Chuyến đi Châu Phi

Chuyến đi Châu Phi
Vũ Quang Việt
Đây là lần thứ ba tôi đặt chân tới Châu Phi, nhưng cũng có thể coi là lần thứ nhất, vì
đây là lần đầu tôi có dịp và thực sự bỏ thì giờ tìm hiểu về Châu Phi. Lần này, tôi đến
Lusaka thủ đô của Zambia. Zambia là nước có GDP bình quân đầu người tương
đương Việt Nam nhưng chỉcó 14 triệu dân so với Việt Nam có dân số 92 triệu mà diện
tích của họ hơn gấp đôi Việt Nam (coi bảng 1). Zambia là trọng điểm đầu tư của Trung
Quốc ở Phi Châu nhằm khai thác mỏ đồng cần cho các thiết bị dẫn điện và Cobalt cần
cho việc tạo mầu lam trên gốm sứ và nhất là các hợp chất bền, chống mòn ở cánh quạt
máy bay hay turbine và nhiều sản phẩm kỹ nghệ khác. Hai nước Zambia và Cộng hòa
Congo được coi là chiếm tới trên 52% trữ lượng thế giới.
Đúng ngày rời khỏi Zambia, đọc thấy tin động trời là một nhóm công nhân khai thác mỏ
than trong lúc biểu tình đòi tăng lương đã bắn chết một người quản thợ người Trung
quốc làm việc cho một công ty khai thác than do Trung Quốc làm chủ. Cũng theo tin,
năm trước, trong một cuộc biểu tình đình công, một người quản lý Trung Quốc đã bắn
bị thương 21 công nhân biểu tình. Tình hình như vậy là nghiêm trọng hơn tôi hình dung
rất nhiều. Nhưng thôi, trước khi nói về chuyến đi Zambia, cho tôi trở lại hai nước Châu
Phi tôi đã từng đến.
Một chút kinh nghiệm trước đây về Châu Phi
Thời đó, có lẽ cũng cách nay khoảng gần 15 năm, tôi đã đặt chân tới Ethiopia và South
Africa, với mục đích thông báo về những thay đổi và phát triển trong Hệ thống Tài
khoản Quốc gia (System of National Accounts 1993) cho các nước ở Châu Phi. Cũng là
ở Châu Phi nhưng tôi nghĩ hai nước này không phải là nước điển hình ở đây.
Bảng 1. GDP bình quân đầu người năm 2010, USD
Nguồn: United Nations Statistics Division
Ethiopia là một nước khác nhiều với các nước châu Phi khác. Ở đây, nền văn hóa thiên
chúa giáo đã xuất hiện từ thế kỷ thứ nhất đầu công nguyên. Các triều đại vua chúa
phong kiến cũng thay nhau trị vì cả ngàn năm. Ethiopia lại là thủ phủ của cơ quan vùng
Phi Châu của Liên Hiệp Quốc (UNECA) nên cũng được quốc tế hóa nhiều, mặc dù vẫn
là nước nghèo đói vì chủ nghĩa cộng sản và chiến tranh phân hóa kéo dài với Eritrea,
có GDP bình quân đầu người chỉ hơn $300. Nói chung, Ethiopia không phải là nước

điển hình của Châu Phi. Hầu hết các nước Châu Phi lúc bị các nước tây phương chiếm
đóng vẫn sống trong tình trạng bộ lạc, và khi trở thành quốc gia sau khi tây phương trả
lại độc lập, phải cố gắng xây dựng đất nước họ trên cơ sở thỏa hiệp nhằm cân bằng
các quyền lợi khác nhau giữa các bộ lạc.
Còn Nam Phi là nước thoát ra từ chủ nghĩa kỳ thị chủng tộc. Một xã hội không còn
thuần khiết Châu Phi. Nó gồm những người da trắng có đời sống cao như ở Mỹ với
những căn nhà đầy cây xanh, vườn cỏ, kể cả bể bơi nhưng tường kín cổng cao, có chó
bẹcgiê hoặc hệ thống báo động điện tử canh gác. Và bây giờ thêm những người da
đen nắm các chức vụ lớn trong chính quyền với nhiều ưu đãi kinh tế. Phần đông người
da đen vẫn nghèo khổ, còn khổ hơn cả người nghèo ở Việt Nam. Nam Phi đã chuyển
lãnh đạo. Các chức vụ quan trọng, xuống tới chức vụ phó, vụ trưởng trong chính quyền
trước kia thuộc người da trắng đã dần dần bị thay thế bằng các công dân da đen.
Người da trắng vẫn được tự do làm ăn và tài sản của họ, dù chiếm đoạt bằng bạo lực,
vẫn được luật pháp tôn trọng. Những điều này phản ánh tinh thần hòa giải xã hội, xóa
bỏ hận thù của nhà lãnh đạo Nelson Mandela, tuy nhiên điều quan trọng mà cho đến
nay những người kế tiếp ông không làm được là sự thay đối số phận khốn cùng của đa
số dân da đen ở đó. 57% số dân ở Nam Phi vẫn ở dưới mức nghèo đói (tức là dưới
$800 một năm so với mức trung bình hơn $7,000). Có thể nói không có sự thay đổi gì
đáng kể về tỷ lệ nghèo đói sau khi người da đen lên cầm quyền. Chính vì thế mà an
ninh xã hội không được bảo đảm. Các vụ cướp giật gây thương tích và án mạng hình
như rất phổ biến. 15 năm trước và mới đây những người bạn da đen vẫn khuyên tôi
phải cảnh giác khi ra khỏi nơi an toàn. Một bác lái taxi da đen cũng khuyên tôi không
nên đến khu da đen để thăm. Một bà giáo sư khi mời tôi tới thăm trường cũng phải
mang theo một đồng nghiệp nam trên xe tới đón vì sợ cướp chặn đường trấn lột. Họ
không chỉ trấn lột mà họ sẵn sàng đâm chết người. Đó là thái độ của những người vô
sản lưu manh nhìn người có tiền với cặp mắt căm thù. Đây cũng là lý do tôi ngại không
dám tìm cơ hội để hiểu thêm về Nam Phi. Nơi tôi trú ngụ là một khu vực chuyên tổ
chức hội nghị của Ngân hàng Trung ương Nam Phi, rộng đến vài chục hecta, chung
quanh là khu nhà ở khang trang của người da trắng không khác gì khu trung lưu ở
California. Tôi như một người cưỡi ngựa xem hoa, có lúc ngồi xe gần một ngày trong

khu công viên dã thú (game park), nhưng chỉ nhìn thấy những chú hươu cao cổ và các
chú ngựa vằn, còn thì các dã thú khác như sư tử, voi đều không thấy tăm hơi. Điều đó
không có nghĩa là công viên không có voi, sư tử.
Nói qua về kinh tế các xứ Châu Phi
Cho đến nay hầu hết mọi người đều nghĩ rằng các nước Châu Phi là thùng rác, khó
lòng phát triển bởi lý do chủ yếu là lãnh đạo thường là những kẻ cầm quyền độc đoán,
tham nhũng, thu vén cho đồng đảng và gia đình. Nhưng sự thực hiện nay không hẳn
thế. Đã có những dấu hiệu nhiều nước Châu Phi tìm thấy ánh sáng cuối đường hầm.
Một số nước như Mozambique, Liberia, Ghana, Ethiopia, Rwanda, Zambia đã liên tục
trong 5 năm qua đạt tốc độ tăng GDP cao (trên 6%) và vẫn tiếp tục ở mức cao năm
2011-2012, không thua kém gì Việt Nam. Đó là chưa tính tới tình trạng lạm phát cao và
tốc độ tăng GDP ở Việt Nam đang tụt mạnh những năm gần đây. Những nước này đã
đạt được thành quả như thế không hẳn chỉ vì có cơ hội khai thác hầm mỏ mà vì họ đã
có những dấu hiệu tích cực chống tham nhũng và chấp nhận dân chủ. Còn Việt Nam
thì đang đi ngược lại. Trung Quốc đã là yếu tố tích cực trong việc khai thác hầm mỏ
này.
Tốc độ tăng GDP bình quân năm trong 5 năm 2006-2010
Nguồn: United Nations Statistics Division
Chuyến đi Phi Châu lần thứ ba
Lần này tới Zambia, thời gian ở lâu hơn hai nước trên, kéo dài đến hai tuần và tôi lại đi
với tư cách cá nhân, không còn là nhân viên Liên Hiệp Quốc, không còn hộ chiếu ngoại
giao.
Việc tôi đi Zambia là nằm trong chương trình của Ngân hàng Phát triển Châu Phi
(AfDB) giúp đỡ các nước Châu Phi thuộc hai tổ chức: tổ chức SADC (Southern African
Development Community) gồm 15 nước thành viên ở phía nam của Châu Phi và tổ
chức COMESA (The Common Market for Eastern and Southern Africa) gồm 19 nước từ
bắc Phi tới nam Phi, có cả Ai Cập, Libya. Hai tổ chức này có rất đông nước cùng là
thành viên. Mục đích đầu tiên của SADC là giải phóng các nước nam Châu Phi, và sau
này là gìn giữ hòa bình. Còn mục đích của tổ chức sau là hợp tác phát triển kinh tế,
thương mại và du lịch.

Ảnh tác giả chụp chung với các chuyên viên thống kê kinh tế ở Châu Phi, 3
August 2012, Zambia
Cuộc thương lượng hợp đồng giữa tôi với AfDB kéo dài cũng đến 6 tháng. Trước tiên là
về nội dung họ muốn và điều tôi có thể thực hiện. Tôi không dám cam kết ở lâu dài bên
Châu Phi vì không biết tình hình các nước Châu Phi như thế nào và không hiểu có thể
thực hiện được những điều họ muốn không. Về việc thực hiện, tôi nói thẳng đó là trách
nhiệm của các nước, còn tôi chỉ là người hướng dẫn kỹ thuật. Vậy thì hãy thử nghiệm
bằng một cuộc điều tra nhỏ về cơ sở thống kê kinh tế và một khóa huấn luyện trước để
tôi nắm tình hình.
Sau đó lại nẩy sinh việc AfDB chỉ có thể thuê chuyên gia là công dân thành viên Ngân
hàng, mà Việt Nam lại không là thành viên. Chuyện kéo dài vì phải có phép miễn trừ
đặc biệt. Cuối cùng lúc bước chân lên máy bay đi Zambia, tôi vẫn không có hợp đồng.
Nhưng tôi đành chấp nhận đi vì AfDB đã gửi giấy mời, mua vé máy bay cho hơn 30
chuyên gia của 15 nước. Tôi đi vì không thể để xảy ra chuyện AfDB phải hủy bỏ khóa
huấn luyện. Tôi được báo là có visa chờ ở phi trường nhưng tới nơi thì không. Tôi hơi
lo vì chỉ biết là được xếp đặt ở khách sạn Intercontinental. Nhân viên Hải quan hỏi có
giấy mời không. Tôi nói không. Anh ta giữ thông hành rồi bảo tôi đi ra ngoài tìm xem
người đại diện khách sạn xem họ có danh sách có tên tôi hay không. Đây là lần đầu
tiên trong đời ở một nước tôi được phép rời ra khỏi khu hải quan đi ra ngoài đường mà
không có visa. Khi tôi đem danh sách khách sạn có tên tôi cho hải quan, anh ta làm
visa và yêu cầu đóng lệ phí $50. Sau này đại diện của AfDB hỏi có giấy biên nhận
không để họ trả tiền lại. Tôi nói không. Anh ta cho rằng hải quan làm tiền tôi rồi vì họ nói
đã báo cho Bộ Ngoại giao Zambia và do đó chắc chắn tên tôi đã có trong danh sách
nhập cảnh là khách mời, không phải đóng lệ phí. Dù sao đây cũng là chuyện nhỏ.
Nhiều người sau đó nói với tôi là việc đi lại ở Châu Phi nhất là phía miền Tây rất khó
khăn; các chuyến máy bay thường bị hoãn đến cả ngày hoặc vài ngày mà không báo
trước nếu như hãng thiếu khách. Khách phải tự lo mọi thứ trong thời gian chờ đợi.Đó là
chưa kể một số nơi rất nguy hiểm nếu như không có người đón từ phi trường về khách
sạn. Chính anh đại diện AfDB cũng nói với tôi là khi đi từ nước này đến nước kia ở Tây
Phi (hầu hết là các nước nói tiếng Pháp) thì cách an toàn và để có thể đến phòng họp

đúng ngày giờ là bay máy bay Air France từ một nước nào đó sang Paris, rồi lại từ
Paris bay sang một nước bên cạnh. Và đó là cách AfDB lo cho chuyên viên họ trong
các chuyến bay trong vùng Tây Phi. Cùng trong lần này, hai người đi tham dự đã phải
quay đầu về xứ vì nước chuyển tiếp không cho họ ở lại phi trường.
Tại sao tôi lại được mời đi Phi Châu cũng là câu hỏi vui đáng trả lời vì nó có yếu tố
Trung Quốc. Chả là trước khi về hưu tôi được Cục Thống kê Trung Quốc ngỏ ý mời tôi
sang giảng dậy ở Bắc Kinh và giúp xây dựng Trung tâm huấn luyện về thống kê mà TQ
muốn xây dựng. Tất nhiên đây chỉ là trao đổi riêng tư miệng, không có bằng chứng giấy
tờ. Sau này tôi biết họ có ý định sử dụng Trung tâm để huấn luyện chuyên gia các nước
Châu Phi, nhằm mở rộng tầm ảnh hưởng ở đó. Để dần dần thực hiện việc này, Trung
Quốc tài trợ việc lập quĩ xây dựng ngành thống kê ở Liên Hiệp Quốc, họ bỏ 5 triệu US
với chương trình kéo dài 5 năm. Quĩ này một phần không nhỏ dùng vào việc đưa các
chuyên gia thống kê Trung Quốc sang thực tập ở LHQ và một phần dùng để tài trợ các
nước sang tham gia các cuộc hội thảo trao đổi kinh nghiệm được tổ chức ở TQ. Lúc
đầu họ có ý định mời các nước Châu Phi nhưng sau đó chuyển vào việc mời các nước
được xếp vào loại đang phát triển ở Đông Nam Á, Nam Á và Bắc Á. Các nước phát
triển cũng được mời nhưng phải tự trả chi phí. Ngoài ra chương trình cũng mời các
chuyên gia hàng đầu khác để tiện trao đổi. Tôi được LHQ mời làm tư vấn về thống kê
kinh tế, soạn thảo tài liệu cơ sở và hướng dẫn trao đổi, sau đó tổng kết thành sách. Ba
tài liệu do tôi soạn thảo trong ba năm đã được TQ in ấn cùng với danh nghĩa LHQ và
được gửi tặng các nước đang phát triển. Đó chính là lý do AfDB biết đến tên tôi và công
việc tôi làm và do đó liên hệ đề nghị tôi tham gia giúp đỡ Châu Phi. Đây là lần đầu tiên
tên tôi được ghi rõ trên bìa sách là tác giả. Các sách khác tôi viết mà LHQ xuất bản,
được nhiều nước dùng để tham khảo, đều chỉ ghi tên tôi là người soạn thảo trong lời
nói đầu. Chính sách của LHQ, không như các tổ chức quốc tế khác như IMF và Ngân
hàng Thế giới, là không ghi tên tác giả trên bìa sách. LHQ coi đây là công trình của
LHQ. Lúc tôi mới làm việc cho LHQ, tên tuổi người viết hoàn toàn không được đề cập
tới cho đến khi nhà kinh tế Pháp, cựu giám đốc INSEE của Pháp, khi được làm Phó
Tổng thư ký đã nhận thấy vấn đề vô lý này và muốn ghi tên để khuyến khích nghiên
cứu nhưng ông ta chỉ có thể tranh đấu thành công ghi tên tác giả vào lời nói đầu. Nhiều

người làm việc cho LHQ như tôi trước đó có bài xuất bản thì phải ghi tác giả là Cục
Thống kê LHQ. Hiện nay tình hình vẫn không có gì thay đổi nhưng khi đăng bài trên
báo chuyên môn không do LHQ xuất bản thì được ghi tên mình là tác giả. Trở lại vấn
đề Trung Quốc, tôi đánh giá là họ vẫn chưa có chuyên gia đủ tầm mức hiểu biết để có
thể tổ chức huấn luyện chuyên gia về ngành thống kê kinh tế. Nếu muốn thực hiện
chính sách phát triển ảnh hưởng ở Châu Phi, họ phải thuê chuyên gia nước ngoài.
Nhưng phải nói TQ đã tổ chức các cuộc hội thảo quốc tế rất bài bản, có thông dịch tức
thời, người nói không phải đợi người dịch trước khi nói tiếp.
Zambia
Zambia là nước đã từng vác ngọn cờ đầu trong phong trào chống thực dân Anh đòi độc
lập.
Đã có lúc Zambia hiện nay (trước kia là North Rhodesia), Zimbabwe (trước đây là
South Rhodesia) và Malawi phần lớn thuộc cùng một chủng tộc và nói cùng một thứ
tiếng đã hợp lại thành một liên bang dưới sự cai trị của Anh. Nhưng sau thế chiến thứ
hai, phong trào đòi độc lập và tự trị ra đời. Năm 1962 người da đen chiếm đa số ghế
quốc hội, rút khỏi liên bang và lập thành nước Zambia năm 1964. Rhodesia với số đông
dân da trắng, mặc dù thiểu số, đã cùng với South Africa thiết lập một chế độ kỳ thị
chủng tộc.
Kenneth Kaunda lãnh tụ phong trào tự trị, trở thành Thủ tướng, rồi sau đó làm Tổng
thống Zambia. Ông ta cùng với Julius Nyerere ở Tanzania, xứ bên cạnh sát biển đã
đưa tư tưởng xã hội chủ nghĩa và kế hoạch tập trung vào Châu Phi, ủng hộ phong trào
không liên kết. Tôi đã có lần bất ngờ đi qua quảng trường kỷ niệm hội nghị lần thứ ba
của phong trào này ở Lusaka. Trong thời gian này, Mao với ý đồ lãnh đạo phong trào
không liên kết chống Mỹ và Nga, đã giúp xây dựng tuyến trường xe lửa Tanzania-
Zambia Railway (TAZARA), nối cảng Dar-es-Salaam của Tanzania với Lusaka, thủ đô
Zambia, và các mỏ đồng và côban của tỉnh Copperbel. Đường xe lửa này hoàn thành
năm 1974 sau 4 năm khởi công tốn khoảng trên 400 triệu đô la thời đó. Điều này giúp
xứ không có biển như Zambia rất nhiều và nâng cao uy tín của TQ ở các xứ Châu Phi.
Lúc đó, viện trợ của TQ không nhằm vào khai thác quặng mỏ như ngày nay mà chỉ
nhằm vào xây dựng uy tín chính trị. (coi thêm ĐỗTuyết Khanh về Châu Phi và chính

sách của TQ hiện nay ở đó).