e kommouna tou 1871 - elle pappa

ΚΟΜΜΟΥΝΑ TOY 1871
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ
Ο ΠΛΑΤΩΝ ΑΣ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ - Μελέτη, Κέδρος, 1981, δεύτερη έκδοση. Εκδό-
σεις του Εικοστού Πρώτου, 1997
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ TOT ΜΑΡΞ - Μελέτη, Σύγ-
χρονη 'Εποχή, 1983, δεύτερη έκδοση 1964 (εξαντλημένο)
ΣΩΘΗΤΩ Η ΔΗΜΟΤΙΚΗ - Μελέτη, 'Εκδόσεις 'Οδηγητής, 1984
ΣΠΟΥΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ - Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ
ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ - Μελέτη, έκδ. Φιλιππότη, 1985
ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΤΥΠΟ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ - Μαρτυρία, έκδ. Φιλιππότη, 1985
ΝΙΚΟΣ ΚΙΤΣΙΚΗΣ - Ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΑΣ, Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ - Αφιέρω-
μα, 'Εκδόσεις Τεχνικού Επιμελητηρίου 'Ελλάδος, 1986
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗ ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ - ΟΔΟΙΠΟΡΙΚΟ ΑΠΟ ΤΟ
ΡΩΣΙΚΟ ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΣΤΟ ΛΑΪΚΙΣΜΟ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ - Μελέτη, έκδ.
'Εστίας, 1990
Ο ΛΕΝΙΝ ΧΩΡΙΣ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑ ΚΑΙ ΕΚΤΟΣ ΜΑΥΣΩΛΕΙΟΥ - Μελέτη, 1991 (έκτος
έμπορίου)
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ; - Μελέτη, έκδ. Δελφίνι,
1992
ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ - Δοκίμια, έκδ. Άγρα, 2005
ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ - Δοκίμιο, έκδ. Κέδρος, 2005
ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΕΣ - Ε.Λ.Ι.Α., 2006
Κείμενα άπό τη Φνλαχη
ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΕΝΟΣ ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΟΥ - Μυθιστόρημα, Πολιτικές και Λογοτε-
χνικές Εκδόσεις, Βουκουρέστι 1961 (εξαντλημένο)
ΔΟΥΛΕΙΑ ΤΗΣ ΦΥΛΑΚΗΣ - Διηγήματα - ποιήματα, έκδ. Διάλογος, 1979 (έξαντλημέ-
νο)

"Αλλη δουλειά της Φνλαχής
:
Μυθιστόρημα, Διήγημα, θέατρο, Μελέτες, γραμμένα στα χρόνια της φυλακής. 'Ελάχι-
στα σώθηκαν
Προεχδόσεις
(Έχόόσεις σε κομπιούτερ και φωτστνπιχό, εχτός εμπορίου)
Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ - Μελέτη, 1994
ΔΙΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ - ΚΡΙΤΙΚΑ - ΠΟΛΙΤΙΚΑ - Κείμενα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα,
ομιλίες, συνεντεύξεις και παρεμβάσεις διάφορες, 1994 κ,έ.
ΕΛΛΗ ΠΑΠΠΑ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871
ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ
ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ
ΜΑΚΙΑΒΕΛΛΙ *Η ΜΑΡΞ
2005
'Ετοιμάζονται
ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΟ ΓΙΟ MOT
ΦΤΑΑΚΕΣ ΑΒΕΡΩΦ 1955-1962
(α' εχβοση)
ΣΠΟΤΔΗ ΣΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΕΛΕΤθΕΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟ ΤΑΙΣΜΟ
(β' έκδοση)
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΓ ΓΡΑΦΕΙ Σ
ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟΤ ΜΑΡΞ
(β' έκδοση)
Α' ΕΚΔΟΣΗ : Δελφίνι, 1992
ISBN 978-960-325
-
671-7

© 2006, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΓΡΑ Α.Ε.
Φωκιανοΰ 7 - Στάδιο, 116 35 'Αθήνα
Τηλ. 210.7011.461 - FAX 210.7018.649
http: // www.agra.gr, e-mail:
xai
"Ελλη Παππα
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος
9
Α' Ή εξουσία που αρνείται τον εαντό της
Κομμούνα 1871: ή Σφίγγα κι ό Οιδίποδας 3
1
Κυρίαρχος ό ένοπλος λαός 34
Ή γένεση της Κομμούνας 37
Πρώτη πράξη ή προκήρυξη έκλογών Φ
2
Ό λαός γιορτάζει την -εκλογική- νίκη του
Β' Ή κριτική στην Κομμούνα
'Από την κριτική των μπλανκιστών στην κριτική τοΰ Μαρξ 53
Σταλινική κριτική και μπλανκισμός 59
Μερικά χρήσιμα, ίσως, συμπεράσματα 62
Ή τρομοκρατία ήρθε άργά; 66
Γ' Ή κληρονομιά που σπαταλήθηκε
Μερικά άπό τά πολλά αναπάντητα ερωτήματα 75
Ή Κομμούνα, Σφίγγα και τοΰ 21ου αιώνα 8ι
Δόγμα και πραγματικότητα 85
Οί -γόνιμες- άντιθέσεις της Κομμούνας 93
Λαϊκή παρέμβαση - μιά άκόμη άντίθεση 9®
Λ' Τά μετά την Κομμούνα
Άπό τήν ήττα της Κομμούνας στον εμφύλιο της Διεθνούς ιογ

ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
Πρώτο μέτωπο: οι μπλανκιστες ιΐ2
Μπακούνιν: άλωση της Διεθνούς 118
Ή Διεθνής ανάμεσα σέ τρεις πολέμους 124
"Οσοι έχουν το διάβολο στή σάρκα τους 127
Τό Πρόγραμμα της 'Αδελφότητας 130
Ε' Ό ρωσοενρωπαϊκός Ιδεολογικός πόλεμος
Ό ΰπερεκατονταετής ρωσοευρωπαϊκός πόλεμος 141
Ή « Κατήχηση» τοΰ Νετσάγεφ 146
« Κατήχηση » και προγραφές 151
Ή ευτυχία της « επόμενης μέρας » 156
Ή κληρονομιά τοΰ Νετσάγεφ και τοΰ Μακιαβέλλι 159
« Επαναστατικός ίησουιτισμός » και άλλα 164
Μυστικισμός και ορθολογισμός 169
Πώς λησμονήθηκε ή Κομμούνα 173
ΣΤ' Ό Μακιαβέλλι στην Ευρώπη
Σταλινική ειρήνη: ή κυριαρχία τοΰ μύθου 187
Γκράμσι: ό εξευγενισμός τοΰ μύθου 189
Γιακωβινισμός και συλλογική βούληση 193
« Γιακωβίνοι » τοΰ 16ου και τοΰ 20οΰ αιώνα 197
Ή πνευματική και ηθική μεταρρύθμιση 204
Ή τριμερής σύνθεση τοΰ Κόμματος 208
Πρώτη φωνή διαμαρτυρίας 214
Επίλογος 219
Σημειώσεις
225
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Α
ΠΟ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΔΕΚΑΕΤΙΑΣ ΤΟΤ '90, ίσως και νωρίτερα,

καθώς πλησίαζε το 1991, ό νους μου γύριζε και ξαναγύριζε
στην Κομμούνα τοϋ 1871, σ' εκείνη την πρώιμη επανάσταση των
εργατών του Παρισιού πού ό Μαρξ τη θεώρησε « σημείο έκκίνη-
σης » για τις μελλοντικές έπαναστάσεις και τις μελλοντικές έπα-
ναστατικές έξουσίες.
Εκατόν είκοσι χρόνια άπό την πρώτη εκείνη προσπάθεια των
εργατών « να καταχτήσουν τον ούρανό » είναι μια επέτειος πού δεν
έπρεπε να περάσει απαρατήρητη (όπως δυστυχώς πέρασε), πού
άξιζε να τη θυμηθούμε μέσα στο 1991 περισσότερο άπό ποτέ. Νά τη
θυμηθούμε, οχι βέβαια για νά αναπέμψουμε ύμνους έπετειακούς
στούς «ήρωικούς κομμουνάρους » και στο μαρτυρικό τέλος τους,
ούτε για να πούμε πώς τα όσα οραματίστηκε καΐ θέλησε να πραγ-
ματοποιήσει εκείνη ή έπανάσταση τα πραγματοποίησε ή σοβιετική
εξουσία (όπως ακούγαμε, και λέγαμε, σε παλιότερες εποχές). "Α-
ξιζε να τη θυμηθούμε για να αναζητήσουμε τα όσα έδωσε ή έπα-
νάσταση τοϋ 1871 στη θεωρία και στην πράξη τών έπαναστάσεων
τοϋ 20ού αιώνα και όσα χάθηκαν στο δρόμο.
Τα γεγονότα τών τελευταίων χρόνων τόσο στις χώρες τού « υ-
παρκτού σοσιαλισμού» όσο και στο κομμουνιστικό κίνημα της
Ελλάδας ήρθαν έτσι πού δέν μπόρεσα να είμαι συνεπής στο ραντε-
βού μου μέ τήν Κομμούνα. Καταπιάστηκα μέ θέματα πού δέν
σήκωναν αναβολή, πίστευα πώς ήταν πιο επείγοντα για τούς "Ελ-
ληνες κομμουνιστές, μού πήραν περισσότερο χρόνο άπό όσο ύπολό-
γιζα, και ή δουλειά γιά τήν Κομμούνα ολο έμενε πίσω. Τήν άρχισα
9
ΙΟ ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
πολύ άργά, και πάλι μέ βρήκε ό Αύγουστος μέ δσα δραματικά
έγιναν στη Σοβιετική "Ενωση. Άλλα ό σοβιετικός Αύγουστος '91
μέ έπεισε πώς ή άναδρομή στήν Κομμούνα ήταν περισσότερο άπό
ποτέ αναγκαία και επείγουσα - και υποχρεωτική γιά μένα.

"Ετσι κατέληξα στήν άπόφαση νά τή δώσω μέ τή μορφή « σημειώ-
σεων », άφοΰ μόνο έτσι μπορούσα να κερδίσω κάτι άπό τό χρόνο,
έστω κι αν ή έκδοση δέν θά προλάβαινε τή χρονιά της έπετείου.
"Αλλωστε, τό είπα και πρίν, σκοπός μου δέν ήταν νά γράψω κάτι
έπετειακό ή «ιστορικό » γιά τήν Κομμούνα. Σήμερα, στο έτος 1991,
δταν ή 'Ιστορία φαίνεται πώς γύρισε άνάποδα τό τιμόνι κι αύτό πού
θά ήταν « τό μέλλον » έγινε παρελθόν, κι δλα -και δλοι- αναζητούν
μιά καινούργια άρχή, και πολλοί λένε πώς μαζί μέ τόν « υπαρκτό
σοσιαλισμό » κατέρρευσε ή ίδια ή ιδέα τοϋ σοσιαλισμού και τοΰ
κομμουνισμού δπως οί θεμελιωτές τοΰ έπιστημονικοΰ σοσιαλισμού
τήν συνέλαβαν και τήν κήρυξαν, ή Κομμούνα στέκεται μπροστά στήν
πύλη τοϋ 21ου αιώνα και θέτει τό άμείλικτο έρώτημα:
Σημείο έκκίνησης των έπαναστάσεων τοϋ 20οΰ αιώνα ήταν ή
Κομμούνα; "Αν ή άπάντηση είναι καταφατική, τότε ή άποτυχία
τους σημαίνει και άποτυχία τοΰ μαρξισμού. Άν ή άπάντηση είναι
άρνητική, τότε πρέπει νά άναζητηθοΰν οί
αιτίες
πού έκαναν τό
σοσιαλισμό τοϋ 20οΰ αιώνα νά πάρει τό δρόμο πού οδήγησε στήν
ήττα. Μόνο αύτή ή άναζήτηση μπορεί νά ξαναγεννήσει, άν δχι τήν
πεποίθηση, τουλάχιστον τήν έλπίδα πώς ό 21ος αιώνας θά βρει τόν
σωστό δρόμο πού θά βγάλει άπό τά άδιέξοδα τοΰ καπιταλισμοΰ τήν
ανθρωπότητα και θά σημάνει τό τέλος της «προϊστορίας » της.
Συμβολή σέ μιά συγκριτική προσπάθεια είναι αύτή ή μελέτη
μας, μέ «σημείο έκκίνησης » τήν Κομμούνα πού γεννήθηκε τό
1871, έζησε δυο μόνο μήνες κι άφησε μιάν άνεκτίμητη κληρονομιά
- πού άδικα σπαταλήθηκε.
Σέ παλιότερα χρόνια τά έπετειακά γραπτά γιά τήν Κομμούνα
δέν παρέλειπαν νά τονίζουν πώς τό μοντέλο της προλεταριακής
έξουσίας πού έδωσε ή εξέγερση τοΰ γαλλικοΰ προλεταριάτου πραγ-

ΠΡΟΛΟΓΟΣ '12
ματώθηκε στη Σοβιετική "Ενωση - κι άπό κει και στις άλλες
χώρες τοΰ ύπαρκτοΰ. Ή γαλλική έπιθεώρηση
Pensee,
π.χ. -«επι-
θεώρηση τοϋ σύγχρονου ορθολογισμού », που είχε στη συντακτική
της επιτροπή προσωπικότητες όπως 6 Ζολιό-Κιουρί- στο έπετεια-
κό της Κομμούνας τεϋχος τοϋ Μάη 1951 δημοσίευε έκτιμήσεις
δπως αύτη, τοϋ Βικτόρ Ζοάν:
Τό σοσιαλιστικό σοβιετικό κράτος έφερε σέ πέρας τά καθήκοντα
πού ή Κομμούνα δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει, πού δεν τά είχε
ούτε καν πλησιάσει. Ό καπιταλισμός εξολοθρεύτηκε ώς τις ρίζες
του, οί έκμεταλλεύτριες τάξεις διαλύθηκαν, ή οικονομία θεμελιώ-
θηκε σέ σοσιαλιστικές βάσεις. Ή δημοκρατία ύψώθηκε σέ άνώ-
τερο επίπεδο, καθώς και ή πολιτική και ήθική ενότητα των λαών
πού απαρτίζουν τή μεγάλη Σοβιετική "Ενωση. ( ) Τό 'Ανώτατο
Σοβιέτ της ΕΣΣΔ -είναι μιά αλήθεια αύταπόδεικτη- ασκεί πραγ-
ματικά τήν ανώτατη εξουσία στή χώρα, καί, έκφραση της λαϊκής
θέλησης, δέν ύπακούει παρά μόνο στούς σοβιετικούς λαούς.
Σήμερα αύτά τά λόγια μόνο σαν ειρωνεία άκούγονται, τότε δμως
ηταν γενική πεποίθηση. Κι έγώ τά είπα σέ ένα γιορτασμό της επε-
τείου της Κομμούνας πού κάναμε εκείνα τά χρόνια -παράνομα,
φυσικά- οί φυλακισμένες στις Φυλακές της όδοΰ Κάστορος, στον
Πειραιά. Άπό τά μέσα της δεκαετίας τοΰ '50 κι έπειτα δέν τά
επανέλαβα. Μόνο πού πάντα ξαναγυρνούσα στην ιστορία της Κομ-
μούνας, στά δσα έγραψαν γι' αύτήν ό Μάρξ κι ό Ένγκελς -και ό
Λένιν άνάμεσα στις έπαναστάσεις τοΰ Φλεβάρη καί τοΰ 'Οχτώβρη-,
άναζητώντας αύτό πού είναι σήμερα ένα άπό τά σημαντικότερα
ζητούμενα (γιά δσους τουλάχιστον εξακολουθούν νά νοιάζονται γι'
αύτά τά θέματα): τί έδωσε καί τί έχασε ή Κομμούνα στη θεωρία καί

στην πράξη των προλεταριακών επαναστάσεων, κι ακόμη περισσό-
τερο, των ((προλεταριακών » κρατών, τοΰ εικοστού αιώνα.
'Από άναζήτηση σέ αναζήτηση κι άπό σύγκριση σέ σύγκριση, μέ
ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
άφετηρία τη διάλυση τοϋ « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού » κι εξετάζοντας
άναδρομικά τα πράγματα, έφτασα σέ μια διαπίστωση πού στην
άρχή μέ ξένισε, ισως και νά μέ τρόμαξε, μά δέν μπόρεσα και νά
της ξεφύγω: στη διαπίστωση πώς ή Κομμούνα του 1871 ήταν ή
μόνη επαναστατική εξουσία πού άνηκε -ούσιαστικά και οχι χρονο-
λογικά- στον 20ό αιώνα. 'Αντίθετα, οί έξουσίες πού έγκαθίδρυσαν
οί επαναστάσεις τοΰ 20ού αιώνα άνηκαν -ούσιαστικά κι αύτές καΐ
όχι χρονολογικά- στον 18ο και στον 19ο αιώνα.
Τ
Ηταν βαθύτατα
έτυηρεασμένες άπό τή σκέψη και τήν πράξη της Γαλλικής Επανά-
στασης, ιδιαίτερα άπό τή γιακωβίνικη περίοδο της, άπό τον ρωσικό
άναρχισμό και το λαϊκισμό τοΰ 19ου αιώνα, ενώ άπό τήν περίοδο
της Κομμούνας και μετά πήραν κυρίως τις άπόψεις τών μπλανκι-
στών κι αύτές υιοθέτησαν στήν οργάνωση και τή λειτουργία τοΰ
Μπολσεβίκικου Κόμματος ή « κόμματος νέου τύπου ».
Μ' αυτήν τήν έννοια ή Κομμούνα άποτελεΐ τήν καλύτερη εισα-
γωγή στή μελέτη γιά μιά σοσιαλιστική προοπτική τοΰ 21ου αιώνα,
δηλαδή γι' αύτό πού θεωρούν πρωταρχική άνάγκη οί « άνανεωτές »
τοΰ κομμουνιστικού κινήματος στον τόπο μας, κι όλο ύπόσχονται
πώς « θά άρθρώσουν ένα νέο πολιτικό λόγο » κι όλο άναβάλλουν τήν
άρθρωσή του. Είναι φυσική αύτή τους ή άδυναμία. Τήν ώρα πού
καταρρέει ολόκληρο το « σοσιαλιστικό » οικοδόμημα τοΰ 20οΰ αιώ-
να μαζί μέ τά εικονίσματα και τά είδωλα του πού οδήγησαν στή
σήψη τήν έπανάσταση τοΰ 'Οχτώβρη, ό νέος πολιτικός λόγος δέν θά

μπορέσει ποτέ νά « άρθρωθεϊ » αν δέν προηγηθεί, πρώτο, μιά σέ
βάθος κριτική θεώρηση τοΰ παρελθόντος τόσο στή θεωρία οσο και
στήν πράξη καί, δεύτερο, μιά σέ βάθος άνάλυση τών συνθηκών πού
έχουν διαμορφωθεί στον κόσμο καί στή χώρα μας καθώς παταμε τό
κατώφλι τοΰ 21ου αιώνα. Πράγμα πού δέν έγινε ώς τώρα άπό
καμία πλευρά.
Σ' αυτήν τήν κρίσιμη στιγμή τών καταρρεύσεων καί τών δια-
ψεύσεων ή έπαναστατική-διαλεκτική-ύλιστική σκέψη, αν πρόκειται
νά διασωθεί, είναι ύποχρεωμένη νά ξεπεράσει τά πλέγματα πού
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
'3
άφησε ό σταλινισμός και νά κάνει το άλμα που θά τή φέρει άπό τον
19ο στον 21ο αιώνα. Τό καλύτερο εφαλτήριο πού μπορεί να τή
βοηθήσει να περάσει πάνω άπ' αύτό το τεράστιο κενό είναι ή Κομ-
μούνα τοϋ 1871. Άπό δώ και ό τίτλος τοϋ βιβλίου μου.
Νά μιλάς για έπαναστατική σκέψη στο τέλος τοϋ 20οϋ αιώνα
μοιάζει έξωπραγματικό. Ό δρος πού συχνότερα άκούγεται για να
χαρακτηρίσει την έποχή μας είναι ή «άφασία», και κανείς δεν
μπορεί να πει πώς δεν άνταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Ή
διανόηση, ή ενταγμένη στο κομμουνιστικό ή στο σοσιαλιστικό κί-
νημα ή ή γενικά προοδευτική, σέ δλες τις χώρες και σέ δλες τις
ηπείρους, αμήχανη, άνίκανη να ξεπεράσει τό στάδιο των γενικών
αφορισμών και της περιγραφικής καταστροφολογίας, μοιάζει χτυ-
πημένη άπό εγκεφαλικό. Διατηρεί την ικανότητα νά παρακολουθεί
τά δσα άπρόσμενα συμβαίνουν, άλλα έχει χάσει την ικανότητα της
ερμηνείας τους, την ικανότητα τών γενικεύσεων, την ικανότητα νά
βλέπει στο μέλλον. Κυρίως έχει χάσει τή βούληση νά λειτουργεί, νά
δρα κοινωνικά, επομένως και νά σκέφτεται κοινωνικά.
Βρίσκεται, δηλαδή, ή σημερινή διανόηση στούς άντίποδες της
διανόησης τοϋ 19ου αιώνα, τότε πού ή έπαναστατική σκέψη βρισκό-

ταν σέ κατάσταση « βρασμοΰ ». Άπό τή Γαλλία ώς τήν τσαρική
Ρωσία, μέ επίκεντρο τή Γερμανία τοϋ Μάρξ και τοϋ Ένγκελς, και
μέ άφετηρία τή γαλλική και τή γερμανική φιλοσοφική κληρονομιά
και τον ουτοπικό σοσιαλισμό, τά καλύτερα μυαλά της Ευρώπης
μπαίνανε αύτόβουλα στήν ύπηρεσία τών « αδικημένων » της γης,
παίρνανε θέση στις πρώτες γραμμές τών δυνάμεων πού επιζητού-
σαν τις ριζικές κοινωνικές άλλαγές. « Τί νά κάνουμε » ήταν
ό
τίτλος
έργων διανοουμένων δπως ό Τσερνιτσέφσκι, ό εξόριστος τοϋ Τσά-
ρου και άπομονωμένος στά άκρα της παγωμένης Σιβηρίας.
Ούτοπικοί σοσιαλιστές, άναρχικοί, μπλανκιστές, μαρξιστές,
λαϊκιστες κονταροχτυπιόνταν, διεκδικώντας τήν τιμή νά είναι αυ-
τοί οί κοινωνικοί άναμορφωτές, έθεταν τή δύναμη της σκέψης τους,
συχνά και τήν ίδια τή ζωή τους, στήν ύπηρεσία της ελευθερίας και
ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
της δημοκρατίας, στήν ύττηρεσία των καταπιεσμένων, γιά τή ριζική
άνάπλαση της κοινωνίας.
Τελικά νίκησε ό μαρξισμός, ή πιο έπιστημονικά θεμελιωμένη
μέθοδος γιά τήν άνάλυση των κοινωνικών φαινομένων μέσα στήν
ιστορικότητα τους, γι' αύτό και ή ικανότερη γιά έπιστημονική πρό-
βλεψη των ιστορικών τάσεων της κοινωνίας, επομένως και ή ικα-
νότερη νά χρησιμεύσει ώς « μέθοδος γιά δράση », ώς μέθοδος πού
μετέτρεπε το προλεταριάτο άπό « κοινωνική άρρώστια » -όπως το
ήθελε ό ουτοπικός σοσιαλισμός άκόμη και ένός Τσερνιτσέφσκι- σέ
επαναστατική δύναμη άνατροπης τοΰ καπιταλισμού και εγκαθίδρυ-
σης τοΰ βασιλείου της ισότητας, της κατάργησης της εκμετάλλευ-
σης άνθρώπου άπό άνθρωπο, τοΰ χωρισμοΰ της κοινωνίας σέ τάξεις,
σέ έκμεταλλευτές και θύματα της έκμετάλλευσης, τοΰ βασιλείου

της κατάργησης τοΰ μηχανισμοΰ επιβολής της κυριαρχίας μιας τά-
ξης πάνω στις άλλες και διαιώνισης της έκμετάλλευσης, της άλλο-
τρίωσης και της ανισότητας : τοΰ κράτους.
Τό συναρπαστικό στό μαρξισμό -σωστότερα στον έπιστημονικό
σοσιαλισμό-, αύτό πού συσπείρωσε γύρω του μάζες άνθρώπων άπό
όλα τά κοινωνικά στρώματα, ήταν ό συνδυασμός έπιστημονικής
άνάλυσης, διαλεκτικής-έπαναστατικής σκέψης και κινητοποιητικής
δύναμης γιά τήν κατάκτηση συγκεκριμένου στόχου, ήταν ότι έδινε
καινούργιο νόημα στό αίτημα της Γαλλικής Επανάστασης γιά ε-
λευθερία και ισότητα των άνθρώπων, τό μετέβαλλε άπό ουτοπία σέ
στρατηγικό στόχο απελευθερωτικό των άνθρώπων ώς τάξεων και
ώς άτόμων χάρη στήν ελεύθερη ένταξή τους στή συλλογική δράση.
Τ
Ηταν τό βαθύτατα άντιεξουσιαστικό περιεχόμενο του, καθώς άνα-
γνώριζε τήν άνάγκη ύπαρξης τοΰ κράτους των επαναστατημένων
μόνο σέ ένα προσωρινό και άπολύτως μεταβατικό στάδιο, ένός κρά-
τους πού άπό τήν ώρα της νίκης των έπαναστατικών δυνάμεων δέν
θά ήταν κράτος στήν κυριολεξία, γιατί σκοπό δέν είχε τή διαιώνισή
του άλλά τήν αύτοκαταστροφή του και τήν γιά πάντα έξαφάνιση
κάθε έξουσιαστικής δύναμης έπι βολής, κυριαρχίας και καταστολής.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
'5
Ή νίκη του πάνω στα άλλα ρεύματα της επαναστατικής σκέψης
έπιφύλασσε ωστόσο στο μαρξισμό μια εξέλιξη πού θα προκαλούσε
την άποστροφή τοϋ Μάρξ. Χαρακτηριστικό της ήταν το στόμωμα
της τόλμης καί της γονιμότητας της έπαναστατικης σκέψης σέ όλη
τή διάρκεια τοΰ 20οϋ αιώνα. Οί « μαρξιστές » λειτουργούσαν καί
δρούσαν πια όχι μέ πνευματική αυτονομία, άλλα ώς « οπαδοί », ώς
έξηγητές, απολογητές ή, στήν καλύτερη περίπτωση, ώς « συνεχι-
στές » τοΰ « μαρξισμοΰ », μέ μόνη, καί άκραία, δυνατότητα την

« παραπέρα άνάπτυξη της διδασκαλίας τοΰ Μάρξ ». Σ' αύτήν τήν
τελευταία κατηγορία τοποθετήθηκε ώς καί ό Λένιν, κι ας εδειξε τή
μεγαλύτερη τόλμη καί πρωτοτυπία στήν έπαναστατική σκέψη καί
πράξη στις αρχές τοΰ 20οΰ αιώνα, καί τή μεγαλύτερη άπομάκρυνση
άπό πολλές άντιλήψεις πού τυποποιημένα ή καί γνήσια αποδόθηκαν
στον Μάρξ. Ό μαρξισμός άπό « μέθοδος γιά δράση » μεταβλήθηκε
σέ κλειστό σύστημα καί οί επισημότεροι των εξηγητών απέκτησαν
το δικαίωμα νά διακρίνουν τούς « γνήσιους » μαρξιστές άπό τους
μη γνήσιους, πού στιγματίζονταν μέ τή ρετσινιά τοΰ « αίρετικοΰ »,
τοΰ « άναθεωρητη », εως καί τοΰ « προδότη », αν κάπου τολμοΰσαν
νά διατυπώσουν απόψεις πού δέν συμφωνούσαν μέ τήν άποψη των
επίσημων εξηγητών - παράδειγμα ό « αιρετικός » Γκράμσι καί ή
« άναθεωρήτρια » Λούξεμπουργκ.
"Οταν μια μέθοδος γιά τή γνώση της πραγματικότητας καί γιά
τή σύμφωνα μ' αύτη τή γνώση άνθρώπινη δραστηριότητα καθηλω-
θεί σέ σύστημα, μένει εκτεθειμένη στον κίνδυνο νά μεταβληθεί στο
άντίθετό της: νά γίνει ενα υποκατάστατο της θρησκείας, ν' άπο-
κτήσει τό ιερατείο της, τούς ιεραποστόλους της, τούς έξηγητές καί
τούς άπολογητές της, τήν ορθοδοξία καί τις αιρέσεις της, κι ολα
αύτά στο όνομα ενός Ύπερτάτου Όντος καί των Προφητών του. Κι
άν αύτή ή « πολιτική θρησκεία » πάρει τό όνομα τοΰ θεμελιωτή της,
όπως ό μαρξισμός, τότε πολύ διευκολύνεται αύτη ή διαδικασία.
"Ολες οί θρησκείες έχουν τό ονομα εκείνου πού πρώτος κήρυξε τις
« αιώνιες » άλήθειες τους.
ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
Ά ν σκεφτούμε το μαρξισμό ώς « επιστημονικό σοσιαλισμό »,
μπορούμε εύκολότερα να κατανοήσουμε τή διαδικασία πού έβαλε
το σύστημα στή θέση της μεθόδου. Ή έπιστημονικότητα του όρου
θα σηματοδοτούσε τον αποκλεισμό τοΰ δόγματος καί της αύθεν-

τίας, θά άφηνε άνοιχτή τή μέθοδο καί θά έκανε άπαγορευτική τήν
πτώση της σέ κλειστό σύστημα.
Τότε καί ό Στάλιν δέν θά μπορούσε νά κλείσει άκόμη πιο σφιχτά
τό σύστημα καθιερώνοντας τον όρο « μαρξισμός-λενινισμός-σταλι-
νισμός », πού κουτσουρεύτηκε μεν μέ τήν άποσταλινοποίηση τοΰ
Χρουστσόφ, άλλά κράτησε τά δύο πρώτα συστατικά του, διατηρών-
τας έτσι τό στοιχείο της καθήλωσης, της αυθεντίας καί της θρη-
σκευτικής ορθοδοξίας.
1
Τό πνίξιμο της ζωντανής, έρευνητικής καί κριτικής σκέψης, ό
άποκλεισμός τών πολιτών άπό τήν πολιτική ζωή - πολύ 7τερισσό-
τερο άπό τήν άσκηση της έξουσίας πού υποτίθεται ότι τους άνηκε, ή
μονοπώληση της έξουσίας άπό μιά κλειστή κάστα γραφειοκρατών,
άκινητοποίησαν τελικά καί τό ίδιο τό σύστημα, τό καταδίκασαν
στήν αποτελμάτωση μέχρι θανάτου. Κι όταν ή διάβρωση είχε φτά-
σει ώς τά θεμέλια του, άρκεσε ένα καί μόνο ρήγμα προς τή δη-
μοκρατία γιά νά δείξει τήν άδυναμία του νά δεχτεί ζωογόνες άνα-
νεώσεις, όπως άρκεσε ό σοβιετικός Αύγουστος μέ τό γελοίο του
πραξικόπημα γιά νά καταρρεύσει ολόκληρο.
Στον Γκορμπατσόφ άνήκει ή τιμή ότι έκανε τό πρώτο ρήγμα
καί ότι προσπάθησε νά έπαναφέρει τήν ΕΣΣΔ στό δρόμο πού άνοιξε
ή 'Οχτωβριανή Επανάσταση. Άλλά στόν Γκορμπατσόφ πέφτει
καί ή εύθύνη ότι πίστεψε στή δυνατότητα νά ξεπεράσει τήν άδρά-
νεια εβδομήντα χρόνων καί νά πετύχει τό στόχο του στηριγμένος
στις κληρονομημένες δομές καί στούς ίδιους κομματικούς μηχα-
νισμούς, ενώ οί λεγόμενες ριζοσπαστικές δυνάμεις τον έγκατέλει-
παν καί οί λαϊκές μάζες παρέμεναν « μάζες », άδύναμες άκόμη νά
άποτινάξουν τήν πολιτική νάρκη καί τήν άδράνεια τοΰ τρόμου πού
είχαν κληρονομήσει άπό τις προηγούμενες γενιές καί νά άναδει-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ

'7
χθοϋν σέ πολίτες, ή καλύτερα σέ « δήμο » - μέ τήν υψηλή έννοια
πού είχε αύτή ή λέξη στήν έλληνική αρχαιότητα, λέξη πού μας
άφησε τή «δημοκρατία » ώς παντοτινή διεκδίκηση και δύσκολη
κατάκτηση.
"Οσοι είχαν πιστέψει πώς κάποιες δυνάμεις στή Σοβιετική "Ε-
νωση -ό γραφειοκρατικός κομματικός μηχανισμός, ό στρατός (ή
μάλλον οί τρεις στρατοί πού υπήρχαν σ' αύτό τό σύστημα πού, στή
θεωρία άλλα και στήν πρακτική πού άφησε ή Κομμούνα, έπρεπε νά
είχε συντρίψει το μιλιταρισμό και νά στηρίζεται στον « ένοπλο
λαό » και μόνο), ή Κά Γκέ Μπέ, ό οποιοσδήποτε- θά μπορούσε
νά επέμβει γιά « νά ρίξει » τον « προδότη » Γκορμπατσόφ και νά
επαναφέρει τήν παλιά καλή τάξη τών πραγμάτων είδαν τις ελπίδες
τους νά σβήνουν μέ τό πραξικόϊτημα τοϋ Αύγούστου. Ή άντίσταση
τοϋ λαοΰ άπέδειξε ότι περνάει ό καιρός της παθητικότητας, άλλά οί
άντιθέσεις πού στό παρελθόν « λύνονταν » μέ τήν πίεση καί, μέ τήν
περεστρόικα, φανέρωσαν τήν εκρηκτική δύναμη πού συσσωρευόταν
κάτω άπό τις πιέσεις, έμφανίστηκαν οχι μόνο έκρηκτικότερες μετά
τό πραξικ07τημα άλλά καί σέ ολη τήν τρομακτική εύρύτητα τοϋ
φάσματος τους, συγκροτώντας τήν εικόνα της κρίσης μέσα στήν
οποία παραδέρνει σήμερα ή Σοβιετική "Ενωση:
Κρίση
οικονομική, πού κανείς δέν έδωσε άκόμη τήν ολοκληρω-
μένη άνάλυση της καί, προπαντός, κανείς δέν έδωσε ώς τώρα μιά
καθαρά έπιστημονική άνάλυση γιά τά βαθύτερα αίτια πού τήν
προκάλεσαν καί τήν συντηροΰν. Τέτοιες κρίσεις δέν είναι, καί δέν
μποροΰν νά είναι, άποτέλεσμα κακής διαχείρισης καί άνικανότητας
της περεστρόικα μά ούτε καί στήν περίοδο της μπρεζνιεφικής
<(
στασιμότητας » μπορούν αποκλειστικά νά άποδοθοϋν.

Οί καταβολές τους είναι πολύ βαθύτερες, πρέπει νά άναζητηθοϋν
πίσω, στά χρόνια της εσπευσμένης κατάργησης της ΝΕΠ τοϋ Λένιν
καί της εσπευσμένης καί βίαιης «κολλεχτιβοποίησης » της γης.
Φανερώνουν πώς ή δουλειά τόσων χρόνων καί τόσων εκατομμυρίων
ανθρώπων κάπου χανόταν, πώς ούτε συσσώρευση γινόταν ούτε
ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
άξιες λόγου επενδύσεις ούτε τεχνολογική άνάπτυξη ούτε στερεή
οργάνωση της διανομής και των υπηρεσιών ούτε σωστή σύνδεση
βιομηχανικής και άγροτικής παραγωγής ούτε βιοτικό έπίπεδο τοϋ
λαοΰ τέτοιο πού νά δικαιολογεί τήν άπορρόφηση ολου τοΰ ύπερ-
προϊόντος. Τό μόνο πού φαίνεται πώς πραγματικά εύημεροΰσε
ήταν τό περίφημο στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα πού έδινε
στήν ΕΣΣΔ τήν αίγλη της υπερδύναμης άλλά, πολυδάπανο και άντι-
παραγωγικό τό ίδιο, δέν χρησιμοποιήθηκε τουλάχιστον ώς μοχλός
κίνησης της οικονομίας, όπως χρησιμοποίησε ή Αμερική τό δικό
της άντίστοιχο σύμπλεγμα.
Κρίση
έθνική, πού ξεσπάει άγρια, άποδείχνοντας ότι τά οσα
λέγονταν άπό τόν Στάλιν και τούς διαδόχους του πώς στό σοβιετικό
σοσιαλισμό είχαν βρει τή λύση τους όλα τά έθνικά προβλήματα,
πώς αιώνια φιλία και άδελφοσύνη ένωναν πλέον τούς λαούς τοΰ
πολυεθνικοΰ κράτους κλπ. κλπ., ήταν άπλοι μύθοι. Οί έθνικοί άντα-
γωνισμοί, πού οί ρίζες τους βρίσκονται στήν άνισόμετρη άνάπτυξη
των δημοκρατιών, τόσο τήν οικονομική όσο και τήν πολιτισμική
(διαφορετικές θρησκείες, διαφορετικά ήθη κλπ.), άλλά και στον
« μεγαλορωσισμό » (πού τόν κίνδυνο του είχε έπισημάνει άπό τό
1923 ό Λένιν, ιδιαίτερα σέ ό,τι άφοροΰσε τόν Στάλιν)
2
, ξέσπασαν

μέ βιαιότητα -συχνά και μέ άγριότητα- πού μας φέρνουν πίσω,
στον 19ο ή ώς και στον 16ο αιώνα.
Κρίση
«ιδεολογική », καθώς ό μαρξισμός, ώς επίσημη ιδεολο-
γία, παρουσιαζόταν μέ τήν άπολιθωμένη μορφή θρησκευτικού δόγ-
ματος καλλιεργώντας μιά λαϊκή φιλοσοφία στραμμένη στή μετα-
φυσική, οί ιστορικές και οί άνθρωπιστικές σπουδές ήταν σχεδόν
άνύπαρκτες και οί ίδιες οί οικονομικές σπουδές ξεκινούσαν άπό μιά
πλαστή και στρεβλή εικόνα της οικονομίας, ή ελεύθερη κίνηση της
σκέψης και ή έλεύθερη διακίνηση τών ιδεών, ή ελεύθερη καλλιτε-
χνική έκφραση, ώς και ή στοιχειώδης « πληροφόρηση » ήταν άπα-
γορευμένα άγαθά.
Τώρα ολα αύτά πληρώνονται μέ τή στροφή μεγάλου μέρους τοΰ
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
'9
λαοϋ στις αύθεντικότερες πηγές της μεταφυσικής : στη θρησκολη-
ψία, στο μυστικισμό, στή νοσταλγία μορφών τοϋ παρελθόντος χω-
ρίς, έστω, τήν εξιδανίκευση πού έδινε άλλοτε ό ρομαντισμός σέ
παρόμοιες νοσταλγίες. Τά μνημόσυνα τοΰ Τσάρου, ή έμφάνιση κά-
ποιου Ρομανόφ στην « 'Αγία Πετρούπολη», δέν είναι φαινόμενα
πού ξεπήδησαν άπό τό τίποτα, καί κανείς δέν μπορεί νά πει άκόμη
ποιό ρόλο θά παίξει ή προπαγάνδα τοΰ πανισλαμισμοΰ καί τοΰ
παντουρκισμοΰ
3
στις ισλαμικές άσιατικές δημοκρατίες. Ή άλα-
ζονεία της « θεωρίας τών δύο πολιτισμών η ξεφούσκωσε όπως όλα
τά μπαλόνια τά γεμισμένα μέ άέρα, άφήνοντας νά φανεί ολη ή
πολιτιστική έρημος πού βρισκόταν πίσω της.
Μιά 'Οχτωβριανή Επανάσταση, μέ όλο το μεγαλείο καί τις
θυσίες της καί μέ όλες τις προσδοκίες πού στηρίχτηκαν πάνω

της, έπεσε θύμα της δίψας γιά εξουσία τών ήγετών της πού έγιναν
γραφειοκράτες καί παρέδωσαν τή διαδοχή σέ μανδαρίνους. Τό ζή-
τημα είναι τί πρέπει να περισωθεί άπ' αύτό τό οικτρό ναυάγιο.
Εκείνο πού πρέπει νά σωθεί είναι ό έπιστημονικός σοσιαλισμός,
είναι ή διαλεκτική-ύλιστική-έπαναστατική σκέψη πού απειλείται νά
συμπαρασυρθεί στον καταποντισμό, χωρίς νά εύθύνεται γι' αύτόν.
Εκείνο πού θά τή σώσει είναι ή τίμια, ειλικρινής, άπροκατάληπτη
όπως ή επιστήμη, άναζήτηση τών αιτίων αύτης της πρωτοφανούς
στήν ιστορία ήττας ένος κοινωνικοΰ συστήματος πού δέν έρχόταν
άπό το παρελθόν άλλά γεννήθηκε γιά νά φέρει τό μέλλον.
Πολλοί, ιδιαίτερα παλιοί κομμουνιστές καί ιδιαίτερα στή χώρα
μας, πιστεύουν πώς γνωρίζουν τις αίτιες - ή μάλλον πιστεύουν πώς
δέν ύπάρχουν
αιτίες,
ύπάρχουν μόνο
αίτιοι
: είναι αύτοί πού έφεραν
τήν περεστρόικα (ορισμένοι τή λένε « χαλαστρόικα » καί είναι πολύ
περήφανοι γι' αύτό τους τό εύρημα), μέ πρωταίτιο τον Γκορμπα-
τσόφ. Σ' αύτούς άξίζει νά θυμίσουμε τά λόγια τοΰ Ένγκελς ύστερα
άπό τήν ήττα της επανάστασης τοΰ 1848-49 στή Γερμανία:
Λοιπόν, ας ήττηθήκαμε, δέν έχουμε παρά νά ξαναρχίσουμε άπό
ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
τήν αρχή. Καί, ευτυχώς, το μάλλον μικρό διάλειμμα που μας
δίνεται ανάμεσα στήν πρώτη καί στή δεύτερη πράξη τοΰ κινήμα-
τος, μας προσφέρει τό χρόνο γιά μιά πολύ άναγκαία έργασία: νά
μελετήσουμε τις αιτίες πού έφεραν αναγκαία ( ) τήν ήττα.
Αιτίες πού δέν πρέπει νά άναζητηθοϋν στις τυχαίες προσπάθειες,
στα ταλέντα, στά λάθη, τις πλάνες ή τις προδοσίες κάποιων ήγε-

τών, άλλά στή γενική κοινωνική κατάσταση καί στους ορούς ύ-
παρξης καθενός άπό τά έθνη πού εξεγέρθηκαν. ( ) "Οταν έρευ-
νας γιά τις αιτίες της έπιτυχίας της άντεπανάστασης πέφτεις
συνεχώς πάνω στήν έτοιμη άπάντηση ότι ήταν ό πολίτης Τάδε,
πού « πρόδωσε » τό λαό. Άπάντηση
7τού
μπορεί
νά
άληθεύει ή οχι,
ανάλογα μέ τις περιστάσεις, άλλά σέ καμιά περίπτωση δέν μπο-
ρεί νά έξηγήσει οτιδήποτε. ( ) Καί πόσο φτωχές ελπίδες έχει
ένα πολιτικό κόμμα πού όλο κι όλο τό άπόθεμά του συνίσταται στή
γνώση τοϋ μεμονωμένου γεγονότος, ότι αύτός ή αύτός ό πολίτης
είναι άναξιόπιστος.
( Ένγκελς, « Επανάσταση καί Άντεπανάσταση στή Γερμανία »,
κεφ. I,
"Απαντα Μαρξ- "Ενγχελς,
άγγλ. εκδ., τ. 11, σ. 6)
Μπροστά στήν άνάγκη « νά ξαναρχίσουμε άπό τήν άρχή », ξεκινών-
τας άπό τήν έρευνα « γιά τις αιτίες της έπιτυχίας της άντεπανά-
στασης » καί άπό τή μελέτη « της γενικής κοινωνικής κατάστασης
καί τών συνθηκών ύπαρξης » σέ Ανατολή καί Δύση σήμερα άνα-
ζητεΐται ή « νέα επαναστατική σκέψη ».
Ή δεκαετία τοΰ '80 μας προετοίμασε καί ή δεκαετία τοΰ '90 μας
έφερε μέσα στήν καρδιά της έποχής τών άβεβαιοτήτων. Οί παρα-
γωγικές δυνάμεις άλλάζουν ραγδαία, άπομακρύνονται όλο καί πε-
ρισσότερο άπό τήν εικόνα έργάτης - μηχανή - άλυσίδα παραγωγής -
μονοτονία της επαναλαμβανόμενης κίνησης - στρατιωτική οργάνω-
ση τοΰ έργοστασίου μέ τούς έργάτες «στρατιωτικά οργανωμέ-
νους »,

<(
άπλούς στρατιώτες της βιομηχανίας κάτω άπό τήν έπί-
βλεψη μιας ολόκληρης ιεραρχίας άπό ύπαξιωματικούς καί άξιω-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ '21
ματικούς », σύμφωνα μέ τήν περιγραφή τοϋ Μαρξ και τοϋ Έν-
γκελς στο
Κομμουνιστικό Μανιφέστο.
"Εχουμε μπει στήν έποχή τών θαυμάτων της έπιστήμης: πλη-
ροφορική, γενετική μηχανική, εξωσωματική γονιμοποίηση, κύηση
σέ « ξένη » μήτρα, μεταμοσχεύσεις, ίσως σέ λίγο καί δημιουργία
παιδιών-« κλώνων » πού θά γεννιούνται άπό άπλο κύτταρο τοϋ γεν-
νητορος καί θά άποτελοΰν πιστό του άντίγραφο, ϊσως καί δημιουρ-
γία νέων μορφών ζωής, διαστημικά λεωφορεία καί διαστημικοί
σταθμοί μακρας παραμονής πού ετοιμάζουν τις διαστημικές « ά-
ποικίες » τοϋ οχι πολύ μακρινού μέλλοντος, όλα τά γνωστά καί
άγνωστα άκόμη έπιτεύγματα της έπιστήμης καί της τεχνολογίας
περιέχονται σ' αύτό πού ονομάζουμε έπιστημονικοτεχνική έπανά-
σταση χωρίς νά ξέρουμε άκόμη τί θά φέρει.
Τό μόνο πού γνωρίζουμε μέ βεβαιότητα είναι πώς αύτή ή έπα-
νάσταση κατοιλύει π<χλιές βεβαιότητες καί ριζωμένες πεποιθήσεις,
δίνει συντριπτική απάντηση στήν απλοϊκή « θέση » πού διατυπώ-
νουν ορισμένοι "Ελληνες κομμουνιστές πώς τίποτα δέν άλλαξε ά-
φοϋ ((ό καπιταλισμός έξακολουθεΐ νά έκμεταλλεύεται τόν έργάτη ».
Μ' αύτήν προσπαθούν νά δικαιολογήσουν τήν άρνησή τους νά απο-
δεχτούν τις άλλαγές πού άπαιτοϋνται καί στον τρόπο σκέψης, ορ-
γάνωσης καί δράσης αύτών πού θέλουν νά λέγονται «επαναστά-
τες », μας κάνει νά συνειδητοποιούμε τί θά πει νά ζει κανείς σέ
έποχή μεγάλων άλλαγών καί μεγάλων άμφιβολιών καί άμφισβη-
τήσεων καί άγωνίας μπροστά στά όσα άνατρέπονται καί σέ όσα
κυοφορούνται, μπροστά στήν άδυναμία τών κοινωνικών έπιστημών

νά προβλέψουν τό αύριο καί στήν υποκατάσταση τους άπό τή μελ-
λοντολογία.
"Αν μιά αλλαγή τόσο « άπλούστερη » όπως ήταν τό πέρασμα άπο
τή δύναμη του νερού στή δύναμη τοϋ άτμοΰ ήταν ικανή νά άλλάξει
ριζικά τις παραγωγικές σχέσεις, νά φέρει τήν εύρωπαϊκή κοινωνία
άπό τή φεουδαρχία στον καπιταλισμό, τί θά πρέπει νά περιμένουμε
άπό τις σύγχρονες κοσμοϊστορικές άλλαγές, πού τά πρώτα τους
ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
ορατά δείγματα θά τά δοΰμε στήν « κοινωνία των ιδιωτών », στο
νομικό εποικοδόμημα, άλλά και στό συνειδησιακό και στόν ψυχικό
κόσμο τών άτόμων.
Οί μεταμοσχεύσεις οργάνων υμνούνται ώς τώρα -και πολύ σω-
στά- ώς ένα υπέρτατο δείγμα άνθρωπισμοΰ άπό τούς συγγενείς
τών νεκρών, πού δέχονται νά διαθέσουν τά όργανα τών άγα7τημένων
τους γιά νά δώσουν ζωή και χαρά σέ άλλους, καταδικασμένους
άρρώστους. Πέρα όμως άπ' αύτό, ύπάρχει ή « σκοτεινή » πλευρά :
ή « μετά θάνατον ζωή », ή « μετενσάρκωση », μεταφυσικοί οραμα-
τισμοί πού στοίχειωσαν επί αιώνες τή συνείδηση τών άνθρώπων,
έπανέρχονται τώρα, άλλά όχι πιά μέ τήν έννοια πού τά συνέλαβε ό
άνθρωπος άπό χρόνια άρχαιότατα, άλλά ώς νίκη της επιστήμης.
Ή μετά θάνατον ζωή μπορεί νά γίνει πραγματικότητα, όχι μέσα
άπό τήν « άθάνατη » ψυχή μας άλλά μέσα άπό τή σωματική μας
ύπόσταση - κι αύτό χάρη στήν επιστήμη, κάτι πού έπιβεβαιώνει τή
γνωστή θέση τοϋ Ένγκελς πώς « ή ύλικότητα τοΰ κόσμου άποδεί-
χνεται άπό τή μακρά και κοπιαστική άνάπτυξη της φιλοσοφίας και
τών φυσικών επιστημών». Ή φιλοσοφική πλευρά δικαιώνει τόν
'
Η
ράκλειτο, άποδείχνοντας πόσο ρευστά είναι τά όρια άνάμεσα στή

ζωή και στό θάνατο, κι οχι μόνο αύτό: ό Ή ράκλειτος ενώνει τή ζωή
και τό θάνατο σέ μιά ταυτότητα, ζωή και θάνατος είναι « ταύτόν »,
άλλά τονίζει και τήν άνάγκη τών ζωντανών νά άπαλλαγοΰν άπό ό,τι
είναι νεκρό - οί νεκροί περισσότερο άπό τις κοπριές είναι γιά
πέταμα (άπόσπ. 96: « νέκυες κοπρίων έκβλητότεροι »).
Ή μεταμόσχευση προσθέτει ενα καινούργιο -υλικό- στοιχείο,
πού δέν τροποποιεί άλλά πλουτίζει αύτή τή θέση τοΰ πατέρα της
διαλεκτικής : άπό ό,τι πεθαίνει πρέπει νά άποχωρίζονται έκεϊνα τά
μέρη πού έχουν μέσα τους ζωή και μποροΰν νά ένσωματωθοΰν στήν
καινούργια ζωή και νά τήν κάνουν ικανότερη γιά άνάπτυξη.
Π
ρίν νά
άποδειχθεΐ άπό τή βιολογία, ή θέση αύτή είχε υποστηριχθεί άπό τή
διαλεκτική ύλιστική φιλοσοφία. Ό έπιστημονικός σοσιαλισμός εί-
χε πάντα υποστηρίξει πώς ό « νεκροθάφτης τοϋ καπιταλισμοΰ », τό
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
'
2
3
προλεταριάτο, έπρεπε πριν να θάψει τον νεκρό καπιταλισμό να
άφαιρέσει τά ζωτικά του όργανα και νά τά «μεταμοσχεύσει»
στό ζών σώμα τοΰ σοσιαλισμού. Τό πρόβλημα εϊναι πώς οί επίγο-
νοι άγνόησαν αύτη τη θεμελιακή θέση, και σ' αύτό βρίσκεται μιά
άπό τις αιτίες της χρεοκοπίας καί της τελικής κατάρρευσης τοϋ
λεγόμενου « ύπαρκτοΰ σοσιαλισμού ».
'Ορατές είναι καί οί πρώτες άλλαγές πού φέρνει ή έπιστημονι-
κοτεχνική επανάσταση στον τομέα της καθαρά παραγωγικής δια-
δικασίας. 'Ορισμένες έχουν επισημανθεί άπό τούς επιστήμονες εδώ
καί άρκετόν καιρό - π.χ., έκθεση Γάλλων ειδικών είχε επισημάνει
άπό τή δεκαετία τοΰ '70 πώς ή παραγωγικότητα της εργασίας έχει

άνέβει τόσο ώστε νά καθίστα διεκδικήσιμη τήν εργάσιμη μέρα τών
τεσσάρων, αν όχι καί τών τριών ώρών. "Ενα τόσο « τολμηρό » αί-
τημα, πού μεταξύ τών άλλων θά έλυνε καί τό πρόβλημα της άνερ-
γίας, δέν υιοθετήθηκε, έστω καί έν μέρει, ούτε άπό τά κόμματα της
'Αριστεράς ούτε άπό τά συνδικάτα - πού πολύ δειλά προβάλλουν
στις διεκδικήσεις τους τήν εβδομάδα τών 35 ώρών. "Ετσι οί εργα-
ζόμενοι μένουν άκόμη στήν κατάκτηση τους τοΰ περασμένου αιώνα,
στό οκτάωρο, μέ μοναδικό κέρδος τήν εβδομάδα τών πέντε ήμερών
πού, κι αύτή, κατακτήθηκε στις καπιταλιστικές χώρες καί όχι στις
χώρες τοΰ « ύπαρκτοΰ ». Έδώ άξίζει νά άναφέρω αύτό πού έλεγε
Ρουμάνος διπλωμάτης λίγο μετά τήν κατάρρευση τοΰ καθεστώτος
τοΰ Τσαουσέσκου, σέ δημοσιογράφο πού τον ρώτησε γιατί άκόμη
άπασχολοΰσαν τούς έργάτες τό Σάββατο, όταν μάλιστα ή παραγω-
γή τους ήταν έτσι κι άλλιώς σέ χαμηλά επίπεδα: « Δέν τούς ά-
πασχολοΰσαν μόνο τό Σάββατο, άλλά συχνά καί τις Κυριακές. Ό
λόγος δέν ήταν ή αύξηση της παραγωγής. Τό έπέβαλλε ό Τσαου-
σέσκου, γιατί στό χώρο της δουλείας έχεις συγκεντρωμένους τούς
έργαζόμενους καί μπορείς νά τούς παρακολουθείς, ένώ στό σπίτι
τους δέν ξέρεις τί θά κάνουν καί τί θά ποΰν », ήταν ή άπάντησή του.
Χωρίς σχόλιο.
Μιά άπό τις άλλαγές πού θά επιδράσουν πολύ στό μέλλον, πού
ΙΟ
ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΤΟΥ 1871: ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 21ου ΑΙΩΝΑ;
διαπιστώνεται -καί αξιοποιείται- σήμερα άπό τους ίδιους τους
καπιταλιστές είναι ό αυξανόμενος ρόλος πού παίζει στήν παραγωγή
ή γνώση, τό άνθρώπινο μυαλό. Ή « έγκεφαλική ένέργεια » παίρνει
θέση άνάμεσα στις πολυτιμότερες πηγές ένέργειας σήμερα, κι αυτό
θά φέρει, ασφαλέστατα, μεγάλες άλλαγές στις σχέσειςπαραγωγης,
δηλαδή στή σχέση έκμεταλλευτη
-

ύφιστάμενου τήν έκμετάλλευση,
παραγωγού καί καρπωτη της ύπεραξίας. "Οσο ή δύναμη τοΰ άνθρώ-
πινου μυαλού θά έκτοπίζει τή μυϊκή δύναμη τόσο καί πιο σύνθετος
θα γίνεται ό προσδιορισμός της άξίας της έργατικής δύναμης γιά
μεγάλες ομάδες έργαζομένων, καί άντίστοιχα θά έπηρεάζεται ή
σχέση σταθερού καί μεταβλητού κεφαλαίου, άπόλυτης καί σχετικής
υπεραξίας, άλλά καί ή σχέση έργάτη - διανοούμενου όπως οριζόταν
Λ / 4
ως τωρα.
Πώς θά ορίσουμε λοιπόν τήν πρωτοπόρα-έπαναστατική τάξη
καί τούς συμμάχους της στήν έποχή πού έρχεται;
Γιά τήν ώρα ξέρουμε επίσης μέ βεβαιότητα πώς ή παραγωγή
πού στηρίζεται σέ παλιές τεχνολογίες 7τεθαίνει καί κανένα φιλί της
ζωής δέν τή φέρνει πίσω. Αύτό όμως τό είχε διαπιστώσει ήδη στή
δική του έποχή ό Μάρξ, μαζί μέ τήν άφευκτη συνέπειά του - τήν
άχρήστευση τών έργαζομένων σ' αύτές τις επιχειρήσεις (πού σή-
μερα θά τις λέγαμε « προβληματικές »). Γι' αύτό καί έθετε έπί
τάττητος, ώς διεκδίκηση τών έργαζομένων, τήν πολυδύναμη τεχνική
τους έκπαίδευση, ώστε νά μπορούν νά άλλάζουν άπασχόληση άκο-
λουθώντας τήν « έπαναστατική τεχνική βάση του καπιταλισμού »
στις άλλαγές της. Κάτι πού έπιμένει νά άγνοεΐ ώς σήμερα τό
συνδικαλιστικό μας κίνημα - άλλά καί ή παιδεία μας γενικότερα,
μαζί καί οί έκπαιδευτικοί μας.
5
Αύτό είναι τό πρόβλημα πού άντιμετωπίζει τό έργατικό κίνημα
σέ ολα τά στάδια τοΰ καπιταλισμού. Οί συνεχείς άλλαγές στο
« έπαναστατικό στοιχείο » τοΰ καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής,
στήν τεχνική του βάση, πετούσαν στήν άνεργία μάζες έργαζομένων
πού δέν μπορούσαν νά προσαρμοστούν στήν κάθε φορά νέα τεχνική.