(Luận Văn Thạc Sĩ) Nghiên Cứu Tỷ Lệ Nhiễm Ký Sinh Trùng Sốt Rét Và Một Số Yếu Tố Nguy Cơ Ở Nhóm Dân Di Cư Tự Do Tại Xã Cư K’bang Huyện Ea Súp Tỉnh Đắk Lắk Năm 2010.Pdf

B

GIÁO D C VÀ ĐÀO T O

TRƯ NG Đ I H C TÂY NGUYÊN

NAY NGUYÊN

NGHIÊN C U T L NHI M KÝ SINH TRÙNG
S%T RÉT VÀ M T S% Y'U T% NGUY CƠ ) NHÓM
DÂN DI CƯ T+ DO T I XÃ CƯ K’BANG, HUY N
EA SÚP, T3NH Đ4K L4K 5 NĂM 2010

LU:N VĂN T%T NGHI P TH C SĨ Y H C

Buôn Ma ThuAt, Năm 2010


B

GIÁO D C VÀ ĐÀO T O

TRƯ NG Đ I H C TÂY NGUYÊN

NAY NGUYÊN

NGHIÊN C U T L NHI M KÝ SINH TRÙNG
S%T RÉT VÀ M T S% Y'U T% NGUY CƠ ) NHÓM
DÂN DI CƯ T+ DO T I XÃ CƯ K’BANG, HUY N
EA SÚP, T3NH Đ4K L4K 5 NĂM 2010
Chuyên ngành: Ký sinh trùng

Mã sP
: 607265
LU:N VĂN T%T NGHI P TH C SĨ Y H C

NgưUi hưVng dXn khoa h[c: TS.BS. Phan Văn Tr[ng

Buôn Ma ThuAt, Năm 2010


Đ TV NĐ
B nh s t rét (SR) là b nh xã h i ph bi n trên th gi i, nh hư ng r t
l n ñ n s"c kh%e con ngư(i, nh t là các nư c

châu Phi và các nư c

Đơng

Nam châu Á, m4c dù đã có nhi8u c g9ng ki:m soát trong su t 50 năm qua
nhưng cho ñ n nay b nh SR v@n lưu hành
ch"c Y t

nhi8u nơi trên th gi i. Theo T

Th gi i, hi n nay có kho ng 20% dân s trên th gi i có nguy cơ

m9c SR, hàng năm có kho ng 300 tri u đ n 500 tri u ngư(i m9c SR và có gHn
hai tri u ngư(i ch t do SR. Năm 1955, T ch"c Y t Th gi i đã đ8 ra chương
trình tiêu di t SR trên tồn cHu. Trong 10 năm đHu (1956M1965) b nh ñã bN
tiêu di t

châu Âu, châu Úc, B9c MR và m t s nư c Đông B9c Á như NhSt

B n, Tri8u Tiên. TT năm 1966 tr ñi chương trình ti n tri:n chSm, có nơi SR
quay tr lUi (Vn Đ , Srilanca, Nam MR, Đông Nam Á) [46]. Vì vSy T ch"c
Y t Th gi i đưa ra chi n lư[c m i v i m t chương trình phịng ch ng SR
khơng có hUn đNnh v8 th(i gian mà m]c tiêu lâu dài là tiêu di t SR trên tồn
th gi i. TT năm 1969 đ n năm 1979 m_i nư c có m t chi n lư[c khác nhau,
nhưng th`c t ñã ch"ng minh rang nhbng nư c

vùng nhi t đ i (Đơng Nam

Á, châu Phi, Nam MR) vi c tiêu di t SR v i th(i gian có hUn đNnh là khơng
th`c hi n ñư[c [1],[55].
Sau khi th`c hi n chương trình tiêu di t SR

mi8n B9c Vi t Nam tT

năm 1958M1975: te l ký sinh trùng SR dương tính chh cịn 0,005%, năm 1976
ti n hành trên phUm vi c nư c cũng ñã ñUt ñư[c nhi8u thành t`u to l n, tuy
nhiên tT năm 1985M1990 b nh SR ñã quay tr lUi trên phUm vi tồn qu c v i
m"c đ ngày càng nghiêm trjng [4],[7],[40].
Năm 1988 ch t do SR là 1.413 ngư(i, tăng lên 3.435 ngư(i vào năm
1989 và ñ n năm 1991 là 4.646 ngư(i, hơn 1 tri u ngư(i m9c v i 144 v] dNch
[6],[13]. Khu v`c Mi8n TrungMTây Nguyên glm 11 thnh ven bi:n tT Qu ng
Bình ñ n Bình ThuSn và 4 thnh Tây Nguyên (Kon Tum, Gia Lai, Đ9k L9k,
Đ9k Nông) te l SR tăng vjt: b nh nhân SR là 699.000 ngư(i, tp vong do SR


là 3.976 ngư(i, dNch SR là 58 v] [2],[3],[23]. TT năm 1978M1986, nh( ti n
hành các bi n pháp thanh tốn SR tích c`c đã làm s ch t do SR, s m9c SR

gi m 4 lHn so v i năm 1977. Năm 1978 M 1990 do thi u nguln l`c và do di
bi n ñ ng dân cư tT ñlng bang lên Tây Nguyên xây d`ng kinh t m i cùng
nhi8u nguyên nhân liên quan khác làm b nh SR quay tr lUi mà ñhnh cao là
vào năm 1991M1992 [6],[13].
Trong nhbng năm gHn đây tình hình SR tUi khu v`c Mi8n Trung M Tây
Nguyên có xu hư ng gi m. Tuy nhiên, te l m9c SR và tp vong do SR v@n
còn cao so v i khu v`c khác trong c nư c, ñ4c bi t là

các c ng ñlng dân di

cư t` do cqa thnh Đ9k L9k [2],[39].
Hi n nay, Đ9k L9k glm 13 huy n, 1 thN xã và 1 thành ph , di n tích t`
nhiên 1.306.201 hecta, trong đó Ea Suop là huy n biên gi i, thu c vùng trjng
ñi:m SR, ñ(i s ng kinh t văn hóa xã h i cịn nhi8u khó khăn, b nh SR là m t
v n ñ8 s"c kh%e ưu tiên cqa c ng ñlng. Đây là vùng SR lưu hành n4ng do
tính ch t ph"c tUp cqa hoUt ñ ng giao lưu biên gi i, dân di cư t` do, ñi rTng
ngq r@y. Huy n ñã ñư[c t ch"c th`c hi n chương trình PCSR tT nhbng năm
trư c cho ñ n nay, tuy nhiên hi n nay g4p nhi8u khó khăn v8 kR thuSt cũng
như v8 xã h i hóa cơng tác PCSR, trong đó mUng lư i y t cơ s chưa có hi u
qu , th`c hi n chưa t t công tác phát hi n và qu n lý ngư(i mang KSTSR tUi
c ng đlng. Đ: hi:u rõ hơn th`c trUng SR

nhóm dân di cư t` do tT đó đ8

xu t nhbng bi n pháp phòng ch ng SR hi u qu hơn chúng tơi th`c hi n đ8
tài: “Nghiên c u t l nhi m Ký sinh trùng s t rét và m t s y u t nguy cơ
nhóm dân di cư t$ do t&i xã Cư K’Bang, huy n Ea Suop, t1nh Đ3k L3k,
năm 2010 ” v i các m]c tiêu sau:
1. Xác ñ nh t l nhi m ký sinh trùng SR

nhóm dân di cư t do t!i xã

Cư K’ Bang huy n Ea Suop t-nh Đ/k L/k.
2. Xác ñ nh m2t s3 y4u t3 nguy cơ m/c b nh SR

nhóm dân này.


Chương 1
T NG QUAN
1.1. KHÁI QUÁT V B NH S T RÉT

B nh SR là m t b nh do ký sinh trùng s t rét (KSTSR) gây nên, do
mu_i Anopheles truy8n, lưu hành r ng rãi trên th gi i, gây nhi8u tác hUi ñ n
s"c khow con ngư(i, b nh SR có
Hyppocrates

Trung Qu c, Vn Đ

tT c

xưa.

Hy LUp ñã mô t tri u ch"ng lâm sàng vào ñHu th ke 5 trư c

công nguyên. x Vi t Nam b nh SR đư[c nói đ n trong các tác phym Y văn
cqa Tu Tĩnh, H i Thư[ng Lãn Ông [1], [28],[54].
Năm 1880 Laveran lHn đHu tiên tìm đư[c KSTSR, năm 1886 Golgi
phát hi n ra P.vivax và P. Malariae (trích tT: [27],[32]).
Năm 1897M1898 Ross và Grassi mơ t các giai ñoUn cqa KSTSR trong

cơ th: mu_i Anopheles, năm 1891 Romanowsky nhu m KSTSR bang Xanh
Methylen, Eosin (trích tT: [1],[32]).
Năm 1892 Mac Callum c9t nghĩa ñư[c 3 giai ñoUn ký sinh trùng
ngư(i, năm 1922 Stephens xác minh và mô t P.ovale (trích tT: [30],[51]).
1.1.1. Q trình lây truy(n b*nh SR
DNch t• hjc các b nh truy8n nhi•m cHn xem xét các y u t sau ñây:
MHm b nh SR (Plasmodium), nguln b nh SR (Ngư(i ch"a mHm b nh),
sinh vSt trung gian truy8n b nh SR ( Trung gian truy8n b nh SR), sinh vSt
c m th] (con ngư(i và tSp th:) [3],[53].
1.1.1.1. MHm b nh
Hi n nay hHu h t các tác gi th ng nh t có 3 lồi KSTSR chh ký sinh
ngư(i đó là: P. vivax, P. falciparum, P. ovale, cịn P. malariae có th: ký sinh
nhi8u loài khh châu MR [25],[46].
1.1.1.2. Nguln b nh SR [25],[44]:


M B nh nhân SR: b nh nhân SR có th: bi:u hi n dư i các th: sau ñây: SR
thư(ng, SR n4ng, SR ác tính, ho4c là:
+ Ngư(i mang ký sinh trùng lUnh: là ngư(i mang KSTSR (th: vô tính, hbu
tính) nhưng khơng s t ho4c s t nh€.
THm quan trjng:
M Là nguln lây b nh r t khó ki:m sốt.
M Khi s"c đ8 kháng gi m thì hj có th: bN b nh SR n4ng ho4c nh€.
1.1.1.3. Trung gian truy8n b nh [6],[30],[53]:
Anopheles thu c hj Culicidae, phân hj Anophelinae. Trên th gi i có kho ng
400 lồi Anopheles, 30 lồi có vai trị quan trjng trong truy8n b nh SR.
M Các trung gian truy8n b nh chính: An.minimus, An. dirus, An.sundaicus.
M Các trung gian truy8n b nh ph]: An.subpictus, An.jeyporiensis, An.maculatus,
An.aconitus, An.sinensis, An.vagus, An.indefinitus.
M Phân b :

+ Mi8n B9c: có 33 lồi Anopheles.
+ Nam Trung B và Tây Ngun: có 45 lồi.
+ Nam B và Lâm Đlng: có 44 lồi.
1.1.1.4. Cơ th: c m th] [1],[10],[25]:
M Mi•n dNch t` nhiên ñ i v i b nh SR: m t s ngư(i có mi•n dNch t` nhiên đ i
v i b nh SR.
M Mi•n dNch tUo thành: đư[c gi i thích bang 2 cơ ch : mi•n dNch dNch th: và
mi•n dNch t bào.


1.1.2. Lâm sàng b nh s t rét
1.1.2.1. ĐNnh nghĩa ca b nh [3],[5],[25]:
M B nh nhân xác ñNnh là SR: Có KSTSR

trong máu. Xét nghi m bang

phương pháp Giemsa dương tính, n u khơng có kính hi:n vi, thp que chyn
đốn nhanh dương tính. Bao glm:
+ SR thư(ng, SR ác tính.
+ Ký sinh trùng lUnh: hi n tUi và 7 ngày gHn đây khơng s t.
M B nh nhân nghi là SR (s t rét lâm sàng): Trư(ng h[p khơng đư[c xét
nghi m máu, ho4c xét nghi m máu âm tính, ho4c chưa có k t qu xét nghi m
và có 4 đ4c đi:m sau: hi n đang s t (≥ 37,5oC) ho4c có s t trong vịng 3 ngày
gHn đây, khơng gi i thích đư[c các ngun nhân gây s t khác, đang

ho4c

qua lUi vùng SR trong vịng 6 tháng gHn ñây, ñi8u trN bang thu c SR có đáp
"ng t t trong vịng 3 ngày.
M Xác đNnh SR thư(ng bang 3 tiêu chuyn:

+ DNch t•: S ng trong vùng SR ho4c đi vào vùng ho4c có ti8n sp bN SR trong
6 tháng gHn đây, đơi khi lâu hơn như trư(ng h[p tái phát do P. vivax.
+ Lâm sàng: Có cơn SR đi:n hình: rét runM s t nóng M ra ml hơi ho4c, có cơn
SR khơng đi:n hình như:
• S t khơng thành cơn: n lUnh, gai rét (hay g4p

trw nh% và ngư(i s ng lâu

vùng SR lưu hành).
• S t liên t]c ho4c dao đ ng trong 5M7 ngày ñHu, rli m i thành cơn ( b nh
nhân bN SR lHn đHu).
• Nhbng d u hi u khác: thi u máu, lách to.
+ Chyn đốn xét nghi m: Xét nghi m máu tìm KSTSR, n u k t qu lHn đHu
âm tính ph i xét nghi m 2M3 lHn/ ngày vào lúc s t. Ngoài ra, có th: dùng que


thp chyn đốn nhanh KSTSR đ: h_ tr[ chyn đốn khi lam máu âm tính. Nơi
khơng có kính hi:n vi thì l y lam máu gpi đ n đi:m kính gHn nh t.
1.1.2.2. Cơn sơ nhi•m
X y ra đHu tiên

ngư(i chưa có mi•n dNch v i b nh SR. Th(i kỳ q b nh,

tính chung là 9M10 ngày, dài hay ng9n tùy theo loUi KST, cơn sơ nhi•m thư(ng
chh đau cơ, buln nơn, đau đHu, nơn, ha l%ng nên ít khi đư[c nghĩ đ n SR.
N u khơng đư[c đi8u trN thì s„ bư c sang th(i kỳ cơn SR ñi:n hình v i
cơn rét run ti p theo là s t nóng, b nh nhân khát nư c, da khơ, đau đHu, nơn
mpa. Cơn s t kéo dài 2 M 6 gi( ti p theo là cơn vã ml hôi [19],[20].
1.1.2.3. Nhbng cơn tái phát gHn và tái phát xa
Cơn tái gHn thư(ng x y ra ñ i v i P. malariae đơi khi v i P.

falciparum.
Cơn tái phát xa x y ra v i P. ovale, P. vivax. Cơn tái phát xa có th: 2
năm do P. ovale, 8 năm do P.vivax, hi m tái phát sau 20M30 năm do P.
Malariae [17],[18].
1.1.2.4. SR do P. vivax
Là th: SR nh€ ít bi n ch"ng. … b nh 12M20 ngày. Kh i phát liên t]c s t
dao ñ ng 2M3 ngày, ki:u s t cách nhSt không ph i là tuy t ñ i, ti n tri:n bán
c p hay mUn tính, có lách to, th: trUng suy s]p, da sUm, cu i cùng là suy ki t.
Di•n bi n lâm sàng cqa P. vivax ph] thu c vào các type khác nhau. T
ch"c Y t th gi i chia thành các type khác nhau:
+ Type 1: q b nh ng9n 10 M 20 ngày, hay tái phát, th(i gian trHm l4ng ng9n.
+ Type 2: q b nh ng9n 12 M 20 ngày. Th(i gian trHm l4ng v8 lâm sàng kéo dài
và KST trong máu kéo dài.


+ Type 3: q b nh dài 6 tháng ho4c hơn. Kh i phát r t chSm, ti p theo là tái
phát có kho ng cách ng9n dHn lUi rli có m t giai đoUn trHm l4ng kéo dài, rli
lUi ti p nhbng ñ[t tái phát [17],[18].
1.1.2.5. SR do P. malariae
Cũng là SR th: nh€ bi n ch"ng ít. … b nh trên 18 ngày, có th: đ n 45
ngày. S t có chu kỳ cách 2 ngày. Bi:u hi n lâm sàng gi ng SR do P. vivax
nhưng nh€ hơn. Chh có tái phát gHn khơng có tái phát xa, nhưng trong y văn
th gi i có tài li u cho rang tái phát sau 20M30 năm [19],[20].
1.1.2.6. SR do P. Falciparum [7],[19],[30]:
Là th: lâm sàng quan trjng gây tp vong cao, kháng thu c cao và có te
l cao nh t, có hai th: lâm sàng chính:
+ Th: thông thư(ng:
… b nh 8M14 ngày. Kh i phát bang d u hi u đau đHu, đau lưng, li bì,
buln nơn có khi ha ch y, có s t đi kèm, có th: s t cách nhSt, s t hàng ngày và
s t liên t]c và dao ñ ng l n, có th: th y d u hi u gan to, lách to.

Thơng thư(ng thì ti n tri:n t t sau 2M3 tuHn thì tr lUi bình thư(ng, sau
3M6 tháng là h t cơn tái phát.
+ Th: n4ng có bi n ch"ng: TCYTTG ñã xác ñNnh 10 bi:u hi n chính đ: gji là
th: n4ng có bi n ch"ng cqa SR do P. falciparum.
• Th: thHn kinh ít nh t là có hơn mê giai đoUn 2.
• Cơn co giSt toàn th: v i s lư[ng 2 cơn / 24 gi(.
• Thi u máu đ‡ng s9c n4ng: Hematocrit < 15M20%, Hb = 5M6g/ lít.
• Suy thSn:
* Lư[ng nư c ti:u 24 gi( < 400 ml.
* Creatinin máu > 265 micromol/ lít.


• Phù ph i v i d u hi u suy hơ h p.
• HU đư(ng huy t < 2,2 mmol/ lít hay < 0,4 g/lít.
• Tr]y tim mUch.
• Ch y máu l Ut hay đơng máu n i mUch r i rác.
• Toan máu: pH đ ng mUch < 7,25 hay bicarbonat < 15 mmol/lít.
•

Đái huy t s9c t kh i lư[ng l n.

1.1.3. LNch sp phát tri:n các thu c s t rét [1],[7],[30]:
M Sách c

Trung Qu c ñã nói ñ n cây Thư(ng Sơn (Dichroa febrifuga

Lour) và cây Qinghao (Artemisia annua L) dùng ñi8u trN b nh SR.
M Năm 1810, A. Gomes (Portugal) và I. Gize (Russia) thu đư[c tinh th:
Quinin.
M Năm 1932 Mauss và Mietzh tìm ra Mepacrin. Năm 1944 Chloroquin và

amodiaquine ra ñ(i. Năm 1945 Curd Davey và Rose tìm ra Proguanil.
M Năm 1972 ngư(i Trung Qu c chi t xu t ñư[c Artemisinin tT cây Qinghao.
và các d@n xu t cqa Artemisinin ra ñ(i như: Dihydroartemisinin, Artemether,
Artesunate th: hi n hi u l`c ch ng SR cao hơn h‡n Artemisinin.
1.1.4. Y u t nguy cơ trong b nh s t rét[1],[22],[45],[46]:
1.1.4.1. Đ i tư[ng nguy cơ
M Đ i tư[ng có nguy cơ m9c SR: Ngư(i s ng trong vùng SRLH, ngư(i giao
lưu qua vùng SR, ngư(i làm r@y, ngq rTng, trlng rTng.
D Đ i tư[ng có nguy cơ SRAT, ch t do SR: Trw em, ph] nb có thai, ngư(i già
y u, ngư(i khơng có mi•n dNch đ i v i SR.


1.1.4.2. Y u t nguy cơ
M Theo góc đ khách quan và chq quan
+ Các y u t môi trư(ng t` nhiên: sinh ñNa c nh, th(i ti t.
+ Các y u t do con ngư(i: thói quen, tSp quán, hoUt ñ ng kinh t Mxã h i.
+ Các y u t n i sinh, di truy8n, nhóm máu, chqng loUi KSTSR.
M Theo kh năng can thi p
Có th: can thi p ñư[c: y u t sinh c nh, tSp qn, thói quen, hoUt đ ng
Kinh t M Xã h i.
Không th: can thi p: y u t th(i ti t, y u t n i sinh, di truy8n, nhóm
máu, chqng loUi KSTSR.
M Theo nguyên nhân truy8n b nh và trung gian truy8n b nh
KSTSR có các á chqng. P. falciparum tuy chưa có nhbng á chqng rõ r t
nhưng khi phân lSp

nhbng khu v`c khác nhau thì có nhbng ñ4c ñi:m r t

khác nhau. P. vivax có m t vài á chqng ñã ñư[c ghi nhSn, phân bi t rõ ràng:
chqng Chesson

x" nóng, á chqng Elisabeth, á chqng Hibernans (Nicolaev),

á chqng B/c TriGu Tiên.
Vi t Nam có đq 4 loUi KSTSR, cơ c u KSTSR như sau:
+ P. falciparum chi m 70M80%, thư(ng gây SR n4ng vì đ4c đi:m sinh hjc
cqa KSTSR, 90% TVSR do P. falciparum, dNch SR do P. falciparum thư(ng
rHm r .
+ P. vivax: 20M30%, P. malariae: 1M3%, lw tw có P. ovale, dNch SR do P. vivax
thư(ng khơng n4ng nhưng kéo dài do có th: ngq trong gan.
+ P. falciparum ñã kháng thu c SR Chloroqine tT nhbng năm 1960 và hHu
như ñã kháng trong c nư c trT vài nơi
c Fansidar

mi8n B9c; P. falciparum cịn kháng

các m"c đ khác nhau, gi m đ nhSy v i Quinine, nhưng còn

nhSy v i Artemisinine và Mefloquine.


Vai trị truy8n b nh cqa mu_i Anopheles đư[c xác minh tT cu i th ke
19, Vi t Nam hi n nay đã phát hi n trên 60 lồi Anopheles.
Nhbng loài truy8n b nh SR chq y u là:
+ An. minimus, An. dirus truy8n b nh SR

mi8n núi.

+ An. subpictus, An. sundaicus truy8n b nh SR

ven bi:n.

Nhbng loài truy8n b nh SR th" y u là: An. vagus, An. aconitus, An.
jeyporiensis.
1.2. CÁC NGHIÊN C.U V T/ L M2C B NH S T RÉT VÀ Y5U T

NGUY CƠ

1.2.1. Các nghiên c"u v8 te l m9c b nh s t rét
1.2.1.1. Tình hình b nh SR trên th gi i
Trong 2 năm 1995M1996

7 nư c: Thái Lan, Indonesia, Vn Đ ,

Bangladesh, Srilanca, Nepal và Myanmar có 776.008 ngư(i mang KSTSR và
ch t 3.387 ngư(i. Năm 1956 TCYTTG ñã kh i xư ng chi n lư[c thanh tốn
SR và đ n năm 1979 thì quy t đNnh chuy:n sang chi n lư[c PCSR trên tồn
cHu [2],[27].
Tháng 10/1992 TCYTTG đã t ch"c h i nghN c p b trư ng toàn cHu
tUi Amsterdam Hà Lan ñã xác ñNnh m]c tiêu, các y u t kR thuSt cơ b n cho
chương trình PCSR. Đ n 1/1998 TCYTTG phát ñ ng chi n dNch “Đyy lùi s t
rét” tSp trung h_ tr[ cho châu Phi và các nư c SR trjng ñi:m

các khu v`c

khác nhau nham ñyy nhanh vi c th`c hi n chi n lư[c PCSR [4],[5].
1.2.1.2. Tình hình SR

Vi t Nam và các k t qu phòng ch ng s t rét

x Vi t Nam tT năm 1980 tr lUi ñây b nh SR quay tr lUi và ngày càng
nghiêm trjng ñhnh cao là năm 1991. Cũng tT năm 1991 Vi t Nam chuy:n h‡n
sang chi n lư[c PCSR và chương trình PCSR tr thành chương trình y t
qu c gia ưu tiên [3]. Đ n năm 1999 tình hình SR kh quan hơn: So v i năm
1991 CSR gi m 96%, dNch SR gi m 94%, m9c SR gi m 68,7% [3],[4],[6].


Lê Đình Cơng, Lê Xn Hùng và cs nghiên c"u c9t ngang 90 xã trên
toàn qu c năm 2005 cho th y [3]:
+Te l SR chung c nư c là 7,1% (trong đó, Tây Ngun là 12%, khu v`c b9c
mi8n Trung là 9,7% và đlng bang sơng Cpu Long là 2%).
+Te l lách to chung c nư c: 2,65%, trong ñó: Tây Nguyên: 9,1%, mi8n B9c:
3,6%, mi8n Trung: 3,2%, ñlng bang Nam B : 0%.
+ Te l KSTSR(+)/ Lam máu chung c nư c: 1,45%, trong đó: MTMTN:
3,44%, núi phía B9c: 1%.
Vũ ThN Phan, TrHn Qu c Tuý, Lê Xuân Hùng và cs (2006) giám sát
KSTSR trên toàn qu c năm 2006 cho th y [23]:
+ Te l KSTSR(+)/ Lam máu chung c nư c là: 2,72%, trong đó: mi8n B9c:
0,52%, MTMTN: 5,32%, mi8n Nam: 2,56%.
+ Cơ c u KSTSR: Mi8n B9c (P. falciparum: 51,1%, P. vivax: 48,4%, ph i
h[p: 0,5%); mi8n Trung – Tây Nguyên (P. falciparum: 62,45%, P. vivax:
16,28%, ph i h[p: 1,14%); mi8n Nam (P. falciparum: 62,45%, P. vivax:
36,67%, ph i h[p: 0,38%).
1.2.1.3. Tình hình SR

khu v`c mi8n Trung M Tây Nguyên

Nghiên c"u cqa TrHn MUnh HU và cs năm 2007 tUi 27 xã thu c 2 huy n
Di Linh và ĐU Huoai thnh Lâm Đlng cho th y te l m9c SR
61,3%,

ngư(i K’ Ho là 16,2%,

ngư(i Kinh là

ngư(i MU, Ya Chill, Churu là 22,5%. Tác

gi cũng th y rang có s` khác bi t v8 te l m9c b nh SR giba 2 gi i nam và
nb (p < 0,01) và ngư(i Kinh có nguy cơ m9c b nh SR g p 2,1 lHn các dân t c
tUi ch_ là K’Hor, MU, Ya Chill, Chu Ru [6].
Theo s li u th ng kê cqa Vi n SRM KSTM CT Qui Nhơn, te l m9c và
TVSR luôn dai d‡ng

4 thnh Tây Nguyên (Gia Lai, Kon Tum, Đ9kL9k,

Đ9kNông); chq y u tSp trung

dân ñi rTng, ngq r@y, dân DCTD [9],[13],[33].


BJng 1.1 Tình hình SR khu v c miGn Trung D Tây Nguyên năm 2007 [22]
Năm

So sánh TL%
2006

2007

Ch9 s;

+: Tăng
+: GiDm

BNSR

69.693

17.886

M 25,6

SRAT

318

180

M 43,3

TVSR

39

20

M 48,7

TV/SRAT

12,3%

11,1%

M 9,76

1.2.1.4. Tình hình SR

thnh Đ9k L9k

Lê Xuân Hùng và TrHn Đình ĐUo nghiên c"u tình hình SR tUi c ng
ñlng dân DCTD tUi Ea Súp thnh Đ9kL9k năm 2003 cho th y te l SRLS là
7,02%. K t qu xét nghi m máu th y có 14,06% lam máu có KSTSR(+),
trong đó chq y u là P.falciparum ( 87,5%) và P.vivax (12,5%) [16].
Năm 2003, tác gi Hl Văn Hồng nghiên c"u tình hình SR tUi c ng
đlng dân DCTD tUi thnh Đ9kNơng th y rang te l SRLS là 1,08%; có 2,89%
s lam máu xét nghi m có KSTSR(+), trong đó chq y u là P. falciparum. Te
l b nh nhân có lách to là 0,36% [14].
K t qu

xét nghi m máu tìm KSTSR tUi các huy n Đ9k R’L p,

Đ9kMil, Đ9k Nông, Buôn Đôn (thnh Đ9k L9k) năm 2003, các tác gi Ngơ La
Sơn, Nguy•n Qu c Típ và cs th y rang te l lam máu có KSTSR(+) là 7,8%,
tromh đó, chq y u là P. Falciparum (61,6%) và P. Vivax (38,4%) [29].
Năm 2006, Nguy•n Tân, Nguy•n Văn Chương và cs đi8u tra c9t ngang
tUi c ng ñlng di bi n ñ ng dân

Cư Jut, Krông Năng, Buôn Đôn thnh Đ9k

L9k th y rang te l SRLS là 6,6%, te l KSTSR(+)/ lam máu là 4,19%. Có

7,56% b nh nhân có lách to [30].


BJng 1.2. Tình hình d ch t SR

Đ/k L/k tQ 2003 ñ4n 2008 [29].

Các ch9 s;

2003

2004

2005

2006

2007

2008

TVSR

67

29

22

19

5

2

BNSR

35.955

28.654

25.783

20.065

3.712

1.886

SRAT

366

241

161

135

17

10

S KSTSR (+)

32.930

9.546

9.450

6.715

6.715

2.261

KSTSR(+)/Lam (%)

9,65

8,04

7,41

4,34

4,2

2,18

DNch SR

1

1

0

0

0

0

1.2.2. Các nghiên c"u v8 y u t nguy cơ
1.2.2.1. Nghiên c"u v8 môi trư(ng t` nhiên
M Y u t sinh ñNa c nh
Mc Donal năm 1957 trong chi n lư[c thanh tốn SR đã d`a trên
ngun t9c ĐNa M Đ ng vSt chia SR thành 12 vùng. Sau đó Lyssenko và
Semachko năm 1968, 1983 cũng d`a trên nguyên t9c ĐNa c nh M DNch t• [6].
x Vi t Nam, Vũ ThN Phan năm 1982 ñã phân vùng SR Vi t Nam thành
5 vùng [22].
M Các y u t th(i ti t
Đi8u ki n th(i ti t có nh hư ng l n ñ n s` tln tUi và phát tri:n cqa các
trung gian truy8n b nh SR và ngay c cqa KSTSR. Ba y u t : nhi t ñ , đ
ym, và lư[ng mưa thư(ng có m i liên quan tr`c ti p ñ n s` phát tri:n trung
gian truy8n b nh và gián ti p chi ph i b nh SR [2].
1.2.2.2. Nghiên c"u v8 y u t nguy cơ tT con ngư(i
M TSp quán thói quen:

x Vi t Nam, nghiên c"u cqa Bùi ĐUi và cs cho th y có s` liên quan
giba te l BNSR, SRAT

nhóm dân t c ít ngư(i và

quán sinh hoUt canh tác khác nhau [6].

dân t c Kinh có tSp


M Y u t hoUt ñ ng kinh t M xã h i
Nghiên c"u cqa Hl Văn Hoàng cho là c ng ñlng di bi n ñ ng, ngh8
nghi p, th(i gian s ng trong vùng SR có liên quan m9c SR khác nhau [12].
1.2.3. Nghiên c"u v8 K.A.P (Ki n th"c M Thái ñ M Th`c hành/KnowledgeM
AttitudeMPractice)
Ki n th"c M Thái đ M Th`c/ hành phịng ch ng s t rét
Lê Đình Cơng và cs nghiên c"u

5 xã trên tồn qu c cho th y có

83,5% hi:u đúng ngun nhân gây b nh SR, 97,7% th`c hành ñúng khi bN SR
và 92,7% ngư(i dân PCSR bang ngq màn [2].
TrHn Bá Nghĩa, Nguy•n Võ Hinh, Võ ĐUi Phú đi8u tra K.A.P tUi A
Lư i, ThTa Thiên M Hu năm 2007 th y rang 88,68% ngư(i dân hi:u ñúng
nguyên nhân gây b nh SR, 96,29% bi t cách PCSR và 94,90% hi:u tác hUi cqa
b nh SR [20].
Nguy•n Văn Trung, Nguy•n Đình Tân, Nguy•n ThN Bình, Đào Ngjc
Trung đi8u tra K.A.P tUi Đ9kL9k năm 2007 cho k t qu : Hi:u ñúng nguyên
nhân gây b nh SR

dân t c Ê Đê, M’Nơng, Kinh lHn lư[t là: 38%, 33,33%,

85%; Hi:u đư[c đư(ng lây truy8n b nh SR

dân t c Ê Đê, M’Nông, Kinh

lHn lư[t là: 34,5%, 26,67%, 82,5% và th`c hành PCSR ñúng cqa dân t c Ê
Đê, M’Nông, Kinh lHn lư[t là: 53,5%, 33,33%, 89% [38].
Nguy•n Tân, Nguy•n Văn Chương và CS ñi8u tra K.A.P 500 ngư(i
thnh Đ9kL9k năm 2006 cho k t qu như sau: 16 M 89% hi:u nguyên nhân b nh
SR, 9 M 85% hi:u bi t ñúng v8 cách lây truy8n SR, 16 M 98% hi:u ñúng v8 tác
hUi cqa b nh SR và 20 M 92% bi t cách sp d]ng các bi n pháp PCSR [30].
Năm 2005, Võ Văn Lãnh, Huỳnh Văn Đơn đi8u tra KAP tUi làng K3,
Vĩnh Kim, Vĩnh ThUnh, Bình ĐNnh cho k t qu là có 30,6% hi:u nguyên nhân
gây b nh SR, 33,1% bi t cách PCSR và 68,9% ngư(i dân ngq r@y, chịi chăn
ni [21].


TrHn MUnh HU và cs (2007) nghiên c"u tUi 27 trUm Y T cqa 27 xã
thu c hai huy n Di Linh và ĐU Huoai, Lâm Đlng năm 2007 th y rang 85,8%
s b nh nhân hi:u ñúng v8 b nh SR; nguy cơ cqa nhbng ngư(i không ngq
màn thư(ng xuyên cao g p 2,4 lHn so v i ngư(i ngq màn thư(ng xuyên và
nguy cơ m9c SR cqa ngư(i ngq r@y g p 10 lHn ngư(i chh ngq

nhà [11].

Ngô Văn Tồn, Nguy•n Hbu Phúc, Đ_ Văn Chính (2005) nghiên c"u
huy n Di Linh thnh Lâm Đlng năm 2005 cho k t qu là 71,1% hi:u nguyên
nhân gây b nh SR, 95,1% bi t tri u ch"ng cqa b nh SR và 99% bi t các bi n
pháp PCSR [37].

Tìm hi:u ki n th"c cqa ngư(i dân thnh Đ9k L9k v8 ngun nhân gây
b nh SR, nhóm tác gi Ngơ La Sơn, Nguy•n Qu c Típ và cs th y rang 13,3%
bi t nguyên nhân gây b nh SR là do KSTSR:, 23,3% cho rang nguyên nhân
gây b nh SR là th(i ti t, u ng nư c, 50% bi t tác nhân lây truy8n SR là mu_i,
cách phòng mu_i ñ t là nam màn [29].
1.2.4. Nghiên c"u trung gian truy8n b nh s t rét
Nguy•n Xuân Quang, Trương Văn Có, Lê Giáp Ngj, Đ_ Cơng T n, Hl
Đ9c Thồn và cs, nghiên c"u

huy n Ea H’Leo thnh Đ9kL9k năm 2007 cho

k t qu như sau [26]:
M Thành phHn loài Anopheles: 7.
M Không xu t hi n trung gian truy8n b nh chính (An. minimus, An. dirus).
M MSt đ : tT 0,04 con/ gi(/ ngư(i ñ n 0,1 con/ gi(/ ngư(i.
Nguy•n Xn Quang, Lê Hbu CHu, Trương Văn Có, Hl Đ9c Thồn, Nguy•n
Hlng Sanh và CS (2003) Nghiên c"u

huy n Cư Sê, Gia Lai cho k t qu

như sau[26]:
M Thành phHn lồi: vùng sinh c nh rTng t` nhiên có 21 lồi, vùng sinh c nh
cây cà phê có 19 lồi vùng sinh c nh cây cao su có 18 loài.


M MSt ñ :
+

An. dirus mSt ñ vùng sinh c nh rTng t` nhiên 0,178 con/ ngư(i/ ñêm,

vùng sinh c nh cây cà phê 0,046 con/ ngư(i/ ñêm, vùng sinh c nh cây cao su
0,026 con/ ngư(i/ ñêm.
+

An. minimus mSt ñ vùng sinh c nh rTng t` nhiên 1,164 con/ ngư(i/ ñêm,

vùng sinh c nh cây cà phê 0,178 con/ ngư(i/ ñêm, vùng sinh c nh cây cao su
0,007 con/ ngư(i/ ñêm.
1.3. NHJNG CHK S

Te l tp vong do SR

.NG DMNG TRONG DOCH TP HQC S T RÉT [22]:

=

S ngư(i ch t do SR × 100.000
T ng s dân s

Te su t tp vong do SR =

S ngư(i ch t do SR × 100
T ng s b nh nhân SR

Chh s ký sinh trùng

=

S ngư(i có ký sinh trùng SR × 100
T ng s ngư(i ñư[c xét nghi m

Chh s cơ c u KST

=

Chh s lách sưng

=

T ng s lách sưng × 100
T ng s ngư(i khám b nh

Chh s giao bào

=

S lam máu có giao bào × 100
T ng s lam xét nghi m

S lư[ng tTng loUi ký sinh trùng SR × 100
T ng s ký sinh trùng SR chung

1.4. ĐÁNH GIÁ MRT ĐS VÀ S

LƯUNG KSTSR [47]:

M H th ng d u c ng: Sp d]ng 1 mã tT 1 đ n 4 c ng như sau:
+: Có 1M 10 KSTSR trên 100 vi trư(ng
+ +: Có 11M 100 KSTSR trên 100 vi trư(ng
+ + +: Có 1M 10 KSTSR trên 1 vi trư(ng

+ + + +: Có 11M 100 KSTSR trên 1 vi trư(ng


M Trong 1 mm3:
Đ m KST song song v i ñ m bUch cHu trên các vi trư(ng t i bUch cHu
th" 200 thì ngTng lUi, tính s lư[ng KST trên 1 mm3 theo công th"c:
X =Y x Z / 200
Trong đó: X: S lư[ng KST trong 1 mm3
Y: S lư[ng KST có song song v i 200 bUch cHu
Z: S lư[ng bUch cHu/1 mm3 cqa b nh nhân
1.5. T NG QUAN V DI DÂN TY DO

Dân DCTD là nhbng nhóm ngư(i di chuy:n ch_

tT nơi này sang nơi

khác chq vì lý do kinh t . Hj có xu hư ng vào rTng sâu đ: tr n tránh s` ki:m
sốt cqa chính quy8n nơi s tUi, hj làm chịi d`ng lán sát nguln nư c ñ: ti n
sinh hoUt, hj s ng v i mSt ñ thưa th t, tSp trung tTng nhóm nh% tr i dài theo
các khe su i hay ven ñli r t xa các tr]c l giao thơng và xa các trung tâm xã.
Chính vì vSy mà ngành y t , tr`c ti p là y t xã khơng th: đ n v i dân DCTD [10].
Cu c s ng cqa hj tUm b[, hj thư(ng khơng có đq các vSt d]ng sinh
hoUt t i thi:u, phHn l n hj làm nông (98,8%), m"c thu nhSp th p m"c thu
nhSp bình qn đHu ngư(i m t tháng: dư i 75.000 ñlng là 26,8%; tT 75.000M
150.000 ñlng là 44,4%; tT 150.000 ñlng tr lên là 28,8% ñlng th(i te l m9c
SR nhóm dân DCTD cao g p 2,5M5 lHn so v i nhóm dân đNnh canh, đNnh cư [10].
Theo s li u báo cáo giám sát dNch t• cqa Vi n SRM KSTM CT Trung
Ương tUi Đ9kL9k trong 3 năm 2006M2008 tồn thnh Đ9kL9k có kho ng 4.937
h , 24.455 khyu dân DCTD t i ñNnh cư

66 ñi:m, 39 xã cqa 13 huy n trong

Thnh. Dân DCTD đa s là các đ i tư[ng có mi•n dNch y u v i SR, khơng có
bi n pháp PCSR, khi bN SR thư(ng d• bN SRAT, tp vong cao (7/9 trư(ng h[p
TVSR

Đ9k L9k là dân t c H’Mông m i di cư vào) [18].


TT năm 2000 ñ n 2004

Đ9kL9k trong 48 ca TVSR có 14 là dân

DCTD (29,17%), 19 là dân đi rTng ngq r@y (39,58%), 4 ca TVSR là dân
H’Mông, Tày di cư vào Tây Nguyên [2].
Năm 2004 có 31 h , 168 khyu dân t c H'Mông, Dao, Mư(ng tT các
thnh Qu ng Ninh, Thái Nguyên, Thanh Hóa vào cư trú tUi xã Ea Wer [28].
BJng 1.3. Tình hình dân DCTD tQ 2006 đ4n 2008 t!i Đ/k L/k [28].
Năm

2006

2007

2008

Hình thZc di cư

H\

Kh]u
S; lư^ng

T_ l* %

Di cư n i thnh

92

489

15,63

Di cư ngoUi thnh

441

2.640

84,37

T`ng

533

3.129

Di cư n i thnh

242

785

11,79

Di cư ngoUi thnh

659

3.630

54,53

Di cư có k hoUch

469

2.242

33,68

T`ng

1.370

6.657

Di cư n i thnh

30

193

21,83

Di cư ngoUi thnh

153

691

78,17

T`ng

183

884

BJng 1.4. T l nhi m b nh s3t rét lưu hành t!i xã Cư K’Bang [28] .
Thbi gian

BNSR

T_ l* mdc b*nh s;t rét ( /1000 dân)

Năm 2006

11

2.94

Năm 2007

11

2.36

Năm 2008

04

0.8

8 tháng 2009

07

1.0


BJng 1.5. Tình tr!ng dân di cư t do t!i xã Cư K’Bang [28].
Thbi gian

S; dân di cư ti do

Ghi chú:

(kh]u )

S li u dân di cư t` do Trung tâm l y tT

Năm 2006

186

Công an xã. S li u này bi n ñ ng hàng

Năm 2007

401

năm do dân cư khơng n đNnh (dân đ nM

Năm 2008

1.825

8 tháng 2009
T`ng

dân đi) vì cu c s ng q khó khăn.

530
2.942

Phong t]c tSp quán: M t b phSn nhân dân trong xã s ng nhà sàn, nuôi
gia súc, gia cHm dư i sàn nhà; khi m đau thư(ng cúng ma tào ít đ n các cơ
s y t ; ma chay, cư i h%i thư(ng t ch"c dài ngày...
Phong t]c tSp quán cqa dân di bi n ñ ng: Đa s dân di cư t` do theo

ñUo Tin lành, sinh hoUt 1 lHn/tuHn; s ng du canh du cư ñ c lSp
hwo lánh, phá rTng làm nương r@y, cu c s ng r t khó khăn...

vùng sâu, xa,


Chương 2
Đ I TƯUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C.U

2.1. Đ I TƯUNG NGHIÊN C.U
Đ i tư[ng nghiên c"u là nhbng ngư(i dân di cư t` do hi n ñang sinh
s ng tUi xã Cư K’Bang, huy n Ea Suop, thnh Đ9k L9k
2.2. ĐOA ĐI M VÀ THlI GIAN NGHIÊN C.U

2.2.1. ĐNa ñi:m nghiên c"u
M Huy n Ea Suop là huy n mi8n núi nam Tây B9c cqa thnh Đ9kL9k, cách thành
ph Bn Ma Thu t kho ng 70 Km, có 10 xã, dân s 82.542 ngư(i có 8 dân t c
sinh s ng: Kinh, Êñê, Thái, Mư(ng, Dao, Tày, Sán Dìu, H'Mơng, đư(ng giao
thơng đi lUi khó khăn. Huy n glm có 8 trUm y t xã, thN tr n đang hoUt đ ng
ph]c v] cơng tác chăm sóc và b o v s"c kh%e nhân dân nói chung và tham gia
th`c hi n các bi n pháp PCSR. T t c 7 xã, 1 thN tr n cqa huy n đ8u nam trong
vùng SRLH, trong đó có nhi8u xã SRLH n4ng, trong nhbng năm qua và hi n
nay ñang có s ngư(i m9c SR gia tăng và di•n bi n ph"c tUp [28].
M ĐNa ñi:m nghiên c"u: ñư[c ti n hành tUi xã Cư K’Bang, huy n Ea Suop,
thnh Đ9k L9k. Xã Cư K’Bang có di n tích t` nhiên v i 8700 ha, dân s trung
bình cqa xã là 6993 nhân khyu. V i t ng s thôn là 16 (Năm 2008 thành lSp
thêm 4 thôn tT 13M16). Dân t c thi:u s : 6.811 chi m 97.39% chq y u là dân
t c Tày, Nùng, Mông, Dao, te l h nghèo r t cao: 56% [28],[29].

Hình 2.1. BJn đY hành chính huy n Ea Suop [28].
2.2.2. Th(i gian nghiên c"u.
Nghiên c"u ñư[c th`c hi n tT tháng 4 ñ n tháng 10 năm 2010.
2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN C.U

2.3.1. Thi t k nghiên c"u [7],[21],[24]:
Nghiên c"u ñư[c ti n hành theo nghiên c"u c9t ngang mô t có phân tích
2.3.2. Cœ m@u và phương pháp chjn m@u [7],[21],[24].


2.3.2.1. Giai ñoUn 1: Xác ñNnh te l hi n m9c SR tUi c ng ñlng dân di cư t` do
M Cœ m@u
M Theo cơng th"c tính cœ m@u cho m t ñi8u tra c9t ngang, s cá th: cHn kh o
sát cho 01 ñi:m nghiên c"u là:
n=

Z (21 − α / 2 ) P (1 − p )

(2.1)

d2

Trong đó:
+

Z = 1,96 ( kho ng tin cSy 95%)

+

p= 0,5, (chjn p=0,5 đ: có cœ m@u l n nh t).

+

q = 1 – p = 0,5

+

d: Đ chính xác là kho ng sai l ch mong mu n giba te l thu ñư[c tT m@u

(p) và tT te l quHn th: (P).
Thay th các giá trN vào công th"c (2.1), ta có: n = 385 ngư(i. Đ: b
sung cho các trư(ng h[p khơng thu thSp đư[c s li u, c ng thêm 7% vào
m@u, vì vSy ta có cœ m@u cHn ñi8u tra là 411 ñ i tư[ng.
M Phương pháp chjn m@u
Xã Cư K’Bang có 16 thơn, v i t ng s 6.993 ngư(i, trong đó có 2.942
ngư(i thu c di n dân di cư t` do r i ñ8u

t t c các thơn, ư c kho ng 450 h

gia đình. Như vSy, chjn m_i thôn 26 ngư(i tT 26 h gia đình khác nhau, ta
chjn đư[c 411 ngư(i dân di cư t` do tT 411 h gia đình khác nhau.
Chjn m@u theo phương pháp ng@u nhiên ñơn, ñơn vN chjn là h gia
đình. Các bư c ti n hành như sau:
(1) LSp danh sách 411 h gia đình thu c 16 thơn có dân DCTD sinh s ng.


(2) Sp d]ng "ng d]ng chjn s ng@u nhiên (Random Numbers List) trong
chương trình Epitable/Sample cqa Epi Info 6.04 đ: chjn ng@u nhiên 400 h
v i các thơng tin sau:
• S m@u chjn: 411

• S ng@u nhiên nh% nh t: 01
• S ng@u nhiên l n nh t: 450
(3) T t c cá th: trong 411 h gia đình đư[c chjn ñ8u ñư[c khám b nh và xét
nghi m máu tìm KSTSR.
(4) Trư(ng h[p khơng đq cœ m@u thì chjn thêm h gia đình trong 50 h gia
đình cịn lUi theo phương pháp ng@u nhiên đã mơ t

phHn (2).

2.3.2.2. Giai đoUn 2: Tìm hi:u y u t nguy cơ
Nhóm KSTSR (+): T t c nhóm có KSTSR (+) đư[c xác ñNnh te l nhi•m
KSTSR

ñNa ñi:m nghiên c"u.

M Tiêu chuyn chjn nhóm KSTSR (+)
Nhóm KSTSR (+) là nhóm đ i tư[ng nghiên c"u có KSTSR phát hi n
trên lam máu đư[c thu thSp tT nghiên c"u ngang, không phân bi t th: và
chqng KSTSR.
M Cœ m@u cqa nhóm KSTSR (+)
Nhóm KSTSR (+) bao glm t t c nhbng ngư(i có KSTSR ñư[c phát hi n
trên lam máu trong quá trình nghiên c"u xác đNnh te l nhi•m KSTSR.
Nhóm KSTSR (M): T t c nhóm có KSTSR (M) đư[c xác đNnh te l khơng
nhi•m KSTSR

đNa đi:m nghiên c"u.

M Tiêu chuyn chjn nhóm KSTSR ( M )
Nhóm KSTSR ( M ) đư[c chjn tT quHn th: nghiên c"u trong nghiên c"u
ngang mà có lam máu khơng phát hi n đư[c KSTSR.