Cơ sở lý luận triết học về mối quan hệ giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng

LỜI NÓI ĐẦU
Một xã hội có thể coi là phát triển khi và chỉ khi nó có một cơ sở hạ tầng và
kiến trúc thượng tầng phát triển phù hợp với nhau. Không thể nào cóđược một
đất nước mà cơ sở hạ tầng phát triển song kiến trúc thượng tầng ngược lại không
có sự phát triển thích ứng với cơ sở hạ tầng và cũng như không cóđược một kiến
trúc thượng tầng được coi là hoàn hảo mà lại đứng trên một cơ sở hạ tầng lạc
hậu thấp kém, ta không thể coi đó như là một sự phát triển bình thường mà là
một sự phát triển sai lệch què cụt. Vì vậy muốn cải tổ, cải cách đất nước theo bất
kỳ hướng đi nào đều phải bắt đầu từđiểm cơ bản này. Sự nghiệp đổi mới của đất
nước ta trong bối cảnh chung của thế giới hiện nay là hết sức phức tạp, việc bám
sát tư tưởng Mác- Lênin đặc biệt việc ứng dụng quy luật phát triển và mối quan
hệ qua lại giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng, mối quan hệ giữa kinh tế
và chính trị là cần thiết.
Bài tiểu luận này em xin cập đến vấn đề "Biện chứng của mối quan hệ giữa
đổi mới kinh tế vàđổi mới chính trị trong thời kỳđổi mới ở Việt Nam" để viết tiểu
luận triết học. Bài tiểu luận này không thể tránh khỏi những khiếm khuyết. Em
rất mong được sựđóng góp ý kiến và bổ sung từ phía các thầy cô vềđề tài này
của em để em từng bước nâng cao nhận thức và trình độ lý luận của mình. Em
xin chân thành cảm ơn!
1
Giải quyết vấn đề
I. MỐIQUANHỆGIỮACƠSỞHẠTẦNGVÀKIẾNTRÚCTHƯỢNGTẦNG
1. Khái niệm cơ sơ hạ tầng
Cơ sở hạ tầng là toàn bộ các quan hệ sản xuất hợp thành cơ cấu kinh tế của
hình thái kinh tế xã hội nhất định.
Trong số các quan hệ sản xuất tạo thành cơ sở hạ tầng có quan hệ sản xuất
giữ vai trò thống trị, có quan hệ sản xuất là tàn dư của xã hội cũ, có quan hệ sản
xuất là mầm mống của xã hội mới sau này. Trong đó, quan hệ sản xuất thống trị
bao giờ cũng giữ vai trò chủđạo, chi phối các quan hệ sản xuất khác, nó quy
định xu hướng chung của đời sống kinh tế xã hội. Bởi vậy, cơ sở hạ tầng của xã
hội cụ thểđược đặc trưng bởi quan hệ sản xuất thống trị trong xã hội đó. Tuy

nhiên quan hệ sản xuất tàn dư và quan hệ sản xuất mầm mống cũng có vai trò
nhất định.
Ví dụ như: Trong xã hội phong kiến ngoài quan hệ sản xuất phong kiến
chiếm vị trí thống trị, nó còn có quan hệ sản xuất tàn dư của xã hội chiếm hữu
nô lệ, mầm mống của quan hệ sản xuất tư bản chủ nghĩa. Chính ba yếu tốđó cấu
thành nên cơ sở hạ tầng phong kiến.
2. Khái niệm kiến trúc thượng tầng
Kiến trúc thượng tầng là toàn bộ những quan điểm, những tư tưởng xã hội và
những thiết chế tương ứng được hình thành trên cơ sở hạ tầng nhất định.
Mỗi yếu tố của kiến trúc thượng tầng cóđặc điểm riêng, có quy luật vận động
phát triển riêng, nhưng chúng liên hệ với nhau, tác động qua lại lẫn nhau vàđều
hình thành trên cơ sở hạ tầng. Song mỗi yếu tố khác nhau có quan hệ khác nhau
đối với cơ sở hạ tầng.Trong xã hội có giai cấp, kiến trúc thượng tầng mang tính
giai cấp. Đó chính là cuộc đấu tranh về mặt chính trị-tư tưởng của giai cấp đối
kháng, trong đóđặc trưng là sự thống trị về mặt chính trị- tư tưởng của giai cấp
thống trị.
Trong kiến trúc thượng tầng của xã hội có giai cấp, nhà nước có vai tròđặc
biệt quan trọng. Nó tiêu biểu cho chếđộ chính trị của một xã hội nhất định. Nhờ
có nhà nước, giai cấp thống trị mới thực hiện được sự thống trị của mình về tất
cả các mặt của đời sống xã hội.
2
Thời kỳ quáđộ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa cộng sản, những tàn dư tư
tưởng của giai cấp thống trị bóc lột vẫn còn tồn tại trong kiến trúc thượng tầng.
Vì vậy, trong kiến trúc thượng tầng của các nước xã hội chủ nghĩa ở thời kỳ này
vẫn còn sựđấu tranh giữa tư tưởng xã hội chủ nghĩa với tàn dư tư tưởng khác.
Chỉđến chủ nghĩa cộng sản, những tàn dư tư tưởng của giai cấp thống trị mới bị
xoá bỏ.
3. Quan hệ biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
3.1 Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai mặt của đời sống xã hội,
chúng thống nhất biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò

quyết định đối với cơ sở hạ tầng
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng trước hết
được biểu hiện ở chỗ: Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình thành nên một kiến trúc thượng
tầng tương ứng với nó. Tính chất của kiến trúc thượng tầng là do tính chất của
cơ sở hạ tầng quyết định. Cơ sở hạ tầng như thế nào thì kiến trúc thượng tầng
cũng bị quy định như vậy. Nếu trong cơ sở hạ tầng cóđối kháng về lợi ích vật
chất thì nó cũng quy định mối quan hệđối kháng về tư tưởng trong kiến trúc
thượng tầng, biểu hiện bằng các cuộc đấu tranh giữa các quan điểm chính trị,
triết học, đạo đức học…
Vai trò quyết định của cơ sở hạ tầng đối với kiến trúc thượng tầng còn thể
hiện ở việc cơ sở hạ tầng làm biến đổi kiến trúc thượng tầng. Những thay đổi
căn bản trong cơ sở hạ tầng sớm hay muộn cũng sẽ dẫn đến sự thay thế kiến trúc
thượng tầng cũ bằng kiến trúc thượng tầng mới. Khi cơ sở hạ tầng cũ mất đi thì
kiến trúc thượng tầng cũ cũng mất đi. Ngược lại, khi cơ sở hạ tầng mới ra đời thì
sẽ có kiến trúc thượng tầng mới phù hợp với nó. Mác viết: “Cơ sở hạ tầng kinh
tế thay đổi thì tất cả các kiến trúc thượng tầng đồ sộ cũng bị thay đổi ít nhiều
nhanh chóng”. Tuy nhiên sự thay thế kiến trúc thượng tầng cũ do cơ sở hạ tầng
đã thay đổi sẽ diễn ra một cách gay go, quyết liệt, phức tạp. Sự thay đổi cơ sở hạ
tầng dẫn đến sự thay đổi kiến trúc thượng tầng không phải diễn ra theo một
chiều mà cơ sở hạ tầng tạo nên kiến trúc thượng tầng đến mức độ như thế nào
thì kiến trúc thượng tầng cũng tham gia củng cố cơ sở hạ tầng đến mức độ như
thế. Mặt khác, kiến trúc thượng tầng cũ luôn luôn kìm hãm tác động đến cơ sở
hạ tầng mới và kiến trúc thượng tầng mới.
3
Trong xã hội có giai cấp, sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫn đến sự thay đổi kiến
trúc thượng tầng phải thông qua đấu tranh giai cấp, thông qua cách mạng xã hội.
Những biến đổi của cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng xét cho đến cùng
là do sự phát triển của lực lượng sản xuất. Nhưng lực lượng sản xuất trực tiếp
gây ra sự biến đổi của cơ sở hạ tầng và sự biến đổi của cơ sở hạ tầng đến lượt nó
lại làm cho kiến trúc thượng tầng biến đổi. Trong sự biến đổi của cơ sở hạ tầng

và kiến trúc thượng tầng, không phải cứ cơ sở hạ tầng mới xuất hiện thì kiến
trúc thượng tầng mới mất đi ngay mà có bộ phận thay đổi dần dần chậm chạp.
Vì trong cuộc đấu tranh giữa cái cũ và cái mới những tàn dư của cái còn tồn tại
rất lâu. Mặt khác cũng có những yếu tố, những hình thức không cơ bản nào đó
của cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng cũđược giai cấp thống trị giữ lại, cải
tạo để phục vụ cho yêu cầu phát triển của cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng
mới.
3.2. Tính độc lập tương đối và sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng
đối với cơsở hạ tầng
Mặc dù bị quy định bởi cơ sở hạ tầng nhưng kiến trúc thượng tầng do có tính
độc lập tương đối nên nó tác động mạnh mẽ trở lại đối với cơ sở hạ tầng.
Là một bộ phận cấu thành hình thái kinh tế xã hội, được sinh ra và phát triển
trên cơ sở hạ tầng nhất định, cho nên sự tác động tích cực của kiến trúc thượng
tầng đối với cơ sở hạ tầng được thể hiện ở chức năng xã hội của kiến trúc
thượng tầng là củng cố bảo vệ, duy trì, phát triển cơ sở hạ tầng đã sinh ra nó, đấu
tranh chống lại cơ sở hạ tầng đối lập với nó. Trong xã hội cóđối kháng, kiến trúc
thượng tầng bảo đảm mở rộng sự thống trị chính trị, tư tưởng của giai cấp giữ vị
tríđịa vị thống trị kinh tế.
Trong các bộ phận của kiến trúc thượng tầng, Nhà nước giữ vai tròđặc biệt
quan trọng và có tác dụng to lớn đối với cơ sở hạ tầng vì Nhà nước bằng hệ
thống pháp luật hoặc bằng hệ thống chính sách kinh tế có tác dụng trực tiếp thúc
đẩy sự phát triển của nền kinh tế, củng cố vững chắc quan hệ sản xuất thống trị.
Trong xã hội có giai cấp, các giai cấp đối kháng đấu tranh với nhau giành
chính quyền về tay mình, cũng chính là tạo cho mình sức mạnh kinh tế. Sử dụng
quyền lực nhà nước, giai cấp thống trị sẽ không ngừng mở rộng ảnh hưởng kinh
tế trên toàn xã hội. Kinh tế vững mạnh làm cho nhà nước được tăng cường, nhà
nước được tăng cường lại tạo thêm phương tiện vật chất để củng cố vững chắc
4
hơn địa vị kinh tế xã hội của giai cấp thống trị. Cứ như thế, sự tác động qua lại
biện chứng giữa cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng đưa lại sự phát triển hợp

quy luật của kinh tế và chính trị. Nhà nước là phương tiện vật chất có sức mạnh
kinh tế, còn kinh tế là mục đích của chính trị. Điều này được chứng minh qua sự
ra đời và sự tồn tại của nhà nước khác nhau.
Cùng với nhà nước, các bộ phận khác của kiến trúc thượng tầng như triết
học, đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật cũng tác động mạnh mẽđến cơ sở hạ tầng
bằng những hình thức khác nhau nhưng những sự tác động này phải thông qua
nhà nước, pháp luật và các thiết chế tương ứng khác thì mới phát huy được hiệu
lực đối với cơ sở hạ tầng, cũng nhưđối với toàn xã hội.
Sự tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng đối với cơ sở hạ tầng được diễn
ra theo hai chiều. Khi kiến trúc thượng tầng phù hợp với cơ sở hạ tầng tức là khi
nó có tác động cùng chiều đối với những quy luật của cơ sở hạ tầng thì sẽ bảo
vệ, củng cố, thúc đẩy cho cơ cở hạ tầng phát triển. Do đó thúc đẩy sự phát triển
của xã hội. Còn khi kiến trúc thượng tầng không phù hợp với cơ sở hạ tầng, khi
nó là sản phẩm của các quan hệ kinh tế lỗi thời thì nó sẽ cản trở, kìm hãm sự
phát triển của cơ sở hạ tầng, do đó nó sẽ cản trở, kìm hãm sự phát triển của kinh
tế xã hội. Song những tác động tiêu cực này chỉ là tạm thời vì sớm hay muộn,
bằng cách này hay cách khác kiến trúc thượng tầng cũ sẽđược thay thế bằng kiến
trúc thượng tầng mới, tiến bộđể thúc đẩy cơ sở hạ tầng tiếp tục phát triển.
Biện chứng mối quan hệ cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là mối quan
hệ giữa kinh tế và chính trị, trong đó kinh tế giữ vai trò quyết định còn chính trị
là biểu hiện tập trung của kinh tế và có tác động mạnh mẽ trở lại đối với kinh tế.
Tóm lại, cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng có quan hệ biện chứng với
nhau. Do đó, khi xem xét và cải tạo xã hội phải thấy rõ vai trò quyết định của cơ
sở hạ tầng và tác động trở lại của kiến trúc thượng tầng, không được tuyệt đối
hoá hoặc hạ thấp yếu tố nào.
II. MỐIQUANHỆBIỆNCHỨNGGIỮAKINHTẾVÀCHÍNHTRỊ
Chính trị là một phạm trù tư tưởng thuộc kiến trúc thượng tầng của xã hội.
Mà lý luận triết học Mác xít đã cho chúng ta thấy: vật chất quyết định ý thức, cơ
sở hạ tầng quyết định kiến trúc thượng tầng. Vì vậy chúng ta dễ dàng nhận thấy
rằng: tư tưởng chính trị sinh ra trên cơ sở kinh tếđược quy định bởi cơ sở kinh

5