quyết tranh chấp thương mại bằng
trọng tài là có tính linh hoạt, tạo quyền chủ động cho các bên, giúp tiết kiệm
được thời gian khi thực hiện thủ tục tố tụng trọng tài và đảm bảo bí mật của
các bên. Bởi trọng tài tiến hành giải quyết tranh chấp theo nguyên tắc bản án,
quyết định trọng tài không được công bố công khai, rộng rãi. Với ngun tắc
này các bên có thể giữ được bí mật liên quan đến tranh chấp thương mại.
Gần đây phương thức giải quyết tranh chấp thương mại bằng trọng tài
cũng đã ngày càng trở nên phổ biến. Tuy nhiên, bức tranh về trọng tài thương
mại tại Việt Nam vẫn chưa thật sự khởi sắc khi phương thức này chỉ giải
quyết khoảng 11% tổng số tranh chấp thương mại [27, tr. 1]. Nguyên nhân là
do những quy định của pháp luật hiện hành cịn nhiều thiếu sót, chồng chéo,
chưa rõ ràng cụ thể. Bên cạnh đó, thói quen, tập quán của thương nhân Việt
Nam tin tưởng tòa án hơn trọng tài. Trên thực tế, việc thi hành quyết định
trọng tài không phải lúc nào cũng trôi chảy, thuận lợi như việc thi hành bản
án, quyết định của tòa án, nên việc giải quyết tranh chấp thương mại bằng
trọng tài vẫn được sử dụng thường xuyên và phổ biến. Hơn nữa, chi phí giải
quyết tranh chấp bằng trọng tài thương mại cịn cao cũng là một rào cản làm
cho trọng tài thương mại chưa phát huy hết hiệu quả.
1.1.2.4. Giải quyết tranh chấp thương mại theo thủ tục Toà án
Toà án được coi là phương thức giải quyết tranh chấp tại cơ quan xét
xử nhân danh quyền lực nhà nước được tiến hành theo trình tự, thủ tục

nghiêm ngặt, chặt chẽ và bản án, quyết định của Toà án về vụ tranh chấp nếu

z


khơng có sự tự nguyện tn thủ sẽ được đảm bảo thi hành bằng sức mạnh
cưỡng chế nhà nước. Nếu như việc giải quyết tranh chấp bằng thương lượng,
hòa giải và trọng tài mang đặc điểm tôn trọng quyền thỏa thuận hay ý chí của
các bên tham gia để đưa ra phán quyết thì đặc trưng cơ bản của thủ tục giải
quyết tranh chấp bằng tịa án là thơng qua hoạt động của bộ máy tư pháp và
nhân danh quyền lực nhà nước để đưa ra phán quyết buộc các bên có nghĩa vụ
thi hành, kể cả bằng sức mạnh cưỡng chế. Do là cơ quan xét xử của Nhà nước
nên phán quyết của tịa án có tính cưỡng chế cao, nên khi một trong các bên
không chấp hành bản án, quyết định của Tòa án sẽ bị cưỡng chế.
Thứ nhất, về thẩm quyền giải quyết của Tòa án. Theo quy định tại
khoản 1 Điều 29 Bộ luật tố tụng dân sự thì những tranh chấp thuộc thẩm
quyền giải quyết của Toà án là tranh chấp phát sinh trong hoạt động kinh
doanh, thương mại giữa cá nhân, tổ chức có đăng ký kinh doanh với nhau và
đều có mục đích lợi nhuận. Theo quy định của pháp luật hiện hành, về thẩm
quyền của Toà án các cấp, thẩm quyền theo lãnh thổ và thẩm quyền của Toà
án theo sự lựa chọn của nguyên đơn cần lưu ý: i) Tòa án cấp huyện có thẩm
quyền giải quyết tranh chấp thương mại; ii) Nếu hoạt động thương mại có yếu
tố nước ngồi, thì việc giải quyết tranh chấp thương mại khơng thuộc thẩm
quyền giải quyết của Tòa án cấp huyện, mà thuộc thẩm quyền giải quyết của
Tòa án cấp tỉnh.
Thứ hai, quyền khởi kiện tranh chấp thương mại. Theo quy định của
pháp luật hiện hành, khi xảy ra tranh chấp thương mại, một trong các bên có
quyền quyết định việc khởi kiện, tự mình hoặc thơng qua người đại diện hợp
pháp khởi kiện vụ án tại Tồ án có thẩm quyền để yêu cầu bảo vệ quyền và
lợi ích hợp pháp của mình. Tịa án chỉ thụ lý giải quyết vụ việc tranh chấp

thương mại khi có đơn khởi kiện của các bên và chỉ giải quyết trong phạm vi
đơn khởi kiện đó. Nếu cá nhân tham gia vào hoạt động thương mại mà khởi
kiện tại Tịa án, thì cá nhân phải là người phải có đầy đủ năng lực chủ thể (có

z


đủ năng lực pháp luật dân sự và năng lực hành vi dân sự). Nếu tổ chức tham
gia vào hoạt động thương mại mà khởi kiện tại Tòa án để u cầu giải quyết
tranh chấp hợp đồng tín dụng, thì tổ chức thông qua người đại diện theo pháp
luật hoặc người đại diện theo ủy quyền hợp pháp tham gia tố tụng.
Thứ ba, về thời hạn giải quyết của Tòa án. Theo quy định tại điểm m
khoản 1 Điều 29 và khoản 1 Điều 179 của Bộ luật tố tụng dân sự, thì thời hạn
chuẩn bị xét xử sơ thẩm đối với tranh chấp thương mại là hai tháng, kể từ
ngày thụ lý vụ án. Đối với vụ án có tính chất phức tạp hoặc do trở ngại khách
quan thì Chánh án Tịa án có thể quyết định gia hạn thời hạn chuẩn bị xét xử,
nhưng không quá một tháng đối với vụ án tranh chấp hợp đồng tín dụng. Việc
giải quyết tranh chấp thương mại thơng qua tịa án có hạn chế lớn là do thời
gian xét xử thường phải kéo dài hơn so với giải quyết tranh chấp thương mại
phương thức khác. Các thủ tục tư pháp hiện nay thường phức tạp và mất thời
gian, bao gồm việc thụ lý đơn, ra quyết định và cuối cùng là thi hành án. Trên
thực tế, việc giải quyết của Tòa án ở hai cấp xét xử sơ thẩm và phúc thẩm có
thể kéo dài đến 1 năm. Ngồi ra, ngay cả khi đã có phán quyết cuối cùng của
Tịa án cấp phúc thẩm thì phán quyết đó vẫn có thể bị xem xét lại theo cấp
giám đốc thẩm do sự suy xét của Tòa án cấp tối cao. Tiếp theo đó là những
khó khăn của q trình thi hành án liên quan đến xử lý tài sản bảo đảm. Ngoài
ra, việc lựa chọn phương thức này cũng có những nhược điểm nhất định vì
thủ tục tại tịa án thiếu linh hoạt do đã được pháp luật quy định trước đó.
Trên thực tế, việc giải quyết các tranh chấp thương mại ở Việt Nam
chủ yếu được xét xử thông qua hệ thống tòa án và trung tâm trọng tài. Thực

tế, hệ thống tòa án đã trở nên quá tải, dẫn đến tăng lượng vụ án tồn đọng,
không kịp giải quyết, do đó làm ảnh hưởng đến hoạt động kinh doanh của
doanh nghiệp. Trong năm 2012 (tính từ 01/10/2011-30/9/2012), tịa án các
cấp xét xử 332.868 vụ án các loại trong tổng số 360.941 vụ án đã thụ lý (đạt
92%) [27, tr. 2]. Theo số liệu của Tòa án nhân dân tối cao (tháng 3/2013),

z