Cơ sở cảnh quan học của việc sử dụng hợp lí tài nguyên thiên nhiên bảo vệ môi trường lãnh thổ việt nam

Phạm Hoàng Hải. Nguyễn Thượng Hùng
Nguyễn Ngọc Khánh

CƠ SỞ CẢNH QUAN HỌC CỦA VIỆC SỬ DỤNG HỢP LÍ
TÀI NGUYÊN THIÊN NHIÊN, BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG
LÃNH THỔ VIỆT NAM

NHÀ XUẤT BẢN GIÁO DỤC - 1997


BẢNG CHỮ CÁI VIẾT TẮT

Tên viết tắt

Tên đầy đủ

Ph.H. Hải

Phạm Hoàng Hải

Ng.Th. Hùng

Nguyễn Thượng Hùng

Ng.Ng. Khánh

Nguyễn Ngọc Khánh

nnk

Những người khác

TNTN

Tài nguyên thiên nhiên

BVMT

Bảo vệ môi trường

VN

Việt Nam

BNT

Bán nhật triều

NT

Nhật triều

TN.

Tây Nam

ĐB

Đông Bắc

B

Vĩ độ Bắc

Đ

Kinh độ Đông

TT

Số thứ tự

NXB KHKT

Nhà xuất bản Khoa học Kỹ thuật

NXB ĐH

Nhà xuất bản Đại học

THCN

Trung học chuyên nghiệp

KHVN

Khoa học Việt Nam

ĐHSP I

Đại học sư phạm I

UBQG

Ửy ban Quốc gia

TT KHTN & CNQG

Trung tâm Khoa học Tự nhiên và Công
nghệ Quốc gia


ĐẶT VẤN ĐÊ
Trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam ở các giai đoạn trước mắt
đến năm 2010, 2020 và lâu dài, những vấn đề sử dụng hợp lý các điều kiện tự nhiên,
tài nguyên thiên nhiên, làn dụng và khai thác có hiệu quả các nguồn lực tự nhiên cho
mục đích phát triển kinh tế là những vấn đề hết sức quan trọng, bức thiết. Các văn kiện
Đại hội Đảng, những kế hoạch, chiến lược của Nhà nước, Chính phủ đã đề cập đến
vấn đề này và đặt ra những nhiệm vụ hết sức cụ thể về việc sử dụng hợp lý tài nguyên,
khai thác các nguồn lực tự nhiên, đồng thời cải tạo và bảo vệ môi trường cho phát triển
bền vững. Để giải quyết những vấn đề đặt ra thì một trong những phần nội dung quan
trọng cần được sự quan tâm, tham gia thực hiện của các nhà địa lý nói chung và các
nhà nghiên cứu cảnh quan nói riêng là nghiên cứu, xem xét một cách đầy đủ, đồng bộ
đặc điểm các điều kiện tự nhiên theo các miền, các vùng, phân tích và đánh giá một
cách tổng hợp chúng cho các mục đích ứng dụng thực tiễn cụ thể, cho phát triển sản
xuất, kinh tế, sử dụng tối đa có hiệu quả các nguồn tài nguyên thiên nhiên, đồng thời
bảo vệ được các điều kiện môi trường - sinh thái của lãnh thổ.
Sự phân hóa theo khơng gian và thời gian của tự nhiên nhìn chung khả đa dạng,
phức tạp. Trên cơ sở nghiên cứu quy luật phân hóa của tự nhiên, mối quan hệ tương hỗ
giữa các thành phần và yếu tố của tự nhiên sẽ cho ta một bức tranh khảm về sự phân
hóa một cách có hệ thống, có quy luật của các thể tổng hợp tự nhiên lãnh thổ. Nghiên

cứu đặc điểm đặc trưng của các thể tổng hợp tự nhiên, làm rõ các quy luật phân hóa
khơng gian, các đặc điểm phát sinh, phát triển của chúng chính là đối tượng và nhiệm
vụ của cảnh quan học và phân vùng địa lý tự nhiên (phân vùng cảnh quan) chung.
Lãnh thổ Việt Nam được phân bố ở phần phía Đơng bán đảo Đơng Dương, có
vị trí địa lý:
* Điểm cực Bắc: 23o22' vĩ độ Bắc, ở Lũng Cú-huyện Đồng Văn-Hà Giang
* Điểm cực Nam khoảng 80 vĩ độ Bắc, 107040' kinh độ Đông, vùng biển cụm
đảo Hịn Khoai.
* Điểm cực Đơng 170 vĩ độ Bắc, 1130 kinh Đông, vùng biển quần đảo Trường
Sa.
* Điểm cực Tây 102008' kinh Đông ở A Pa Chải - Mường Tè - Lai Châu với
tổng diện tích tự nhiên (phần đất liền) vào khoảng 330.363 km2.[41].
Đặc trưng chung hình thể Việt nam có cấu trúc hẹp, kéo dài từ Bắc xuống Nam.
Chiếm 3/4 diện tích cả nước là núi, đồi, phần cịn lại gồm 2 đong bằng châu thổ sơng
Hồng (phía Bắc), sơng Cửu Long (phía Nam) và các dải đồng bằng nhỏ, hẹp ven biển
Bắc Bộ và Trung Bộ. Với đặc điểm đặc trưng của vị trí địa lý như vậy, thiên nhiên
Việt Nam nằm trọn trong đời nhiệt đới gió mùa, có các đặc điểm tự nhiên đặc trưng,
các nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, đa dạng. Các cảnh quan tự nhiên (các thể


tổng hợp tự nhiên) phân hóa phức tạp nhưng đồng thời cũng tuân thủ theo những quy
luật đặc thù chung trong.điều kiện nhiệt đới gió mùa.
Trên nền cảnh quan nhiệt đới gió mùa, ở các khu vực miền núi, đội chủ yếu là
các cảnh quan tự nhiên được phân hóa theo các quy luật phi địa đới, quy luật đai cao.
Trong khi đó các cảnh quan đồng bằng và trên các cao nguyên lại chủ yếu bao gồm
các cảnh quan nhân tác với các đặc điểm đặc trưng khác biệt so với các cảnh quan núi
ở cấu trúc, chức năng và động lực phát triển của chúng.
Tài nguyên thiên nhiên Việt Nam trong quá trình khai thác, sử dụng lâu dài,
dưới tác động của các hoạt động sản xuất của con người đã có những thay đổi hết sức
lớn. Mối quan hệ và tác động tương hỗ giữa xã hội và tự nhiên là một quá trình xảy ra

phức tạp tuy nhiên tùy thuộc vào trình độ phát triển xã hội, thể chế chính trị, những
quan hệ này (bao gồm cả những tác động sản xuất của con người lên tự nhiên, đặc
điểm khai thác tài nguyên,...) luôn luôn thay đổi và tồn tại ở các mức độ mạnh, yếu
khác nhau. Trong thời kỳ đất nước còn ở chế độ thực dân, phong kiến, các hiện tượng
này hầu như chỉ là những hành động mang tính tự phát, chủ yếu là tận dụng khai thác
tài nguyên, thiệu các cơ sở, kế hoạch bảo vệ và phục hồi hợp lý các điều kiện tự nhiên,
tài nguyên thiên nhiên, các điều kiện môi trường - sinh thái của lãnh thổ.
Những tác động mạnh mẽ của con người, xã hội lên tự nhiên đặc biệt phát triển
cùng với những tiến bộ khoa học kỹ thuật, sự phát triển xã hội ở trình độ cao, những
nhu cầu trong việc sở dụng các điều kiện tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên, môi trường
ngày càng tăng. Đặc biệt, trong giai đoạn phát triển hiện nay, giai đoạn cơng nghiệp
hóa, hiện đại hóa đất nước thì các nhu cầu về khai thác, sử dụng các điều kiện tự
nhiên, tài nguyên thiên nhiên càng trở nên bức xúc, được triển khai mạnh mẽ, đồng bộ
trên phạm vi cả nước, cả trên đất liền và trên biển. Trong điều kiện tác động đó, rõ
ràng thiên nhiên Việt Nam đã, đang và sẽ có những biến động lớn, những thay đổi hết
sức sâu sắc, phát triển theo cả 2 hướng tích cực và tiêu cực. Tuy nhiên, ở giai đoạn
phát triển này, vấn đề khai thác, sử dụng tài nguyên đã được quan tâm xem xét và đưa
vào thành các chiến lược hoạt động mang tính hợp lý hơn, có kế hoạch, quy hoạch cụ
thể, đặc biệt lần đầu tiên đã đề cập đến việc tìm kiếm các biện pháp, áp dụng các giải
pháp khoa học công nghệ cho vấn đề khai thác hợp lý tài nguyên, nhưng đồng thời làm
ơn đính bảo vệ mơi trưởng trong phát triển bền vững. Trong quá trình giải quyết các
vấn đề đặt ra, việc nghiên cứu các quy luật phát triển của tự nhiên, các đặc điểm đặc
trùng của các tổng hợp thể tự nhiên theo các vùng, các miền và mối liên quan giữa
chúng, vấn đề khai thác các nguồn lực tự nhiên, các tài nguyên thiên nhiên sẽ có ý
nghĩa vữa lý luận vừa thực tiễn hết sức quan trọng.
Từ xuất phát điểm trên đây, rõ ràng việc nghiên cứu tổng hợp tự nhiên, đề xuất
các giải pháp hữu hiệu nhằm sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên, bảo vệ mơi trưởng
lãnh thổ có một ví trí đặc biệt quan trọng.
Cơng trình nghiên cứu: "Cơ sở cảnh quan học cho việc sử dụng hợp lý tài

nguyên và bảo vệ môi trưởng lãnh thổ Việt Nam "dựa vào kết quả nghiên cứu các quy
luật cũng như các đặc điểm chung các tổng hợp thể tự nhiên nhiệt đới, gió mùa, để
phân tích, đánh giá tổng hợp chúng cho các mục đích ứng dụng thực tiễn cụ thể. Vì
vậy những mục tiêu và nhiệm vụ chính được đặt ra sẽ bao gồm:
1. Làm rõ các đặc điểm đặc trưng chung của tự nhiên Việt Nam thông qua việc
nghiên của các quy luật phát sinh, sự phân hóa và động lực phát triển của các tổng hợp
thể tự nhiên (các cảnh quan) theo lãnh thổ.
2. Xây dựng các cơ sở lý luận, phương pháp luận, các nguyên tắc và phương
pháp nghiên cứu cảnh quan nhiệt đới, gió mùa; ứng dụng kết quả nghiên cứu đó cho
các mục đích, sử dụng hợp lý tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường.
3. Đề xuất các giải pháp, các biện pháp khoa học, công nghệ cụ thể cho khai
thác hợp lý, có hiệu qua các nguồn tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ thiên nhiên, nhằm
phát triển bền vững môi trường lãnh thổ.
Những nội dung chính trình bày trong cơng trình nghiên cứu - cuốn sách được
cơng bố này là những miêu tả chì tiết các quy luật và đặc điểm đặc trưng các tổng hợp
thể tự nhiên (các cảnh quan) nhiệt đới, gió mùa Việt Nam, trên cơ sở một hệ thống
phân loại được nghiên cứu gần đây, tương đối thống nhất cho tồn lãnh thổ, đồng thịi
theo các miền, các vùng cảnh quan riêng biệt. Đặc biết các inh dung nghiên cứu này đã
đề cập một cách khá đầy đủ, sâu sắc những biến đổi của tự nhiên nói chung và cảnh
quan nói riêng dưới các tác động, các hoạt động sản xuất của con người; đưa ra các
giải pháp, các hướng tiếp cận khoa học tin cậy sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi
trường.
Các kết quả nghiên cứu này có thể có ích cho các nhà nghiên cứu, các cơ quan
lập kế hoạch, quy hoạch lãnh thổ, các cơ quan và các nhà quản lý, điều hành sản xuất,
các nhà nông nghiệp, lâm nghiệp, các nhà quản lý, các nhà thủy mí và bảo vệ mơi
trưởng, có thể dùng làm tài liệu tham khảo để giảng dạy và học tập địa lý cảnh quan
cho giáo viên, sinh viên các trưởng đại học, cao đẳng và đông đảo người đọc.

PHẦN MỘT
ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN VIỆT NAM - THÀNH PHẦN VÀ YẾU
TỐ CƠ BẢN THÀNH TẠO CẢNH QUAN

Việt Nam - một đất nước nằm trong khu vực Đông Nam Á, là phần lãnh thổ
giáp biển phía Đơng của bán đảo Đơng Dương, có diện tích khá rộng 2 lớn bao gồm
phần lãnh thổ trên đất liền và phần lãnh thổ trên Biển Đơng, trong đó có rất nhiều đảo
và quần đảo.
Diện tích lãnh thổ trên đất liền là 330.363 km2, diện tích trên biển của nước ta
rất rộng, gấp hàng chục lần diện tích trên đất liền, đây là phần lãnh thổ chứa đựng
nhiều nguồn tài nguyên phong phú, cho phép chúng ta xây dựng một nền kinh tế mạnh
trên biển, đồng thời là cầu nối cho nước ta giao lưu, hội nhập với các nước khác trong
khu vực và trên thế giới.
Nằm trong khoảng từ 60 vĩ Bắc (quần đảo Thổ Chu) đến 23022' Bắc (xã Lũng
Cả huyện Đồng Văn tỉnh Hà Giang) các cảnh quan Việt Nam mang tính chất nhiệt đới,
gió mùa nóng và am do ảnh hưởng của các khí đồn được hải dương hóa. Các cảnh
quan phân hóa phức tạp khơng chỉ theo chiều Bắc - Nam, theo chiều Đơng - Tây; phân
hóa theo chiều cao, mà cịn phân hóa mang tính địa phương. Sự phân hóa khơng gian
hịa quyện với phân hóa thời gian theo các mùa với sắc thái riêng của các quá trình
trao đổi vật chất và năng lượng.
Dưới tác động của các hoạt động hồn lưu gió mùa, của các nhân tố thành tạo,
hệ thống cảnh quan nhiệt đới gió mùa chung của Việt Nam đã phân hóa thành hàng
chục kiểu cảnh quan, hàng trăm loại cảnh quan khác nhau trên các địa phương cụ thể,
the hiện các quy luật phân hóa cảnh quan từ chung đến riêng, từ cấp cao đến các cấp
thấp: ngược lại, tất cả các đơn vị cảnh quan bậc thấp ở Việt Nam đều nằm trong hệ
thống chung, là các thành phần của các đơn vị bậc cao hơn. Đây chính là sự thống nhất
của các mặt đối lập trong cảnh quan Việt Nam, biểu hiện tính hồn chỉnh của hệ thống
cảnh quan nhiệt đới gió mùa Việt Nam.

2

2- CSCO


CHƯƠNG I: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA CHẤT - KIẾN TẠO VÀ VAI TRỊ CỦA NĨ
TRONG VIỆC HÌNH THÀNH NỀN CẢNH QUAN

Nghiên cứu nền rắn của cảnh quan có ý nghĩa quan trọng trong tiến trình tìm
hiểu nguyên nhân phát sinh và phát triển của cảnh quan Việt Nam. Nền rắn trong cảnh
quan là kết quả tổng hòa của một tương quan tác động giữa các yếu tố nội lực và ngoại
lực kéo dài hàng trăm triệu năm trước đây.
Lịch sử phát triển của lãnh thổ nói chung và nền rắn của cảnh quan Việt Nam
nói riêng cịn là vấn đề cần nghiên cứu, tìm hiểu, bổ xung, song trên cơ sở của nguồn
tư liệu hiện có có thể tóm tắt trong các đặc điểm sau:
Theo các kết quả nghiên cứu địa chất, kiến tạo của nhiều tác giả (Trần Văn Trí,
Phan Trường Thị, Trần Đức Lương, Nguyên Xuân Bao và nnk) thì lãnh thổ Việt Nam
nằm trong bình đồ kiến tạo chung của khu vực Đơng Nam Á, có cấu trúc và lịch sử
phát triển khá phức tạp. Nhiều đơn vị kiến tạo lớn của khu vực gồm có những miền
phát triển vỏ lục địa, vỏ dại dương và vỏ chuyển tiếp với cấu trúc của các yếu tố kiến
tạo bậc I bao gồm: các megabioc nền (Trung - Việt, Indosinia) và các đai địa máng uốn nếp (Cathaysia, Việt - Lào, Thái - Maiaysia)[54].
Trong phạm vi lãnh thổ Việt Nam các yếu tố kiến tạo bậc I được phân bố cụ thể
như sau:
- Nền Trung - Việt chứa hầu hết diện tích Bắc Bộ, giới hạn phía Nam bởi đứt
gãy sông Mã và được chia ra thành 2 (mesobloc.): máng nền Đơng Bắc Bộ và hệ khâu
rìa Tây Bắc Bộ.
- Nền lndosinia chứa một phần diện tích đất liền và thềm lục địa phía Nam vĩ
tuyến 15030' Bắc với các mesobioc Kon Tum, Nam Việt Nam và Minh Hải - Nattina. Hệ địa máng - uốn nếp Cathaysia nằm dọc ven biển Đông Bắc Bộ và phân cắt với
máng nền Đông Bắc Bộ bởi đứt gãy Dương Huy - Đồng Mô.
- Hệ địa máng - uốn nếp Việt - Lào phân bố ở Bắc Trung Bộ, giới hạn phía
Nam bởi đứt gãy Tam Kỳ - Hiệp Đức và phía Bắc bởi đứt gãy sông Mã.

Trên lãnh thổ Việt Nam gặp 2 đới riêng thuộc hệ địa máng - uốn nếp Thái Malaysia, gồm đới Mường Tè và đới Hà Tiên.
Cũng theo kết quả nghiên cứu của các tác giả [54] trên lãnh thổ Việt Nam còn
thấy tồn tại các kiến trúc đặc biệt trên quan với các quá trình kiến lào xây dựng, phá
hủy và cải tạo lại vỏ lục địa dã được hình thành ở các giai đoạn sớm hơn. Ngồi ra cịn
có sự phát triển các auiacogen trên các nền cổ với các đặc trưng là các đối hẹp dọc
theo các đứt gãy và được lấp đầy bởi các đá trầm tích - phun trào có bề dày lớn với


thành phần phun trào chủ yếu là bazơ, trung tính, axít và kiềm.
Tuy nhiên trong mối liên quan đến việc hình thành cảnh quan theo ý kiến của
nhiều tác giả [11, 12, 33, 54 ] có thể chia lịch sử phát triển nền rắn Việt Nam thành 3
giai đoạn: giai đoạn tiền Cambri, giai đoạn Cổ kiến tạo, giai đoạn Tân kiến tạo.
Vết tích cịn lại của cấu trúc địa chất thuộc giai đoạn tiền Cambri là các địa khối
đá biến chất - những hạt nhân của lãnh thổ Việt Nam gồm các khối và những mảng sót
của mảng lục địa cổ tiền Cambri nha khối vịm sơng Chảy, dải Hồng Liên Sơn, cánh
cảng sơng Mã, địa khối Pu Hoạt, dải Pulaileng-Rào cỏ, địa khối Kon Tum).
Cột địa tầng của các hệ tầng tiền Cambri rất dày (có nơi tới 10.000 m) chứng tỏ
hoạt động sụt lần diễn ra mạnh, nham tướng chủ yếu là đá biến chất có nguồn gốc khác
nhau:
+ Gơnai với tướng đá mafic có nguồn gốc macma phân bố ở dưới
+ Đá hoa, diệp thạch kết tính có nguồn gốc trầm tích nằm ở giữa
+ Đá biến chất yếu và xâm nhập gianh nằm ở phần trên
Giữa các địa khối (các mảng khiển cổ) là các vùng sụt võng.
Vào giai đoạn này bầu khí quyển chung bao gồm các khí: NH3, CO2, N, H2 và
sau đó là O2 được hình thành từ các bụi khí núi lửa. Khí hậu nóng hầu như đồng nhất
trên tồn cầu, khi bế mặt trái đất nguội dần, nước được tích đọng lại và từ đó phát triển
các sinh vật bậc thấp dưới nước, thực vật trên cạn đến động vật.
Giai đoạn địa tào có 4 chu kỳ tạo núi: Caiedoni, Hecxini, Indosỉní và Kimeri.
Tử chu kỳ Caledoni bắt đầu hình thành quá trình tạo lục, gắn phần đất mới hình
thành vào các khiên nhân lục địa tiền Cambrỉ trên lãnh thổ Việt Nam với đặc trưng là

cường độ nâng không cao, uốn nếp yếu và cục bộ ở một số điểm:
+ Mở rộng khối vịm sơng Chảy thành khối nâng Việt Bắc
+ Hình thành cánh cung Duyên hải
+ Đặc trưng bởi chế độ sụt võng ở địa máng Trường Sơn
+ Tách khiên Kon Tum với các vùng sụt lún còn lại của đìa khối lnđơxinia bởi
các đứt gãy "Thung lững Xecơng "và "rãnh Nam Bộ ".
Đây là những nền móng cho các cảnh quan núi và cao nguyên ở Việt Nam. Dấu
ấn đậm nét của chu kỳ Hecxinỉ đường viền núi kéo từ Nam Trung Bộ đến cực Nam
Trung Bộ ôm lấy địa khối KonTum, mà các chuyên gia người Pháp gọi là gờ núi An
Nam. Đây là ranh giới phân tách các cảnh quan cao nguyên phía Tây với các cảnh
quan duyên hải Nam Trung Bộ.
Hiện tượng biển tiến mạnh vào đầu Đevon tạo nên các nham tướng đa dạng từ
nham tướng biển sâu dấn nham tướng biển nông và ven biển. Trong đó sự có mặt của
đá vơi Đevon và Cacbon - Pecmi là cơ sở hình thành các cảnh quan karst ở Việt Nam
sau này. Các tập trầm tích này lắng đọng với bề dày đến 3.000 m do quá trình sụt lún


xảy ra tại các vùng phía Bắc đèo Ngang (tốc độ 0,07 mm/năm) và đến 7.000 m ở địa
máng Trường Sơn (0,15 mm/năm).
Chu kỳ Inđoxini là chu kỳ hoàn thành phần lục địa nước ta. Chu kỳ Inđoxini là
một trong hai chu kỳ diễn ra ở Nguyên đại Trung sinh từ Thai hạ đến Thật thượng
trong thời gian khoảng 40 triệu năm. Đây là chu kỳ hoàn thành phần lãnh thổ nước ta.
Chu kỳ Inđoxinia hoạt động mạnh ở phía Bắc vĩ độ 18 trong các địa máng sông
Cả địa máng Sầm Nữa và mạnh nhất ở địa máng sông Đà. Tốc độ sụt lùn ở trong vùng
đạt 018 - 0,20 mm/năm tạo ra tập trầm tích dày đến 6.000 m với nham tướng phong
phú, chủ yếu là cát kết và đá sét. Tử Sơn La đến Nính Bình - Thanh Hóa trong địa
phận địa máng sơng Đà hình thành các tập trầm tích đá vơi dày tuổi Triat, chủ yếu là
đá vôi điệp Đồng Giao T2 eđg.
Tại khiên KonTum và nền Hecxini các đứt gãy hình thành trong chu kỳ này và
các hoạt động nâng - hạ nhẹ xảy ra dọc theo các đứt gãy.

Ở rìa nền Hoa Nam. nơi q trình tạo tục đã hồn thành sau các chu kỳ
Caiedoni và Hecxini chỉ có một số khu vực sụt võng chứa trầm tích Thai như vùng
sơng Hiến, vùng An Châu.
Chu kỳ Kimeri là chu kỳ sau trong nguyên đại Trung sinh được đặc trưng bởi
các hoạt động macma.
- Ở phần phía Bắc lãnh thổ:
+ Các đá phun trào chủ yếu là hoạt trong các máng trũng Cao Bằng - Thất Khê
- Lộc Bình, ở thung lũng sơng Thương, ở Bình Liêu, Tạm Đảo.
+ Xâm nhập chủ yếu là granit ở PhiaBiooc, ở Phiaoac.
+ Xâm nh(âp và phun trào mafic ở đứt gãy sân sơng Đà.
- Ở phần phía Nam lãnh thổ:
+ Phun trào hoạt từ Quỹ Nhơn đến Vũng Tàu.
+ Các đá andezit ở các nút cực Nam Trung Bộ: Biđup, Langbíang, TaĐưng.
Hiện tượng xâm nhập và phun trào của chu kỳ này diễn ra trên khắp lãnh thổ
Việt Nam và chấm dứt giai đoạn Cổ kiến tạo (giai đoạn địa máng). Từ đây lãnh thổ
Việt Nam căn bản đã hoàn thành, các vận động kiến lào vào Tân sinh chỉ có tác dụng
cải tạo lại bề mặt cổ, các cảnh quan tục đĩa được hình thành và phát triển từ sau giai
đoạn này.
Dựa trên kết quả phân tích tài liệu, Vũ Tự Lập cho rằng từ Cổ sinh, rừng đã có
mặt và bao phủ trên nhiều vùng lãnh thổ nước ta, sang Nguyên đại Trung sinh trong
điều kiện nóng ẩm và mùa khơ ngắn, giới thực vật Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ và
phong phú với nhiều loài cây lớn như loài Hiển hoa khỏa tử (Araucarioxilon) với
đường kính thân cây đạt 40 -50 em và nhiều loại khác mà hóa thạch có trong các bể
than: loài Dương xỉ lớn (Giostopteris Indiea),. Mộc tặc (Equisetineae),.. Trong các


rừng do có các lồi Bị sát khơng lồ sinh sống. Một vài lồi thực vật bản địa đặc hữu
cịn tồn tại từ đó cho đến ngày nay, như Dương xỉ thân gỗ (Cythea podophylla), Lõa
tùng (Pisilottim mtium), Thủy tùng, Tuế (Cycas pinectata), Bụt mọc, Dẻ tùng,...
Các cảnh quan Việt Nam ngày nay thực sự hình thành và phát triển tử các giai

đoạn trước, đặc biệt từ sau chu kỳ Indoxini và được cải tạo vào giai đoạn Tân kiến tạo.
Điều đặc biệt là do lãnh thổ được cố kết vững chắc bởi các hoạt động xâm nhập, phun
trào vào chu kỳ Kimeri và đặc điểm kế thừa trong hoạt động kiến tạo ở Việt Nam mà
trong giai đoạn Tân sính, lãnh thổ khơng quay lại chế độ đĩa máng mà chi diễn ra
những vận động tạo lục. Dạc điểm này tạo nên tính chất kế thừa trong phát triển của
các cảnh quan Việt Nam. Các cảnh quan hiện đại được cải tạo im trên nền các cảnh
quan cổ và được phân hóa theo các nguyên nhân khác nhau từ cấp cao đến các cấp
thấp.
Giai đoạn Tân kiến tạo được bắt đầu từ q trình bán bình ngun hóa kéo dài
trên 40 triệu năm trong suốt Paieogen từ sau chu kỳ Kimeri, tạo nên các bề mặt bán
bình nguyên cổ Paleogen trên khắp lãnh thổ Việt Nam.
Từ Neogen vận động Hymaiaya với các pha nâng đặc trưng xen kẽ các pha yên
tĩnh, với mức độ và cường độ không đồng đều trên các vùng lãnh thổ của Việt Nam.
Đây là nguyên nhân tạo nên sự phân hóa phức tạp trong hệ thống cảnh quan nhiệt đới
gió mùa Việt Nam.
Sau mỗi pha nâng lên, hoạt động xâm thực bóc mịn dẫn đến sự phân hủy, chia
cắt các bán bình nguyên thành tạo trước đó; đến pha n tĩnh, sơng ngịi mở rộng
thung lũng, bồi tụ, san bằng dẫn đến sự hình thành các bề mặt san bằng mới.
Trong giai đoạn này có 6 chu kỳ tạo nên các bề mặt địa hình ngày nay (theo Vũ
Tự Lập, 1 995)
+ Bề mặt 2.100 - 2.200 m là các bán bình nguyên cổ Paieogen
+ Bề mặt 1.500 - 1.800 m là các bề mặt bán bình nguyên Mioxen hạ
+ Bề mặt 1.000 - 1.600 m là các bề mặt bán bình nguyên Mioxen thượng
+ Bề mặt 600 - 900 m là các bề mặt bán bình nguyên Plioxen hạ
+ Bề mặt 200 - 600 m là các bề mặt bán bình nguyên Plioxen thượng
+ Bề mặt 25 - 1 00 m là các bậc thềm cao 25 - 1 00 m có tuổi Pleixtoxen hạ
+ Các thềm biển 4 -5 m có tuổi từ Pieixtoxen thượng đến Holoxen.
Bề mặt Paleogen và Mioxen hạ cịn tồn tại ở dãy núi Hồng Liên Sơn (quanh
khu vực Sa Pa).
Bề mặt Mioxen thượng (1.000 - 1.400 mi phát triển trên khu vực Dà Lạt.

Bề mặt Plioxen hạ (600 - 900 m) còn thấy rõ ở các vùng đồi núi sông Hiện và
vùng Cao nguyên Bảo Lộc - Di Linh.
Bề mặt Plioxen thượng (200 - 600m) phủ bởi dung nham do phun trào bazan và


chu kỳ IV phát triển rộng rãi trên khu vực Tây Nguyên, ở châu thổ Bắc Bộ là sự hình
thành các trầm tích Đệ tam, Đệ tứ trong các khu vực sụt võng.
Các thềm cao 25-100 m là đặc trưng địa hình Đơng Nam Bộ với hiện tượng
phun trào bazan phủ trên các bậc thềm cao. Bazan phun trào còn thấy ở Bắc Trung Bộ.
q trình laterit hóa xảy ra mạnh mẽ trong khí hậu nóng ẩm có mùa khơ dài tạo nên
lớp đá ong laterit dày ở Đông Nam bộ vào chu kỳ này.
Đây là thời gian hình thành các quần đảo san hơ Hồng Sa và Trường Sa và
hoạt động núi lửa tạo nên một số đảo ven bở: đảo Lý Sơn, Hòn Hải...
Vào chu kỳ VI (Pleixtoxen thượng) cũng xảy ra phun trào bazan trẻ (QII-IV) ở
Vĩnh Linh - Lao Bảo, Quảng Ngãi, sông Cầu, lưu vực sơng La Ngà...
Q trình tạo nơi với sự phân bậc địa hình đã cải tạo bề mặt địa hình cổ, tạo nên
tính chất đồi núi của nước ta, là nguyên nhân hình thành các vành đai cảnh quan theo
độ cao.
Mặt khác, cấu trúc địa hình với các hướng sơn văn, hướng phơi, với các dạng
địa hình địa phương đã có ảnh hưởng tới sự hoạt động của các khí đồn đã phân phối
lại chế độ nhiệt ẩm, là nguyên nhân của sự phân hóa phỉ địa đới cũng như những phân
hóa địa phương trong cảnh quan Việt Nam làm đa dạng và phức tạp hệ thống các cảnh
quan nhiệt đới gió mùa nước ta.


CHƯƠNG II: ĐẶC ĐIỂM ĐỊA HÌNH - NHÂN TỐ QUAN TRỌNG TRONG
HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CẢNH QUAN VIỆT NAM

Địa hình Việt Nam biểu hiện rõ đặc điểm hoạt động Tân kiến tạo là nâng cao ở
phía Bắc và hạ thấp ở phía Đơng Nam. Đồi núi là bộ phận chính của địa hình Việt

Nam, chiếm 3/4 diện tích trên đất nổi. Đồi núi nhiều chỗ ăn lan xuống biển tạo thành
các dải ngầm chia cắt các đồng bằng ven biển cũng như đáy biển gần bở, những chỗ
nhô lên tạo thành hệ thống các đảo ven bờ.
Các nhánh núi đâm ngang ra biển như dãy Hoành Sơn (180 B), Bạch Mã (160
B), các khối cực Nam Trung Bộ (140 - 110B) tao nên những ngưỡng quan trọng trong
tú nhiên Việt Nam.
Trong số các bậc địa hình, chiếm diện tích rộng nhất, đến 1/2 diện tích là các
bậc từ 100 500 m, nay đã bị chia cắt mạnh thành những quả đồi hay dãy đồi. Sau đến
bậc 600 -900 m, rồi đến bậc địa hình đồng bằng và bán bình nguyên. Các núi cao trên
1.000 m chiếm tỷ lệ 10%. Điều này dã dẫn đến tính chất đồi - núi thấp là tính chất chủ
yếu của địa hình Việt Nam, có ảnh hưởng quyết định đến đặc tính cơ bản, chủ đạo của
tự nhiên và cảnh quan là tính chất nhiệt đới ẩm.
Một đặc điểm quan trọng của địa hình thể hiện các cấp trúc cổ kiến tạo là
hướng núi. Hướng núi chính ở Việt Nam là hướng Tây Bắc - Đơng Nam và hướng
vịng cung. Các thung lững sơng lớn chạy theo các hệ dứt gãy lớn cũng thể hiện 2
hướng cấu trúc chính đó.
Hướng vịng cung là hướng sơn văn chính của khu vực Đơng Bắc và khu vực
Nam trung Bộ, tiên quan với dạng khối của vòm sơng Chảy và đìa khối KonTum. Các
thung lũng hướng vịng cung chỉ tồn tại trên từng đoạn ngắn như khúc cong sông Lô,
đoạn trung lưu sông Gâm, các phần thượng và trung núi sông Cầu, sông Lục Nam ở
Việt Bắc và Đông Bắc Bắc Bộ. Cánh cung tạo nên dãy Trưởng Sơn Nam chạy ra sát
biển, nên chỉ có những sông ngắn, đổ nhanh từ sườn Đông của dãy xuống biển. Các
hướng núi nói trên có ảnh hưởng lớn đến hồn lưu và khí hậu, khi thì mở đường, khi
thì ngăn chặn các luồng gió mùa, tạo nên sự tương phản về tự nhiên giữa hai mặt sườn
Đông Bắc và Tây Nam, biểu hiện ở chế độ nhiệt - ẩm khác nhau, là nguyên nhân gây
nên sự phân hóa Tây - Đơng cũng như khơi sâu thêm sự phân hóa Bắc - Nam trong các
cảnh quan Việt Nam.
Địa hình Việt Nam được các nhà nghiên cứu phân chia thành các bộ phận khác
nhau, đó là nhân tố chủ đạo trong sự phân hóa các lớp cảnh quan nhiệt đới gió mùa
Việt Nam.

Theo ý kiến của Lê Đức An [1.2], các bộ phận địa hình được đặc trưng như sau:


Núi Việt Nam thuộc hai xứ núi khác nhau: Xứ núi Hoa Nam và Xứ núi Đông Đông
Dương, mà ranh giới giữa chúng là sơng Hồng. Có thể chia lãnh thổ thành 5 thiên địa
hình: Đơng Bắc Bắc Bộ, Tây Bắc Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, Nam Trung Bộ và Nam Bộ,
đây là các phần quan trọng trong cấu trúc các kiểu và phụ kiểu cảnh quan đất nổi Việt
Nam.
Các dãy núi ăn sát ra biển theo hướng Tây - Đơng như đã trình bày là những
ngưỡng ngăn cách hoạt động của các khí đồn tạo nên sự phân hóa quan trọng theo
hướng Bắc - Nam, khơi sâu thêm sự phân hóa đĩa đối.
Kết quả là sự hình thành ba phụ hệ cảnh quan trong tương quan tác động của
hoàn lưu và hướng sơn văn.
Ảnh hưởng của độ cao địa hình tới đặc điểm của các q trình chuyển hóa vật
chất theo độ cao là nguyên nhân chính tạo nên các lớp cảnh quan: lớp cảnh quan trên
núi, lớp cảnh quan trên cao nguyên, lớp cảnh quan vùng đồi, lớp cảnh quan đồng bằng,
lớp cảnh quan biển và lớp cảnh quan trên đảo, quần đảo.
Sự khác biệt trong các quá trình di chuyển vật chất đặc trưng trong các lớp cảnh
quan tạo nên sự phân hóa của các phụ lớp cảnh quan.
Trong sự phân hóa các loại và nhóm loại cảnh quan các yếu tố địa mạo - thổ
nhưỡng là các nhân tố chủ đạo, các nhóm loại cảnh quan thể hiện các đặc điểm địa
mạo hình thái và đặc điểm các ioạỉ đất được thành tạo trên đó.
Như vậy,:các yếu tố của nền rắn nói chung và địa hình nói riêng là một phần
quan trọng trong cấu trúc của cảnh quan nhiệt đới gió mùa Việt Nam.


CHƯƠNG III: ĐẶC ĐIỂM KHÍ HẬU - NHÂN TỐ CHÍNH QUYẾT ĐỊNH
TÍNH CHẤT NHIỆT ĐỚI GIĨ MÙA CỦA CẢNH QUAN VIỆT NAM
Hai nhân tố quan trọng được các nhà cảnh quan đánh giá là những nhân tố
quyết đính bộ mặt của cảnh quan Việt Nhìn là địa hình và khí hậu.

Khí hậu Việt Nam như nhiều nhà nghiên cứu đề cập đến là khi hậu nội chí
tuyến gió mùa ẩm. Đặc điểm nội chí tuyến được tạo bởi vị trí đìa lý của lãnh thổ. Với
vị trí này trên lãnh thổ nước ta có chế độ ngày ngắn, ít dao động trong năm và mặt trời
ln đứng cao ở phía chân trời.
Hệ quả là lượng bức xạ tổng cộng nhận được trên lãnh thổ Việt Nam rất cao tạo
tiền đề phát triển của hệ thống cảnh quan nhiệt đới.
Miền Bắc có thể nhận được 1 20 kcal/cm2/năm
Miền Nam có thể nhận được từ 130 - 135 kcal/cm2/năm.
Lượng bức xạ cao dẫn đến nền nhiệt cao, nhiệt độ trung bình năm ở các địa
điểm khác nhau đều vượt quá chỉ tiêu chung của nhiệt đới. Hà Nội: 23,40c; thành phố
Hồ Chí Minh: 26,90C.
Mặt khác, nước ta có vỉ trí đặc biệt nằm ở phía Đơng bán đảo Đơng Dương, là
một bộ phận của lục địa châu Á rộng lớn, thông ra Biển Động và Thái Bình Dương. Vị
trí này đã đặt nước ta vào khu vức chuyển tiếp giữa nhiều hệ thống gió, cả gió tín
phong địa đới và gió mùa phi địa đới, cả dưới thấp và trên cao.
Ví trí chuyển tiếp của nước ta giữa 3 khu vực gió mùa châu Á đưa đến sự có
mặt của nhiều hệ thống hồn lưu khác nhau, có các hồn hai nội chí tuyến, có các hồn
lưu ngoại chí tuyến. Tác động của các hồn lưu lả ngun nhân chính tạo nên sự phần
hóa các phụ hệ cảnh quan Việt Nam.
Tác động tổng hịa của vị trí địa lý, hồn lưu và địa hình tạo nên sự phân hóa
của khí hậu Việt Nam từ Bắc xuống Nam, từ Đông sang Tây và từ thấp lên cao, theo
không gian lãnh thổ và theo thời gian (mùa 1).
a. Sự phân hóa theo khơng gian:
Tính chất nội chí tuyến nóng ẩm là tính chất chung của khí hậu Việt Nam,
nhưng ở phần phía Bắc, thiên về tính chất chí tuyển Bắc với một cực đại, một cực tiểu
trong chế độ nhiệt - ẩm, còn ở phần phía Nam Quy Nhơn (110 - 120 Bắc) thiên về tính
chất á xích đạo với 2 cực đại và 2 cực tiểu trong chế độ nhiệt - ẩm.
Tính chất nội chí tuyến nóng ẩm thể hiện ở các vùng thấp dưới 600 m, nơi
chiếm đến 70% diện tích đất nổi, còn tù 600 m trở lên là các đai khí hậu mát và lạnh
trên núi (Vũ Tự Lập, 1978).

1.1. Dưới 600 m là đai khí hậu nội chí tuyến chân núi, có tổng nhiệt độ trên


7.5000C, mùa hạ nóng. Nhiệt độ trung bình tháng đạt trên 250C, đai này được chia
thành các á đai:
+ Từ 0 - 100 m: Á đai khí hậu khơng có mùa Đông rét (nhiệt độ <250C).
+ Từ 100 - 300 m: Á đai dã có nơi có mùa Đơng rét (khu vực Đông Bắc).
+Từ 300 - 600 m: Á đai có mùa Đơng rét phổ biến.
1.2. Từ 600 - 2.600 m: Đai khí hậu á nhiệt đổi trên núi, với tổng nhiệt độ từ
4.5000C - 7.5000C, nhiệt độ trung bình tháng 200C - 250C. Đai khí hậu này có các á
đai khí hậu sau:
a. Từ 600 - 1.000 m: Á đai khí hậu chuyển tiếp từ nội chí tuyến sang á nhiệt
đới.
b. Từ 1.000 - 1.600 m: Á đai khí hậu á nhiệt đới điển hình.
c.Từ 1.600 - 2.600 m: Ả đai khí hậu chuyển tiếp sang á đai khí hậu ôn đới ẩm
với mùa Hạ lạnh dưới 200C.
1.3. Trên 2.600 m: Đai khí hậu ơn đới trên núi với tổng nhiệt độ từ 1.7000C 4.5000C, nhiệt độ trung bình tháng dưới 150C.
Sự phân hóa Tây - Đơng khá rõ nét ở các khu vực núi giữa Đông Bắc, Việt Bắc
và Tây Bắc, giữa Đông Trưởng Sơn và Tây Trưởng Sơn, biểu hiện rõ nét nhất trong
chế độ mưa ẩm, cịn giữa Tây Bắc và Đơng Bắc cịn có sự chênh lệch lớn về chế độ
nhiệt, đặc biệt vào thời kỳ mùa Đơng.
Có thể nhận thấy sự phân hóa thành hai đới khí hậu khác nhau:
- Đới khí hậu gió mùa chí tuyến ở phía Bắc vĩ độ 1 60, là ớớí khí hậu có một
chế độ nhiệt dạng chí tuyến, với một tối đa và một tối thiểu trong chế độ mưa ẩm, chịu
tác động trực tiếp của không khí cực đới, cho nên nền nhiệt khơng cao. 3
- Phía Nam là đới khí hậu gió mùa á xích đạo với đặc trưng của hai tối đa và hai
tối thiểu trong chế độ nhiệt và chế độ mưa ẩm, đặc trưng bởi nến nhiệt cao, ổn định
trong năm, mùa Đơng chịu ảnh hưởng của gió tin phong, mùa Hạ chịu ảnh hưởng của
gió mùa Tây Nam chia thành hai mùa: mùa khơ và mùa mưa.
b. Sự phân hóa theo thời gian:

Sự phân hóa theo thời gian biểu hiện trong sự biển đổi nhịp diệu mùa của khí
hậu Việt Nam trong năm như sau [11, 12, 41].
Tháng I là tháng điển hình của chế độ gió mùa mùa Đơng với sự ln phiên
hoạt động của các khối khơng khí NPC, Tp và Tm. Trong tháng này ở phần phía Bắc
160 Bắc, các front cực tràn sang mạnh nhất (từ 2 - 3 lần đến 6 lần trên tháng). Ở miền

3 - CSCO


Bắc trời rét, có mưa nhỏ rải rác, trời đầy mây khi front mới tràn sang, còn khi front suy
yếu, trời quang mây; nắng nóng, khơng mưa.
Tháng II: ở miền Bắc trời ấm dần và mưa phùn tăng lên cùng với sự hình thành
của NPC biển. Càng về cuối tháng thành phần gió Nam tăng dần trong khí front cực
hoạt động yếu dần đi.
Tháng III: Cao áp Xibia suy yếu; front cực tràn sang đã yếu, áp suất giảm, áp
thấp ấn - Miến được khơi sâu. Cao áp Tây Thái Bình Dưỡng có dạng độc lập đi vào
Biển Đơng và Đông Dương nên miền Bắc sang Xuân, miền Tnmg và miền Nam bước
vào mùa khơ. Gió Đơng Nam thịnh hành, ở miền Bắc thời tiết mưa phùn, ấm, đôi khi
mưa Đông do hội tụ hoặc do front lạnh.
Tháng IV: Là tháng chuyển mùa với ưu thế của các hệ thống phía Đơng và hệ
thống phía Tây so với hệ thống phía Bắc. Khơng khí cực đới sang Việt Nam đã bị biến
tính mạnh, nhiệt độ tăng và độ ẩm cũng tăng, song thời tiết vẫn còn mưa phùn và
tương đối lạnh.
Ảnh hưởng của địa hình chắn gió, tác động mạnh của áp thấp Miến Điện, sự
phát triển của gió mùa Tây Nam đã tạo nên tháng trong cực đại ở miền Nam, bắt đầu
mùa khô ở miền Trung.
Tháng V: Bắt đầu mùa nóng và mùa mưa. Front lạnh chỉ phát triển yếu đến Bắc
Trung Bộ và thưởng gây Đông dữ dội, dơi khí có Đơng tố và mưa đá. Ở Tây Bắc,
Trung Bộ và Nam Bộ gió Tây Nam, tạo Đơng tố ở sườn Tây Trường Sơn, cịn sườn
Đơng chịu hiệu ứng "fơn "nên thời tiết khơ nóng.

Tháng VI: Front lạnh đổi khí vẫn ảnh hưởng đến các vùng núi phía Bắc Việt
Nam và thưởng gây mưa lớn. Hoạt động của gió Bengan và sự chi phối của áp thấp
Miến Điện tạo nên thời tiết nắng nóng, có Đơng vào buổi chiều. Gió Lào thổi mạnh ó
khu vực miền Tnmg. Ở Tây Nguyên và Nam Bộ trời nhiều mây, có mưa. Dải hội tụ
nhiệt đội bắt đầu xuất hiện ở phía Nam lãnh thổ tạo nên mưa rào và Đơng dọc trải.
Phần lãnh thổ phía Bắc có thể xuất hiện bão.
Tháng VII: Là một trong hai tháng điển hình của mùa Hạ (tháng VII và tháng
VIII) Dải hội tụ nội chí tuyến phát triển cả dưới tầng thấp và trên tầng cao, bão hoạt
động nhiều. Gió Lào hoạt động mạnh ở miền Trung.
Tháng VIII: Dải hội tụ thường nằm ở vĩ độ đồng bằng Bắc Bộ, khí dải hội tụ
dừng lại và khí trên dải có xốy áp thấp thường tạo ra mưa lớn (có thể trên
200mm/ngày).
Tháng IX: Là tháng cuối mùa Hạ, có tần xuất bão lớn nhất. Front lạnh có thể
tràn về gặp các dải hội tụ (giữa Tp, Tm, Em) gây mưa dữ dội, thưởng kích thích sự
phát triển của bão trên Biển Đông. Mưa nhiều ở miền Trung, mưa diện rộng trên tồn
quốc, gió Lào chấm dứt hẳn ở miền Trung.
Tháng X: Dải hội tụ ở đồng bằng Bắc Bộ. Mưa cực đại ở miền Trung do ảnh


hưởng của bão, front lạnh và địa hình (có thể đạt 250 - 300 mm/ngày). Ở ngoài Bắc,
mưa giảm, tháng này là tháng cuối mùa mưa. Front cực đã tràn sang, xuất hiện thời tiết
lạnh dưới 200C. Bão còn hoạt động ở miền Trung.
Tháng XI: Là tháng bắt đầu chế độ mùa Đơng, gió thành phần Bắc chiếm tần
suất lớn. Dải hội tụ nội chí tuyến lùi xuống Nam Bán cầu. Gió Đơng Bắc tạo mưa địa
hình ở miền Trung. Mùa mưa chấm dứt ở Nam Bộ. Bão còn đe dọa ở Nam Trung Bộ
đến Nam Bộ. Front lạnh biểu hiện chưa rõ rệt.
Thời tiết khô hanh, hơi lạnh kẻo dài với nhiệt độ khoảng 200C. Khi có áp thấp
Miến Điện xuất hiện đưa lại thời tiết gió tín phong có nhiệt độ cao hơn 250C.
Tháng XII: NPC đất thỉnh hành nên tháng XII là tháng khô hanh nhất ở miền
Bắc. Kết thúc mùa mưa ở Trung Bộ.

Nhân tố khí hậu có vai trị rất quan trọng trong hình thành, phát triển và phân
hóa cảnh quan Việt Nam. Thật vậy, tính chất nội chí tuyến của khí hậu đã quy đỉnh sự
hình thành hệ thống cảnh quan nhiệt đới gió mùa Việt Nam, hệ thống này thể hiện tính
địa đới của các cảnh quan nước ta, trên nền địa đới đó dưới tác động của các yếu tố phi
địa đới tạo nên sự phân hóa cảnh quan ở các bậc thấp hơn.
Phụ hệ thống cảnh quan nhiệt đới gió mùa Việt Nam được hình thành dưới tác
động của hồn lưu gió mùa và hệ thống són văn.
Sự luân phiên tác động của các khối khơng khí tạo nên sự phân hóa trong chế
độ ẩm của khí hậu, tạo hai mùa mưa và khơ. Song sự có mặt của khối khơng khí cực
đới đã làm cho nền nhiệt độ, đặc biệt ở phần phía Bắc vĩ độ 160 Bắc (ngưỡng Bạch
Mã). Do tác dụng ngăn chặn của dãy Bạch Mã, các front cực thường tĩnh lại, ít hoạt
động xuống phía Nam, tạo nên ranh giới giữa phụ hệ cảnh quan không có mùa Đơng
lạnh và các phụ hệ cảnh quan có mùa Đơng lạnh (nhiệt độ trung bình tháng <180C
sắc).
Đơng Bắc và Tây Bắc được ngăn cách bởi dãy Hoàng Liên Sơn chạy theo
hướng Tây Bắc - Đông Nam. Dãy núi này ngăn sự xâm nhập của gió mùa Đơng Bắc
(NPC) làm cho nền nhiệt mùa Đông ở Tây Bắc cao hơn Đơng Bắc từ 20C - 40C, đặc
biệt khơng khí lạnh ẩm (NPC biển) của nửa sau mùa Đông chỉ có tác dụng đối với
Đơng Bắc và đồng bằng Bắc Bộ, nơi địa hình có hướng xịe nan quạt mở về hướng
Bắc và Đơng Bắc, trong khi đó ở Tây Bắc tồn tại thời tiết lạnh, khô, với nền nhiệt
tương đương nền nhiệt của Bắc Trung Bộ. Do vậy, hình thành các phụ hệ thống cảnh
quan có một mùa Đơng lạnh khô ở Tây Bắc và phụ hệ thống cảnh quan có một mùa
Đơng lạnh ẩm ở Đơng Bắc và đồng bằng Bắc Bộ.
Ngồi Biển Đơng dưới tác động của các hồn lưu khí quyển theo mùa tạo nên
các phụ hệ thống cảnh quan có mùa Đơng và phụ hệ thống cảnh quan khơng có mùa
Đơng trên biển. Sự giảm sút nhiệt độ và sự biến đổi của chế độ mưa ẩm theo độ
cao địa hình tạo nên sự phân hóa của cảnh quan theo độ cao thành các đai cảnh quan


trên núi. Đây là sự phân hóa quan trọng trong hoàn cảnh đất nước ta đồi núi chiếm tới

3/4 diện tích lãnh thổ. Sự phân hóa của khí hậu do ảnh hưởng của các yếu tố địa hình
địa phương thơng qua sự phân phối im chế độ nhiệt - ẩm, được các nhà khí hậu dùng
để phân chia các loại hình và các kiểu sinh khí hậu [311]. Các chỉ tiêu sinh khí hậu là
cơ sở chủ đạo trong việc phân chia các phụ kiểu cảnh quan.
Như vậy, nhân tố khí hậu cũng như nhân tố địa hình có vai trị quan trọng quyết
dính đặc điểm và phân hóa của cảnh quan Việt Nam.



Chú giải sơ đồ Sinh - Khí hậu Việt Nam (tỷ lệ l/6.000.000)
Ẩm

Tổng lượng mưa năm

Nhiệt
Số tháng khô

Nhiệt độ
TB Năm
I-Rất nóng
TN≥250C

A - Mưa nhiều
R≥ 2.500mm

B- Mưa vừa
1.500 - 2.500mm

C- Mưa ít
800-1.500mm

D- Mưa rất ít
< 800mm

a - Mùa b- Mùa c- Mùa a- Mùa b- Mùa
cb- Mùa c- Mùa
bc- Mùa
khô ngắn khô TB khô dài
khô
khô TB Mùa khô TB khô dài Mùa khô dài
3-4
3-4
khô dài
3-4
khô TB
≤ 2 tháng
≥5
ngắn ≤
≥5
≥5
Số tháng lạnh
tháng
tháng
3-4
≥5
khô
tháng 2 tháng tháng
tháng
tháng
tháng

thá

0-Khơng có mùa Đơng lạnh
TT > 200C

IAoa
(2)

-

-

IBoa
(l)

IBob (5)

IBoc
(2)

ICob
(l)

IC0c
(4)

IDob
(l)

IDoc

(1)

1-Có mùa Đơng khơng lạnh,
khơng có tháng lạnh
TL ≤ 200C

IIA1a
(l)

IIA1b
(2)

IIA1c
(1)

IIB1a
(2)

IIB1b
(2)

-

IIC1b
(2)

IIC1c
(1)

-

-

IIA2a
(l)
IIA3a
(2)
IIIA2a
(2)

IIA2b
(l)
-

-

-

-

-

-

IIB3C
(2)
-

-

-

IIB3a
(7)
IIIB2b
(4)

-

IIIA2b
(l)

IIB3a
(7)
IIIB2a
(1)

IIC1c
(1)
IIC3c
(5)
-

-

-

IIC1b
(2)
IIC3b

(4)
IIIC2b
(l)

-

-

IIIC4b
(6)

IIIC4c
(2)

II - Nóng
TN≥200C - 200C 2- Mùa lạnh ngắn 1 tháng
3- Mùa lạnh TB
2 - 3 tháng lạnh
2 - Mùa lạnh ngắn
1 tháng lạnh
III - Mát 160C - 3 - Mùa lạnh TB
2 - 3 tháng lạnh
200C

IIIA3a í2
1

liiB3a
(21

4. Mùa lạnh dài
≥4 tháng
4 - Mùa lạnh dài
IV - Lanh.
TN=120C -160c ≥ 4 tháng lạnh
4 - Mùa lạnh dài
V- Rất lạnh
0
TN < 12 C
≥ 4 tháng lạnh

IIIA4a
(ll

IIIB4a
(14)

IIIB4b
(14)

-

IVA4a
(3)

-

-

IVB4a

(31)

-

-

-

-

-

-

VA4a
(1)

-

-

VB4a
(2)

-

-

-

-

-

-

(l...4) Số trong ngoặc là số lần lặp lại của kiểu Sinh - Khí hậu

(Nguồn. Ngiuyễn Khanh Vân và nnk, 1992)


CHƯƠNG IV: ĐẶC ĐIỂM THỦY VĂN, HẢI VĂN NHÂN TỐ QUAN TRỌNG
TRONG CHUYỂN HÓA VẬT CHẤT CỦA CẢNH QUAN VIỆT NAM
Nằm trong vùng nội chí tuyến nóng ẩm, với vị trí tiếp giáp giữa lục địa và đại
dương, đặc điểm địa hình với 3/4 diện tích lãnh thổ là đồi núi, có lịch sử phát triển lâu
dài và phức tạp, lãnh thổ Việt Nam có mạng iướí sơng ngịi khá dày đặc. Mạng lưới
sơng suối trung bình đạt từ 1 - 1,5 km/km2, có nơi trên 1,5km/km2. Nơi có mạng sông
suối nhỏ nhất là các khu vực đá vôi < 0,5 km/km2. Ở đó tồn tại những hệ thống karst
lớn. Dọc bờ biển cứ khoảng 20km lại gặp một cửa sơng.
Phần lớn các sơng lớn chỉ có phần hạ lưu hoặc thêm phần trong lưu chảy trong
địa phận nước ta. Phần lớn các sơng có diện tích lưu vực < 200km2, chỉ có khoảng 20
con sơng có diện tích lưu vực > 500 km2.
Hướng của sơng ngịi phản ánh hướng cấu trúc địa hình với hướng dịng chảy
chính là hướng Tây Bắc - Đơng Nam và hướng vịng cung. Các dịng sơng phản ánh rõ
nét đặc điểm địa hình như ở các khu vực nhí già, các khúc sơng uốn lượn; cịn dịng
sơng hẹp ngang lắm thác, ghềnh, chảy trong khu vực núi trẻ. Dịng sơng trên các cao
ngun, các bề mặt địa hình sau. bằng khác với dịng sơng trên sườn sơn ngun, cao
ngun,... Vì thế, dịng sơng Đồng Nai có đến 4 đoạn với các dịng chảy khác ithati.
Dòng chảy ở miền núi khác với dòng chảy ở vùng đồng bằng.
Các sơng ngịi Việt Nam thường tập trung thành các hệ thống sông lớn như hệ

thống sông Hồng, hệ thống sơng Thái Bình, hệ thống sơng Mã, hệ thống sơng Cả, hệ
thống sơng Dịng Nai, hệ thống sơng Cửu Long,...[18]
Ở phần trung lưu và thượng lưu, phần lớn phụ trái các sơng ngịi có dạng nan
quạt tập trung vào một điểm nút. Dưới hạ lưu, các dịng sơng thường tỏa tia chia nước
khi chảy trên đồng bằng ra biển.
Sơng ngịi Việt Nam có lưu lượng lớn, hệ số dịng chảy cao và có sự phân hóa
dịng chảy theo từng khu vực và phân hóa theo mùa. Phần lớn sơng ngịi nước ta có
nguồn nước phong phú, lượng dịng chảy trong các dịng sơng phụ thuộc rất nhiều vào
lượng mưa trên lưu vực, vào đặc điểm địa hình, vào khả năng thấm nước, giữ nước của
đất đá vỏ phong hóa, vào đặc điểm lớp phủ thực vật trên lưu vực,...
Lượng nước biên đổi khá rõ nét trong năm theo hai mùa: lũ và kiệt, tương ứng
với hai mùa khô và mưa trong chế độ mưa ẩm. Lưu lượng mùa lũ thường chiếm đến
80% tổng lượng nước trong năm, còn lưu lượng mùa kiệt chỉ chiếm 20%. Trong đó hai
lượng dòng chảy trong các tháng kiệt chỉ bằng 2% tổng lượng nước trong năm. Do
vậy, chênh lệch lưu lượng cực đại và lưu lượng cực tiểu rất lớn, ở các sơng lớn có thể
đến hàng chục lần, cịn ở các sơng nhỏ, gốc có thể đền hàng trăm lần ít [15].


Bảng 2 : Hệ thống các sơng chính

STT

Hệ
thống
sơng
Hồng

Đt lưu vực (km2)
Tồn Trong
bộ

nước
145.965 70.722

Chiều dài (km)
Tồn bộ
1.149

Trong
nước
510

Mưa lũ
Các
tháng
VI-X

1

2

Thái
Bình

3

Mã
Chu

4

5

Cầu
Thương
Lục Nam
500

Cả
Các sơng
Đơng
Trường
Sơn

6

Đồng
Nai

7

Cửu
Long

500
810.000

Các phụ lưu
chính

Lượng

nước %
74,4 Đà (hữu ngạn),
Lơ (tả ngạn ),
Thao (chính)

300
160
180

Mức tập
trung lũ
41%-61%
20%-34%
15%-23%

Lưu lượng (m3)
Trung
Mùa lũ
bình
Tại Sơn 7.020
Tây
3.880

Cầu
Thương
Lục Nam
VI-X

74

VI-X

74,7

Con
Nậm Pơ

IX - XI

62,5
76,8

Gianh, Trà Khúc
Nhật Lệ, Trà
Bông.
Hlương, Thu
Bồn.
Cái, Đà Rằng
Đa Dung, La Ngà

V-XI
VI-XI

Mã
Chu

Sông Tiền
Sông Hậu

Mùa cạn

1.660

2.200
1.400
1.200

13%-17%
3%-6%
3%-6%

298,1
83,0

4.040
1.150

36,0
12.6

399

13.750

54.0

8.250

21,2

23.870

3.266

13.565


Phần lớn các hệ thống sơng có đặc thù tập trung nước quanh nên lũ lên đột
ngột, nhiều khí là lũ kép dồn dập do mưa to kẻo dài. Lũ lên nhanh, rút chậm nên tác
hại lớn như lũ sông Lơ ở Tun Quang có thể lên 5 m/ngày, sơng Hồng 3 m/ngày.
Biến thiên dòng chảy nhiều năm tương ứng với biến thiên nhiều năm của khí
hậu mà hậu quả là có năm lũ nhiều, có năm lũ ít, năm lũ sớm, năm lũ muộn, năm nước
to, năm nước nhỏ,... Ngồi ra, chế độ dịng chảy ở các hệ thống sơng lớn cịn phụ
thuộc vào chế độ dịng chảy và miền tiếp nhân nước ở khu vực thượng nguồn nằm
ngoài lãnh thổ nước ta.
Dòng chảy rắn và hàm lượng phù sa của sơng ngịi Việt Nam đều khá lớn, dịng
chảy rắn lớn và hàm lượng phù sa cao trong mùa lũ và thấp trong mùa kiệt.
Nước ta có nhiều hồ, đầm. Số lượng các hồ chứa nước trên lãnh thổ Việt Nam
khoảng 3.600 cái, với nhiều nguồn gốc khác nhau như hồ kiến tạo (Ba Bể), hồ tiềm
thực, móng ngựa (Hồ Tây). Dọc duyên hải có nhiều hồ, dầm nước rợ, có một số hồ
nước ngọt trong các vùng cồn cát như hồ Bàu Tró (Quảng Bình), các hồ có vai trò hết
sức to lớn trong việc điều hòa dòng chảy và cấp trước mùa cạn cho sinh hoạt và sản
xuất
Nhân tố thủy văn có vai trị lớn trong vận chuyển, phân bố lại vật chất, trong đó
quan trọng là việc hình thành lớp cảnh quan đồng bằng do tác dụng vận chuyển, bồi
đắp phù sa của các dòng chảy.
Sự hình thành và phát triển của các cảnh quan ngập nước trên phần tục địa của
lãnh thổ, tạo nên các dịng sơng, các hồ, đầm, đặc biệt là các cảnh quan ngập mặn ven
biển, nơi có độ nhạy của sinh thái cao. 4
Sự phát triển của các cảnh quan nước dưới đất có ví trí quan trọng trong việc
cung cấp độ ẩm. Nhịp điệu phát triển của các cảnh quan có mùa khơ phụ thuộc khá

nhiều vào tiềm năng nước dưới đất của chúng.
Quá trình hình thành và phát triển của các cảnh quan biển liên quan chặt chẽ
đến đặc điểm hải văn của Biển Đơng. Trong đó, đặc điểm nổi bật nhất khiến cho Biển
Đông khác rõ rệt so với các biển khác trên thế giới là: ở hầu khắp mọi nơi trên biển,
các thành phần nhật triều (NT) đóng vai trị đáng kể. Trong phần lớn vùng biển, thủy
triều mang tính NT khơng đều hoặc NT đều, một hiện tượng hiếm thấy trên đại dương
thế giới. Trong khi đó các vùng mang tính chất bán nhật triều (BNT) đều và không đều
thấy phổ biến ở các vùng biển khác lại chỉ choán những miền rất nhỏ, những khu vực
có diễn biến thủy triều phong phú và phức tạp là thềm lục địa, nhất là ở vịnh Bắc Bộ,
vịnh Thái Lan và eo biển Đài Loan [14].
Gió mùa và áp thấp nhiệt đới hoặc bão chi phối chủ yếu chế độ sóng ở Biển
Đơng. Một đặc điểm nổi bật khác là do kích thước của biển rộng lớn nên ngồi sóng

4- CSCQ


do gió trực tiếp tác động lên mặt biển, thường thấy xuất hiện thêm sóng lừng được sinh
ra từ ngồi khơi rồi truyền đi xa dưới dạng tắt dần.
- Ở biển khơi độ cao sóng trung bình trên 5 m, độ cao sóng lớn nhất có thể vượt
quá 1 âm (có trường hợp tới 11 - 12 m).
- Ở vùng ven bở có độ sâu 10 - 15 m trở xuống, độ cao sóng trung bình vượt
q 3m, lớn nhất tiện 6 m.
Do cơ chế gió mùa là có bản đối với trường hợp Biển Đơng nên tương ứng với
hồn lưu khí quyển theo gió mùa. Ở vùng biển rộng lớn với hai vịnh lớn này cũng hình
thành hồn hai nước nổi bật theo mùa.
Trong thời kỳ Hè Thu, sự phân bố nhiệt độ nước tầng mặt giữa các vùng trên
biển rất đồng đều. Đặc biệt trong tháng VIII, vào thời kỳ thỉnh hành của gió mùa TN,
nhiệt độ trung bình tồn biển đạt từ số lớn nhất là trên dưới 290c.
Trong mùa gió ĐB, sự phân bố nhiệt độ trên mặt biển chịu ảnh hưởng rõ rệt của
khơng khí lạnh với mức độ ngày càng sâu sắc ở phía Bắc của biển. Các đường đ ỉng

nhiệt của nước biển trên tầng mặt trong tháng II đều uốn theo gió DB, hình thành các
tưởi nước lạnh ăn sân xuống phía TN của biển, với trị số dưới 250c, thậm chí dưới
220C.
Ở vịnh Bắc Bộ, vịnh Thái Lan và vùng thềm lục địa, sự phân bố nhiệt độ nước
theo chiều sân chênh lệch tương đối ít trong mùa Hạ những có thể biến thiên phức tạp
hơn trong mùa Đông. Ở vùng khơi nước sâu, biến thiên của nhiệt độ nước theo độ sâu
có thể đạt tới 100C - 200C hay hơn.
Lớp nước mặt có bề dày khoảng 30 - 40 m trong mùa Hạ và khoảng 70 - 90 m
trong mùa Đơng chịu ảnh hưởng trực tiếp của các q trình động lực tác động. Từ
khoảng 100 m xuống sâu hơn là lớp nước có nhiệt độ từ 250C - 120C, sâu hơn nữa là
khu vực nước lạnh.
Trong mùa gió ĐB trên biển hình thành lưỡi nước lạnh có độ mặn cao trên
30%o ăn theo hướng ĐB - TN tới giáp bờ biển Trung Quốc và Việt Nam. Ở phía Bắc
của rưới nước lạnh và mặn này đường đắng mặn 34-34,4%o ứng với dịng nước có độ
mặn cao hơn từ Thái Bình Dương chuyển vào biển qua lạch Bashi. Đồng thịi ứng với
nghịch lưu trong mùa này, từ phía trong tâm của biển lại có một lưỡi nước kém mặn
tấn về phía Bắc. Những vùng ven bờ phía Tây vịnh Bắc Bộ và hầu khắp vịnh Thái Lan
đều có độ mặn dưới 33%o, thậm chí dưới 30%o ở gần của sơng. Đáng chú ý là ở giữa
vịnh Bắc Bộ (khoảng vĩ độ 18-90B, kinh độ 107- 1080Đ), ở vùng có độ sâu trên dưới
50m, hình thành một vùng nước nhạt hơn khoảng 32-33%o trong mùa Đơng.
Trong mùa gió TN, là mùa mưa, độ muối trên Biển Đông giảm đáng kể, hiếm
thấy có độ mặn 34%o hoặc cao hơn. Ở ven bờ Trung Quốc, Việt Nam và vịnh Thái
Lan, độ mặn giảm xuống dưới 32%o, thậm chí dưới 20-25%o ở gần các cửa sông lớn
và vừa


CHƯƠNG V: ĐẶC ĐIỂM ĐẤT VIỆT NAM VÀ VAI TRÒ CỦA NHÂN TỐ ĐẤT
TRONG THÀNH TẠO VÀ PHÁT TRIỂN CẢNH QUAN VIỆT NAM
Đất có vai trị rất lớn trong hình thành và phát triển cảnh quan nhiệt đới gió mùa
Việt Nam. Đất dược ví như tấm gương phản ánh cảnh quan vì đây là nhân tố duy nhất

chỉ ra một tương quan tác động giữa các nhân tố sổng và các nhân tố không sống. Đất
thể hiện rõ hệ quả tác động của các nhân tố mang tính địa đời và các nhân tố phi địa
đới.
Đặc điểm của quá trình feralit và tổ hợp các loại đất feralitic là yếu tố mang tính
địa đổi trong lịch sử hình thành hệ thống cảnh quan nhiệt đới gió mùa Việt Nam. Các
đặc điểm phân hóa của lớp vỏ thổ nhưỡng Việt Nam được xem xét trong việc phân
chìa các cấp phân vị cảnh quan, trong đó ở các cấp lớp cảnh quan, nhân tố đất được
xem như một nhân tố quan trọng để xem xét, 15hân tích sự di chuyển và chuyển hóa
vật chất, để xác định ranh giới của cấp này. Trong sự phân chia phụ lớp cảnh quan,
việc xác đính cân bằng vật chất của mỗi phụ lớp cũng dựa nhiều vào các yếu tố của
thành phần thổ nhưỡng.
Việc phân chia các đơn vị cảnh quan bậc thấp hơn cũng dựa trên sự phân hóa
của các loại đất đặc thù. Đặc biệt, đặc điểm của các biến chủng đất trên các thành phần
phong hóa đá mẹ khác nhau là những chỉ tiêu quan trọng để phân cấp cảnh quan (xem
phần hệ chỉ tiêu phân loại và đặc điểm các cảnh quan Việt Nam).
Trong sự phân hóa của các cảnh quan Việt Nam, nếu các nhân tố địa hình và
khí hậu đóng vai trị chủ đạo thì cùng với nhân tố sinh vật, nhân tố thổ nhưỡng đóng
vai trị nhân tố bổ trợ quan trọng trong sự phân chia đó, đặc biệt trong việc xác định
ranh giới các đơn vị bậc thấp như 1oạí hoặc nhóm loại, hạng cảnh quan.
Q trình hình thành đất feralit là q trình mang tính địa đối. Dưới tác động
của quá trình này đã hình thành các loại đất địa đới: đất feralit nâu tím, nâu vàng, nâu
đỏ phát triền trên các đá macma trung tính và bazơ phân bố tập trung ở Tây Nguyên,
Bình Dương, Bình Phước, Đồng Nai, Quảng Trí, Nghệ An, Hà Tĩnh trên địa hình đồi
lượn sóng, hoặc cao ngun. đất nâu đỏ trên đá vôi phân bố ở Sơn La, Cao Bằng, Lạng
Sơn, Hà Tây, Hịa Bình, Nam Dính, Hà Nam, Ninh Bình, Nghệ An, Hà Tĩnh.
Đất feralit nâu đỏ thường có tầng đất rất dày, nhiều nơi trên 1 0 m và hầu nhu
đồng nhất từ trên xuống dưới. đất chua (PHKCI = 4 - 4,5), tỷ lệ mùn cao. Đạm, lại
tổng số cao. Đây là loại đất giàu lân nhất trong các loại đất ở nước ta. Thành phần cc
giới thít nặng, cấu tượng tốt nên vẫn tơi xốp. Nhìn chung, đây là đất tốt để phát tríểl~
cây cơng nghiệp dài ngày.

Đất đỏ nâu phát triển trên đá vôi có độ đày rất thay dõi, có chỗ 40 - 50 chỉ và cc
nhiều đá lẫn, có chỗ dày hàng chục mét, thường thiếu nước, song nhìn chung vẫn là
loại đất tốt (giàu mùn và cấu tượng tốt, tơi xốp) thích hợp với hoa màu.