Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian đông hồ

Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

A- phần mở đầu
1. Lý do chọn đề tài:
Vào những ngày giữa tháng 3 trong tiết trời hơi se lạnh tôi trở về với làng
quê kinh Bắc, nơi có những ngôi chùa cổ kính: chùa Phật tích, chùa Dâu, chùa
Bút thápđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài nđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n ớc, nơi có
những làn điệu dân ca quan họ ngọt ngào thắm đợm tình quê. Và đặc biệt hơn
nơi đây đà sản sinh một loại hình tranh khắc gỗ nổi tiếng- Tranh dân gian
Đông Hồ, thứ tranh mà tôi đà đợc xem và nghe đến rất nhiều. Bản thân là một
sinh viên chuyên ngành mỹ thuật tôi cha từng một lần đợc xem trực tiếp cách
thức để sản xuÊt ra thø tranh mµ ngêi xa vÉn gäi b»ng cái tên tranh Tết đó.
Cũng bởi trí tò mò và bản thân muốn đợc tìm hiểu sâu hơn về những giá trị
văn hoá truyền thống của dân tộc mình nên tôi quyết định chọn điểm dừng
chân tại đây: làng Đông Hồ, xà Song Hồ , huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh.
Đặt chân tới làng Hồ, ngôi làng nhỏ nằm ven sông Đuống, tôi bắt gặp ngay là
một trung tâm Giao lu văn hoá dân gian- Tranh Đông Hồ do cụ Nguyễn Đăng
Chế, một nghệ nhân mà gia đình có tới 20 đời làm tranh. Ông mở ra trung tâm
này không chỉ để quảng bá cho du khách trong và ngoài nớc biết tới dòng
tranh này mà còn để bảo tồn và phát huy những giá trị văn hoá dân tộc Việt.
Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế còn giữ lại đợc cho đến nay bộ ván in tranh chủ
có niên đại khoảng 150 năm, từ năm 1993 đến năm 1997 ông đà su tập đợc 96
bản khắc cổ của 10 gia đình có nghề làm tranh truyền thống lâu đời. Gặp gỡ
và tìm hiểu thông qua lời kể của nghệ nhân tôi phần nào hiểu thêm về dòng
tranh dân gian này, tôi cảm nhận đợc ở dòng tranh này sự giản dị, mộc mạc,
gần gũi nhng cũng rất đằm thắm trữ tình. Điều này thể hiện ngay từ đề tài
trong tranh và cả kỹ thuật làm tranh của những ngời nghệ nhân làng Hồ. Điều
ấn tợng đặc biệt đối với tôi khi về trung tâm này là đợc chứng kiến tận mắt các
quy trình chế biến và sản xuất ra tranh. Từ những cỏ cây, hoa lá, sỏi đá, và vỏ
sòđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài nnhững thứ quá đỗi bình thờng ấy đà góp phần làm nên những bức tranh
Đông Hồ không giống với bất kì thể loại tranh nào khác. Những màu sắc tự

nhiên ấy đà thực sự cuốn hút tôi. Để giúp cho bản thân mình cũng nh những
ngời yêu nghệ thuật truyền thống hiểu sâu hơn và cảm nhận đợc những cái
hay, cái đẹp, cái độc đáo hấp dẫn của dòng tranh dân gian này. Tôi quyết định
lấy đề tài: Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian ĐôngSự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông
Hồ để nghiên cứu làm khoá luận tốt nghiệp. Đó là lý do chọn đề tài của tôi.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.
2.1. Mục đích nghiên cøu:

1


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

- Giúp cho bản thân hiểu sâu hơn về sự độc đáo của màu sắc tự nhiên và
những giá trị nghệ thuật của dòng tranh dân gian Đông Hồ.
- Nâng cao khả năng cảm thụ thẩm mỹ và góp phần gìn giữ, phát huy
tinh hoa văn hoá dân tộc,phục vụ cho công tác giảng dạy sau này.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu:
- Tìm ra nét độc đáo của tranh dân gian Đông Hồ do hiệu quả của màu
tự nhiên.
- Chứng minh màu tự nhiên và kỹ thuật sử dụng màu là yếu tố quyết
định làm nên nét độc đáo của tranh dân gian Đông Hồ.
3. Đối tợng và phạm vi nghiên cứu.
3.1 Đối tợng nghiên cứu:
- Màu sắc và kỹ thuật sử dụng màu sắc trong tranh dân gian Đông Hồ.
3.2 Phạm vi nghiên cứu:
- Làng tranh và tranh dân gian Đông Hồ
4. Phơng pháp nghiên cứu.
- Su tầm tài liệu
- Quan sát và nhận xét về quá trình làm tranh tại làng Hồ.

- Tổng hợp tài liệu, t liệu, phân tích, so sánh ®Ĩ chøng minh ®Ị tµi.
5. Dù kiÕn ®ãng gãp cđa đề tài.
- Tìm ra những nét độc đáo của màu sắc trong tranh dân gian Đông Hồ
để mọi ngời cảm nhận đợc và thấy đợc những giá trị văn hoá tinh thần
trong đó.
- Giữ gìn bảo tồn và phát huy những giá trị nghệ thuật truyền thống của
dân tộc.
6. Bố cục của tiểu luận
Ngoài phần mở đầu và kết luận bài tiểu luận gồm có 2 chơng:
Chơng 1: Màu sắc trong tranh.
Chơng 2: Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian
Đông Hồ.

2


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

3


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

B. Nội dung
Chơng 1: màU sắc trong tranh
1.1.

Khái niệm chung về màu sắc
Thiên nhiên muôn màu, cuộc sống với ngàn vẻ. Do vậy mà hình thành
những quan niệm và chuẩn mực khác nhau về cái đẹp của màu sắc, thể hiện

những thị hiếu mang phong cách riêng. Nếu màu sắc là thuộc tính của sự vật
thể hiện đợc liên kết với hình giúp ta phân biệt đợc vật này với vật khác, thì
màu sắc trong hội họa là yếu tố biểu hiện vẻ đẹp của hình thể trong thiên
nhiên cũng nh tình cảm trong tác phẩm.
Hội họa thuộc nghệ thuật thị giác với ngôn ngữ đặc trng là hình và sắc.
Vì thế, hình và sắc trong tranh cũng đợc thể hiện không kém phần phong phú
và đa dạng. Hình tạo nên sự tách biệt giữa các vật thể trong tranh, nhờ có hình
mà ngời ta có thể phân biệt đợc chúng với xung quanh.
Nhìn theo con mắt hội họa thì mọi sự vật hiện, hiện tợng trong thiên
nhiên đều có hình, còn sắc đợc ghép với màu cùng chung khái niệm màu sắc.
Màu là hiện tợng phong phú nhất mà con ngời có thể nhận biết đợc liên
tục hằng ngày. Thông thờng mắt con ngời nhận biết đợc vô vàn màu sắc và
màu sắc đó luôn biến đổi trong các tơng quan bất tận của chúng, dới tác động
của các nguồn sáng khác nhau. Nguồn sáng chủ yếu là ánh mặt trời cũng liên
tục thay đổi. Nguồn sáng không chỉ tác động vào đối tợng có màu mà còn tác
động vào cả bộ máy quang học của con ngời là con mắt nữa. Nh vậy cả ba yếu
tố: con mắt ngời, vật có màu và nguồn sáng tạo điều kiện cho sự nhìn màu
luôn thay đổi.
Màu là biểu hiện phức tạp nhất của nhận thức và cảm thụ thị giác. Nó là
đối tợng của cả hàng loạt ngành khoa học kỹ thuật khác nhau. Vật lý học nhận
biết nó nh là một dải ánh sáng có tần số và biên độ ánh sáng khác nhau. Hóa
học coi nó nh là sản phẩm của những chất màu nhất định. Quang học coi nó
nh là biĨu hiƯn cđa phỉ ¸nh s¸ng. NghỊ in coi viƯc in màu là kỹ thuật thực
hiện các cách chồng màu để có màu gần với sự thực. Tâm lý học là nghiên
cứu nó dới nhiều góc độ khác
Nhắc tới hội họa là ngời ta nghĩ ngay đến thế giới của màu sắc. Từ thực tế
cho thấy, trong văn học nghệ thuật nói chung và hội họa nói riêng: màu sắc
thực ra chỉ mang tính quy ớc, nếu ta quá câu nệ thì màu sắc trong tranh sẽ trở
nên nghèo nàn vì đơn điệu. Vì lẽ đó, ngời họa sĩ không những đà sử dụng
chúng nh một phơng tiện hữu hiệu nhất thể hiện vẻ đẹp thiên nhiên, cuộc sống

4


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

mà quan trọng hơn là nói lên cảm xúc, tâm tởng của mình qua màu sắc trong
tranh. Màu sắc làm đẹp cho mỗi bức tranh, tạo hình cho vật thể và màu sắc
còn tiềm ẩn những ngôn ngữ với tiếng nói riêng góp phần tạo nên đời sống
cho bức tranh.
1.2. Phân loại màu sắc trong tranh
Ngày nay do trình độ phát triển dân trí, khoa học công nghệ, kỹ thuật nên
nhu cầu thởng thức cái đẹp của con ngời ngày càng cao.Trong đó có hội họa.
Với nhu cầu tái hiện cuộc sống thông qua hội họa, màu sắc với những đặc tính
của chất liệu sẽ là phơng tiện hữu hiệu liên quan đến hiệu quả nghệ thuật của
bức tranh. Màu sắc tơi vui, có độ bền cao, nhiều loại màu phong phú, sắc độ
tinh tế đà trở thành tiêu chí của công nghệ chế tạo màu. Mỗi loại màu đều có
những tính năng công dụng khác nhau để phù hợp nhu cầu sáng tạo của ngời
họa sĩ. Tuy vậy những màu truyền thống có nguồn gốc từ thiên nhiên vẫn còn
tiềm ẩn những bí quyết riêng, thu hút nhiều họa sĩ phơng Đông đặc biệt là
Việt Nam.
Dựa vào nguồn gốc chế tác, ngời ta tạm phân chia làm hai loại màu chính.
1.2.1. Màu công nghiệp
Màu công nghiệp là những màu có nguồn gốc từ khoa học công nghiệp nh:
sơn dầu, bột màu, chì, phấn, sáp màu... Là những màu có cùng tính chất, có
thể pha trộn các màu tùy ý, bảng màu phong phú, nhiều sắc độ tinh tế. Từ tơi
nhất đến trầm nhất, từ đậm nhất đến sáng nhất. Tiện lợi, dùng vẽ trực tiếp giúp
họa sĩ dễ dàng gửi gắm tình cảm một cách trực tiếp, hiệu quả cao. Điều này đợc thể hiện rõ nét nhất trong chất liệu sơn dầu.
Sơn dầu: Một chất liệu dẻo, quánh, có độ bám chắc trên nhiều chất liệu
nh vải, gỗ, tờng vôi, bìa cứng... có thể vẽ nh đắp chát, chồng nhiều lớp màu,
hay cạo đi vẽ lại, cũng có thể pha loÃng vẽ nh màu nớc đều dễ dàng. Ưu thế

của chất liệu này là khả năng diễn chất, tả chất và tạo chất. Sơn dầu có khả
năng bắt chớc sự vật một cách rất tinh tế. Nó là chất liệu vẽ đợc lâu cho phép
họa sĩ diễn tả đợc tất cả những gì họ muốn mà không hạn chế bởi chất liệu. Từ
xù xì thô ráp của đất đá đến cứng, bóng nh đồng, từ mềm mại nh lụa đến trong
vắt nh nớc, từ ngọt lành của hoa quả thiên nhiên đến sự sâu thẳm trong đôi
mắt con ngời. Tất cả đều không nằm ngoài khả năng diễn tả của sơn dÇu.

5


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

Em thúy-Trần Văn Cẩn

Hai thiếu nữ và em bé- Tô Ngọc Vân

Chất liệu này khiến ngời ta cảm thấy có thể cầm nắm hay sờ vào đợc vật
thể. Ta cũng có thể dùng màu tơi đến hết độ, nóng đến cùng cực hay đậm sáng
đến hết độ no của màu. Sơn dầu có thể tạo đợc nhiều sắc độ bằng sự thay đổi
dày máng cđa chÊt liƯu. ThĨ hiƯn c¶m xóc cđa häa sĩ trên mặt tranh, bộc lộ
phong cách qua kỹ thuật để trở thành sự sáng tạo.
1.2.2. Màu tự nhiên
Màu tự nhiên là những màu có nguồn gốc hoặc đợc triết xuất trực tiếp từ
thiên nhiên nh sơn mài, màu trong tranh Đông Hồ. Màu tự nhiên đợc pha chế
hoàn toàn thủ công dới bàn tay ngời thợ, không có tác động của máy móc
công nghiệp nh then, son, trai màu trong tranh dân gian Đông Hồ hầu hết đợc chế từ thảo mộc, khoáng chất, những thứ đà có sẵn màu sắc đợc dùng trực
tiếp nh: trắng trứng, trắng điệp, vàng hoè, xanh chàm màu có độ tơi vì dùng
ở dạng nguyên thủy ít pha trộn vì không cùng tính chất nên màu có độ bền
lâu, ít bị thay đổi theo thời gian. Màu tự nhiên thờng là ít màu, chủ yếu chỉ có
những màu cơ bản, sắc độ hạn chế, phù hợp với lối vẽ trang trí và t duy của

ngời phơng Đông. Đặc biệt là màu ở trong tranh sơn mài.
Sơn mài: là chất liệu cứng bóng, với kỹ thuật đặc trng mài là vẽ. Màu sơn
mài mang vẻ đẹp lộng lẫy, bí ẩn của các chất liệu màu tự nhiên không cùng
tính chất nh vàng, bạc, then, son, trai, vỏ trứng. Phù hợp cách vẽ của các họa
sĩ Việt Nam do khả năng độc lập và tính ớc lệ cao. Sơn mài có thể vẽ nhiều
lớp màu chồng lên nhau tạo ra sự ẩn hiện của các màu khác nhau trong cùng
một mảng. Sự biến hóa của chúng trong tổng thể bức tranh gây hiệu quả
không gian bằng sự vận động biến ảo của màu tạo nên các lớp xa, gần, nông,
sâu, khi rõ ràng, lúc mờ ảo, sự lôi cuốn tài tình còn thể hiện ở một chất liệu
nh vỏ trứng: lúc trắng bóc mịn màng của da thiếu nữ hay tơi tắn của hoa, khi
6


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

cứng xốp loang lổ của những bức tờng vôi cũ hay cầu kỳ của họa tiết trang trí
trên những tà áo gấm sang trọng trong tranh Nguyễn Gia Trí. Màu sơn mài
mang tính tợng trng khái quát cao Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông nó lấy cái giả để nói cái thật chứ không
sa vào diễn tả kể lể.
Nh vậy, ở mỗi chất liệu đều hàm chứa những u thế riêng của nó. Cùng với
nó mỗi chất liệu lại có những kỹ thuật sử dụng riêng, ý tởng biểu hiện và hiệu
quả chất liệu hoàn toàn không giống nhau. Từ đó đa đến cho ngời thởng thức
những cảm nhận khác nhau. Mỗi họa sĩ sáng tác sẽ khai thác và phát huy tối u
khả năng biĨu hiƯn cđa chÊt liƯu vµ sư dơng chóng phï hợp với sự sáng tạo và
ý tởng, tình cảm cá nhân, góp phần làm nên sự hoàn thiện và phát triển ngày
càng phong phú và đa dạng của hội họa.

Gió mùa hạ- Phạm Hậu

1.3.

Bản chất của màu
Nếu hình là diện mạo của vật thể, thì sắc là dung mạo thể hiện vẻ đẹp ấy.
Trong thiên nhiên cũng nh trong hội họa, ta thấy ở hình mang tính ổn định thì
màu sắc luôn thay đổi. Thay đổi theo thời gian sinh trởng, quy luật phát triển,
theo mùa, thời tiết và đặc biệt là còn thay đổi theo cảm xúc, ý tởng sáng tạo
của họa sĩ. ở hội họa màu sắc không sao chép nô lệ thiên nhiên mà nó đợc
diễn đạt theo tinh thần hội họa và biểu hiện theo những rung động của tình
cảm, nội tâm phù hợp về ý tởng của ngời vẽ về tác phẩm. Không chỉ vậy màu
sắc ở đây cũng phải phù hợp về hình vật thể để ngời xem có thể cảm nhận đợc
bằng mắt. Trên thực tế, màu sắc không ngừng thay đổi theo ánh sáng mặt trời.
Khi nắng gắt chói chang, lúc lạnh giá âm u. Thiên nhiên ấy vẫn hiện ra rực rỡ
hay dịu êm hơn nhiều về cờng độ của màu. Màu sự vật trong thiên nhiên hết
sức tinh tế phong phú và hấp dẫn, còn màu sắc trong tranh không hoàn toàn
giống màu vật thể nhng lại giống về tính chất, có khi khác hẳn các chất liệu

7


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

mà họa sĩ cần miêu tả, nhng lại tạo đợc sự hợp lý về hình vật thể trong bức
tranh.
Hội họa không ngừng phát triển ngày càng hoàn thiện, trong đó màu sắc
là yếu tố đặc biệt nhạy cảm liên quan đến diện mạo bức tranh.
Một trong những nhân tố thúc đẩy sự phát triển của hội họa ngày càng
phong phú đa dạng. Lịch sử hội họa đà chứng minh, có những thời kỳ ngời ta
đà giảm lợc vai trò của màu sắc để hình thành nên một thứ hội họa Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đôngkhông
màu sắc đó là thời kỳ trung cổ ở châu Âu. ở phơng Đông tranh thủy mặc
Trung Quốc tuy không có màu sắc, nhng theo quan niệm của họ: ngôn ngữ

chính cấu thành bức tranh là đờng nét và độ nhòe của mực, tạo nên sự uyển
chuyển về sắc độ do đặc, loÃng của mực gây ra lại hàm chứa những ý tởng
triết học cao siêu. Với họ, màu sắc đợc tạo ra từ cái vô sắc. Vì thế độ đậm nhạt
đợc chuyển từ đen sang trắng là thử nghiệm trong sáng tác nhằm biểu hiện ý tởng ấy.

Tranh thuỷ mặc Trung Quốc

Tuy có sự hạn chế nhng cũng gây đợc ấn tợng cho ngời xem ở sự khác lạ.
Nh vậy, tranh vẽ cũng không nhất thiết phải có màu sắc. Nhng hội họa đÃ
khẳng định mình bằng sự hoàn thiện các ngôn ngữ của hội họa đó là hình - sắc
- bố cục. Trong đó màu sắc là ngôn ngữ đặc biệt bao hàm những đặc trng tổng
hợp biểu hiện tính khoa học tâm lý, tình cảm, tính dân tộc trong tranh.
1.3.1. Màu sắc biểu hiện tính khoa học
Với u thế nổi trội dùng mô tả thế giới vật chất xung quanh, hoặc làm đẹp
cho các hình khối vật thể trong thiên nhiên. Màu sắc tác động trực tiếp vào
giác quan con ngời, tạo cảm giác độ xa gần, cao, thấp, động, tĩnh của vật thể.
Thực tế cho thấy những màu sắc nóng (đỏ, cam, vàng) nếu có sự chênh lệch
lớn về sắc độ sẽ gây cảm giác gần lại so với mắt nhìn (có vẻ động hơn), các
màu lạnh (lam, lục, tím) dờng nh bị đẩy lùi gây cảm giác êm ái (tĩnh lặng

8


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

hơn).Do vậy hòa sắc của những màu cơ bản có tơng phản mạnh mẽ gây hiệu
quả trực tiếp về chuyển động. Chúng mang đến cho ngời xem những hiện tợng
tâm lý tích cực nh: mạnh mẽ, vui vẻ, phấn chấn hoặc sự đồng cảm với tâm
trạng tác giả qua màu sắc bức tranh. Ngợc lại sự chênh lệch sắc độ ít sẽ gây
cảm giác yên tĩnh, sâu lắng. Từ nguyên lý ấy ngời họa sĩ có thể tác động đến

ngời xem bằng sự sáng tạo của mình theo những thuộc tính tích cực của màu
sắc phù hợp với quy luật tâm lý thị giác thể hiện ý tởng về nội dung bức tranh
để ngời thởng thức tranh có thể cảm nhận đợc.
1.3.2. Màu sắc thể hiện tâm lý
Ngời ta thờng nói Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đôngnhìn màu đoán ngời sở dĩ vì đó là cá tính, thói quen
thể hiện Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đônggu thẩm mỹ tác động trực tiếp vào thị giác gây phản ứng tâm lý,
sinh lý nh ấn tợng, hấp dẫn, lạ lùng, kỳ quái chẳng hạn tính cách của ngời
Nhật cẩn thận chau chuốt, a chính xác, khúc triết nên họ không quen với việc
sử dụng những gam màu mạnh mà thờng pha chúng cho dịu, nhạt màu đi rồi
mới sử dụng. Màu sắc dùng đều đợc tính toán sao cho phù hợp với đờng nét
mảnh dẻ, tinh tế trong tranh khiến cho mắt ngời xem không cảm thấy mệt
mỏi. Đờng nét cũng đợc thay đổi bằng nhiều màu khác nhau chứ không nhất
thiết cứ phải là màu đen nh ngời Trung Quốc. Khác với ngời Nhật Bản ngời
Trung Quốc tính cách thâm trầm bí ẩn lại a dùng những màu tơi gắt nh màu
đỏ, xanh trái hẳn với tính cách thờng ngày của họ.
Nh vậy màu sắc cũng phần nào bộc lộ tính cách, tâm lý con ngời.
1.3.3. Màu sắc thể hiện tình cảm
Nếu nh màu sắc trong tranh của ngời lớn có sự cân nhắc và dùng hết
sức thận trọng để giữ đợc sự cân bằng giữa tình cảm và trí tuệ, thể hiện đợc
nội dung bức tranh theo ý đồ của ngời họa sĩ. Ngợc lại ở tranh thiếu nhi, màu
sắc thờng rực rỡ, tơi nguyên nó nằm ngoài sự ảnh hởng của tâm lý thị giác đợc
hình thành ở lứa tuổi thiếu nhi, cha ý thức đợc nguyên lý của màu, các em vẽ
chỉ dựa vào cảm xúc và tâm lý hứng khởi muốn khám phá cái đẹp xung quanh
mình. Thế giới này cũng đợc các em cảm nhận bằng giác quan hng phấn đầy
tự tin. Đó là cây phải xanh hết độ xanh, còn ông mặt trời thì đỏ và cánh đồng
lúa thì chín vàng rực nắng. Chúng thích dùng màu có độ chói mạnh, thờng là
màu nguyên chất có sẵn trong hộp màu (đỏ, xanh, vàng, trắng) pha trộn ít
gây tơng phản mạnh. Ngoài ra còn sự chênh lệch về độ sáng, độ rực, càng làm
cho các mảng màu trở nên khỏe khoắn, dứt khoát, kết hợp với những nét đậm
hoặc sáng, không chỉ để xác định hình mà còn làm cho màu sắc của tranh

không hề bị rợ, bị chua, gây cảm giác nhức nhối cho mắt. Không gian hiện lên
9


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

trong tranh các em đều tơi sáng, màu sắc tơi vui. Chúng mang đến cho ngời
xem những cảm xúc ngọt ngào, tự nhiên, thoải mái cùng những liên tởng hồn
nhiên, bay bổng.

Sự sống- Đoàn Nguyên Ngân 9 tuổi

Tình cảm chi phối và chỉ có tình cảm, sự vật trong con mắt các em đợc
hiện ra dới nhiều góc độ khác nhau lại cho ta cảm giác về chúng giản đơn mà
rõ ràng, cụ thể hơn rất nhiều nh tự bản thân chúng.
Tranh các em đà thực sự chinh phục ngời ta bằng màu sắc. Màu gợi hình vật
thể và ngời ta đà cảm nhận đợc hình vật thể bằng màu sắc. Nh vậy ngời họa sĩ
có thể tác động đến ngời xem bằng sự sáng tạo của mình qua màu sắc. Chúng
giữ vai trò trọng yếu để họa sĩ bày tỏ tâm t, tình cảm vào nội dung tác phẩm.
Nó là nhân tố lu trữ và chuyển tải thông tin hữu hiệu nhất từ tâm tởng của họa
sĩ đến trái tim ngời thởng thức vui, buồn, xấu, đẹp. Nó là cầu nối giữa tác giả
và ngời thởng thức.
Do điều kiện địa lý, khí hậu mà thiên hớng dùng màu của các dân tộc
mỗi nơi một khác. Nếu các nớc phơng Tây thờng nhạy cảm với các màu lạnh
thì ở các nớc phơng Đông lại a dùng những màu nóng. Điều này ta thấy rõ
trong kiến trúc tôn giáo. Màu xanh đợc dùng nhiều trong trang trí nội thất nhà
thờ, nó tợng trng cho sự linh thiêng, cao cả. Ngợc lại, chùa chiền ở các nớc
châu á thờng có hòa sắc nóng với 2 màu chủ đạo là vàng - đỏ ở hệ thống tợng
phật và sơn son (đỏ) thiếp vàng (vàng) trong trang trÝ néi thÊt. Nã tỵng trng
cho sù sang träng, q phái. Riêng với ngời Việt Nam xuất phát từ cuộc sống

giản dị và quan điểm hòa đồng cùng thiên nhiên. Sắc màu thờng dùng cũng là
những màu rất bình dị không tách biệt với môi trờng xung quanh.Quan sát
những công trình kiến trúc xa nh: đình chùa, lăng mộ, nội thất thờng để mộc,
ngoại thất thờng là tờng vôi trắng, nh thì nhà tranh vách đất, t thì nhà tranh vách đất, t ờng đá ong
trần. Sự mộc mạc giản dị ấy vô tình bỗng trở nên hữu ý để làm nền cho những

1
0


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

bộ sắc phục sặc sỡ của các dân tộc thiểu số hay bộ y phục mớ ba mớ bẩy, đầy
nữ tính của các cô gái quan họ kinh Bắc.
Những bộ sắc phục đó thờng sử dụng nhiều màu sắc tơi (đỏ, xanh, vàng,
hồngđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n) đều là những màu cơ bản đợc bố trí đi cùng các màu đậm nh: nâu
sẫm, đen, xanh chàmđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài nnên vẫn tạo cảm giác trang nhà không lòe loẹt. Nhìn
chung về cơ bản dân tộc ta a dùng màu trầm chắc, có độ bền cao nh mầu nâu
tợng trng cho nông dân đồng bằng Bắc bộ, mầu ®en cđa ®ång b»ng Nam bé,
mµu chµm ®· trë thµnh màu đặc trng của các dân tộc miền núi.
Vì vậy ta thấy rằng mỗi vùng miền, dân tộc, châu thổ, quốc gia đều có
những cảm nhận thẩm mĩ theo quan niệm riêng về màu và cách dùng màu
không giống nhau. Đó là thói quen đà trở thành truyền thống của mỗi dân tộc,
quốc gia.
Từ những yếu tố trên ta nhận thấy màu sắc là yếu tố hết sức nhạy cảm thể
hiện tâm lý tình cảm con ngời. Đặc biệt màu sắc còn mang dấu ấn riêng của
mỗi dân tộc, quốc gia. Với ngôn ngữ đặc trng, màu sắc tạo nên diện mạo, đời
sống riêng cho mỗi bức tranh. Hội họa trở nên hấp dẫn vì có màu sắc và màu
sắc không thể thiếu đợc trong các tác phẩm hội họa.
1.4. Mối quan hệ giữa màu và hình

Màu và hình cùng với bố cục là ba yếu tố cơ bản là không thể thiếu đ ợc
trong các tác phẩm hội họa. Khi các yếu tố này đợc kết hợp trong tranh một
cách hài hòa thống nhất thì sẽ tạo ra một tác phẩm (bức tranh) đẹp và hấp dẫn
ngời xem. Các yếu tố cơ bản này gắn bó chặt chẽ không tách rời nhau trong
mỗi bức tranh, bởi yếu tố này đợc tạo thành từ yếu tố kia và ngợc lại, chúng
bổ sung, hỗ trợ cho nhau làm nên hiệu quả bức tranh. ở hình tạo nên bố cục
thì màu cũng tạo nên hình nét và bố cục. Khi ta thay đổi sắc độ của những
mảng màu trong một bức tranh mà vẫn giữ nguyên hình nét của nó cũng đủ
làm thay đổi toàn bộ bố cục bức tranh. Cả ba yếu tố này thực sự đà hòa quyện
vào nhau để tạo thành một hệ thống với những đặc tính theo quy luật riêng
trong mỗi bức tranh.

1
1


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

Thiếu nữ bên hoa huệ-Tô Ngọc Vân

Gội đầu- Trần Văn Cẩn

Nếu bố cục là những hình thức tạo hình nhằm nêu bật nội dung t tởng của
tác giả thông qua hình tợng trong tranh. Hình là thành phần cơ bản mang tính
cụ thể tạo nên hình tợng của bức tranh đợc hình thành trong quá trình rèn
luyện thì ở màu mang tính trừu tợng thể hiện tình cảm gây sự hấp dẫn lôi cuốn
ngời xem.
Giống nh một bản nhạc không lời, màu sắc là tín hiệu giao lu tình cảm
giữa ngời với ngời bằng những cung bậc âm vang, trầm bổng của âm thanh.
Màu sắc có khả năng truyền cảm đặc biệt nó dễ làm ngời ta xúc động sẵn sàng

đi vào trái tim ngời xem trớc khi ngời ta ý thức đợc nó. Cảm xúc vui, buồn,
xao xuyến là do hiệu quả của màu sắc đem lại. Do vậy một bức tranh có màu
sắc đẹp thờng gây cho ngời xem nhiều xúc động, còn hình vẽ đẹp thì thờng
níu giữ đợc ngời thởng thức tranh lâu hơn. Quay lại với tranh của thời kỳ Phục
hng điển hình cho sự chuẩn mực về hình và bố cục thì đến nay đà không còn
lôi cuốn hay sức hấp dẫn với ngời xem phần nào là do sự hạn chế về màu sắc.
Nhng ngợc lại, tranh của các họa sĩ ấn tợng tuy ít chú ý đến hình và bố cục
nhng lại gây đợc nhiều Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đôngấn tợng với ngời xem ở chỗ: đối tợng là màu sắc và
sự biến hóa của chúng dới tác động của ánh sáng thiên nhiên. Điều đó chứng
minh rằng màu sắc giữ một vai trò quan trọng và mang lại những hiệu quả
nhất định trong tranh. Và hiệu quả của màu sắc cũng đợc nâng lên khi có sự
kết hợp giữa hình, nét, bố cục tạo sự cân bằng thống nhất và gây cảm xúc tới
ngời xem.

1
2


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

1
3


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

Chơng 2: Sự Độc đáo của màu sắc tự nhiên
tronG tranh Dân gian đông hồ
2.1. Giới thiệu khái quát về thể loại tranh
Nhắc tới xứ kinh Bắc chắc hẳn ai trong chúng ta cũng nghĩ ngay tới cái

tên làng Đông Hồ - nguồn gốc ra đời của biết bao bức tranh dân gian nổi tiếng
mang đậm đà hồn Việt. Đông Hồ là một làng nhỏ ven sông Đuống. Trớc đây
Đông Hồ còn có tên là làng Đông Mại hay làng Mái nay thuộc làng Đông Hồ,
xà Song Hồ, huyện Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh. Cái tên làng Mái đà đi vào
câu ca xa của ngời dân nơi đây:
Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian ĐôngHỡi cô thắt lng bao xanh
Có về làng Mái với anh thì về
Làng Mái có lịch có lề
Có ao tắm mát có nghề làm tranh.
Nàng về nàng ở với anh
Cùng nhau vẽ khắc in tranh lợn gà
Vào thế kỷ XVI tranh Đông Hồ xuất hiện nhng không ai thống kê đợc có
bao nhiêu mẫu tranh mà chỉ biết có 5 loại tranh: tranh thờ, tranh lịch sử, tranh
chúc tụng, tranh sinh hoạt và truyện tranh. Từ cuối thế kỷ XIX đến năm 1944
là thời kỳ cực thịnh của làng tranh. Lúc ấy làng tranh có 17 dòng họ thì tất cả
đều làm tranh. Đến hẹn lại lên cứ tháng 7, 8 hàng năm cả làng tất bật chuẩn bị
cho mùa tranh Tết, khắp làng rực rỡ màu của giấy điệp.
Theo dòng thời gian lịch sử tranh Đông Hồ đà trải qua bao biến cố thăng
trầm nhng giá trị tinh thần to lớn của một loại hình văn hóa đặc sắc đà giúp
dòng tranh vẫn có thể tồn tại và phát triển đến bây giờ.
Trong những năm kháng chiến chống Pháp, làng Đông Hồ cũng nh bao
làng khác rơi vào cảnh bom đạn, bị giặc đốt phá tan hoang, ngời dân trong
làng phải chạy loạn khắp nơi dẫn đến nhiều bản khắc cổ bị thất lạc và thiêu
cháyđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n Đây là thời kỳ mà nghề làm tranh bị gián đoạn. Sau hòa bình lập lại
năm 1954 làng tranh đợc khôi phục, nhiều gia đình đà quay trở lại nghề làm
tranh Đông Hồ. Có thể nói đây là thời kỳ mà tranh Đông Hồ phát triển mạnh
và đạt kết quả cao.
Từ 1985 đến 1990 do tác động của nền kinh tế thị trờng với sự du nhập
của tranh Thái, tranh Trung Quốc cùng với đời sống nhân dân gặp nhiều khó
khăn dẫn đến nhu cầu thẩm mỹ của ngời dân thay đổi, ngời làm tranh Đông

Hồ dần chuyển sang nghề làm hàng mÃ.

1
4


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

Tranh Đông Hồ là thể loại tranh khắc gỗ và đợc in hoàn toàn. Nó còn có
tên gọi khác là tranh điệp. Sở dĩ là do nền tranh đợc quét bột điệp và cũng bởi
sự đặc biệt của tranh Đông Hồ chính ở nền tranh. Bột điệp chế ra từ vỏ con sò,
con ®iƯp nung nãng råi nghiỊn nhá ta sÏ cã mét loại bột màu trắng, có độ óng
ánh. Trộn bột điệp và hồ nếp quét lên giấy bằng một chiếc chổi lá thông để lại
trên nền giấy những vệt màu không đều tạo một nền tranh rất đặc biệt. Giấy vẽ
tranh Đông Hồ là giấy Dó một loại giấy đợc chế tạo từ cây dó, giấy có đặc
điểm: mỏng, có nhiều xơ và rất thấm màu. Điểm đặc biệt nữa trong tranh
Đông Hồ là màu vẽ tất cả là màu đợc chế ra từ hoa, lá, quả, cây trong tự nhiên.
Để có đợc tờ tranh hoàn chỉnh các nghệ nhân còn phải chế bản in. Có hai loại
bản khắc: khắc màu và khắc nét. Cách in tranh là lối in ván sấp và in theo dây
chuyền. Mỗi ngời in một màu, tranh có bao nhiêu màu thì phải có bấy nhiêu
bản khắc màu và lần in. In nét là khâu cuối cùng do một ngời làm. Do đặc
điểm của tranh Đông Hồ đợc sản xuất ở làng quê cho nên vẻ đẹp của tranh
cũng mộc mạc, chân chất và đậm đà theo quan niệm thẩm mĩ của ngời nông
dân làm nghệ thuật.
2.2. Bảng màu và kĩ thuật pha chế.
Màu sắc tô đẹp bức tranh, chất liệu màu làm nên hơng vị của màu sắc. Đó
là sự phong phú, tinh tế của sơn dầu, lộng lẫy của sơn mài, mềm mại của lụa.
Nếu sơn mài có vẻ đẹp lộng lẫy sang trọng, lụa có chất êm ả, sâu lắng thì khắc
gỗ lại rất giản dị mộc mạc. Màu sắc trong tranh Đông Hồ tuy sử dụng những
mảng màu nguyên chất nhng vì đợc in bằng bản khắc gỗ trên nền giấy điệp

khiến cho màu tạo đợc ý vị riêng: xốp, đậm đà, tơi sáng, giàu tính tranh trí.
Tranh Đông Hồ còn gọi Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đôngtranh Tết vì tranh đợc sản xuất vào dịp Tết hàng
năm. Những ngời nông dân cứ sau một năm lao động vất vả nhọc nhằn, mỗi
khi Tết đến xuân về, ngoài:
Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian ĐôngThịt mỡ da hành câu đối đỏ
Cây nêu tràng pháo bánh chng xanh
thì tranh Tết đón năm mới là thứ không thể thiếu trong mỗi căn nhà họ. Dùng
để trang trí ngày Tết nên màu sắc của tranh luôn tơi mới, nóng ấm, phù hợp
với không khí vui vẻ của ngày xuânđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n

1
5


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

Chợ quê

Xuất phát từ cuộc sống gần gũi, hòa nhập cùng thiên nhiên nên cách
dùng màu của nghệ nhân làng Hồ cũng giống với cánh nhìn màu theo quan
niệm của những ngời nông dân thuần túy. Đó là:
- Đỏ nh son
- Vàng nh nghệ
- Xanh nh cốmđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n
đà trở thành tiêu chí của màu mà các nghệ nhân dùng trên tranh. Lấy từ thảo
mộc, khoáng chất, những thứ có sẵn từ cuộc sống xung quanh để chế tạo ra
màu vẽ. Đó là các màu:
- Hoa hòe - màu vàng
- Gấc chín, sỏi son, gỗ vang - màu đỏ
- Lá chàm - màu xanh

- Lá tre - màu đen
- Vỏ điệp - màu trắng.
Đó là bảng màu chính trong tranh, thờng dùng trực tiếp, ít pha trộn nên
màu sắc của chúng hoàn toàn giữ nguyên theo màu tự nhiên của vật thể.
Nếu kỹ thuật pha chế màu vẽ tranh sơn mài càng cầu kỳ, công phu bao
nhiêu thì màu vẽ tranh Đông Hồ càng đơn giản bấy nhiêu. Từ những nguyên
liệu có sẵn trong tự nhiên trải qua quá trình tìm kiếm và thử nghiệm. Các nghệ
nhân Đông Hồ đà tìm ra quy trình triết xuất màu vẽ mang lại hiệu quả nhất
định, phù hợp với cách nhìn màu của họ.
+ Để có màu đen: họ lấy lá tre bánh tẻ (còn xanh, không già, không non)
mang về phơi khô, đốt lấy than, đổ vào vại sành ngâm với nớc. Sau vài ngày
khi than đà tan mềm, cho đòn gánh vào quấy kỹ, đổ ra giá lọc đi lọc lại, khi
bột sánh nhuyễn là đợc. Sẽ cho màu đen, không đặc (kết).
1
6


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

+ Màu vàng: lấy từ hoa hòe (thực ra là nụ hoa hòe sắp nở, vì non quá sẽ cho
màu xanh nhạt, hòe nở hoa rồi thì không còn màu vàng nữa) mang về phơi
khô sao vàng, đổ ra vại sành ngâm với nớc. Làm đến đâu múc ra nồi nấu kỹ
đến đó, khi làm chắt lấy nớc trong pha hồ, trộn điệp bồi giấy (nhuộm giấy)
làm nền tranh. Cặn hòe đổ ra vại, cho đòn gánh vào quấy kỹ đến khi hòe nát
nhuyễn, đổ ra giá lọc, sẽ đợc màu vàng bằng chất bột loÃng của cặn hòe, kém
tơi hơn dùng để in tranh.

Nụ hoè đà đợc phơi khô

+ Màu xanh: lá chàm tơi mua về bỏ vào vại nớc ngâm cho diệp lục giữa ra,

vớt xơng lá vứt đi, còn lại cũng đánh kỹ cho diệp lục tan nhuyễn, đổ ra giá lọc,
sẽ đợc màu xanh có cờng độ hơi mạnh.

Cây lá chàm

+ Màu đỏ: Đất đỏ trung du, sỏi son (thờng gặp khi đào ao, giếng ở gần sát lớp
cát) lấy về phơi khô tán nhỏ, lọc bằng rây (dùng läc bét cho trỴ em). Khi dïng
nÊu víi hå nÕp sẽ đợc màu đỏ nguyên thủy đúng nh màu đất ®á.

1
7


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

Sỏi son

Gấc tơi chín: bỏ màng hạt, sấy khô, tán nhỏ, lọc bằng rây, đợc màu đỏ thắm, tơi hơn màu đỏ đất. Ngời ta thờng dùng màu này pha với vàng hòe
để tạo thành màu hoa hiên (da cam).
+ Màu trắng: Vỏ con điệp để mục, lấy về nghiền nát thành bột, lọc bằng giá,
sẽ đợc màu trắng nguyên thủy của vỏ con điệp.

Vỏ và bột điệp

Nhìn vào quy trình sơ chế trên ta thấy kỹ thuật không mấy phức tạp, có
thể nói rất đơn giản. Từ đất, từ diệp lục lá câyđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n những nghệ nhân Đông Hồ
đà tạo nên một bảng màu cho tranh với những sắc màu dân tộc độc đáo vui tô
đẹp tờ tranh và làm đẹp, phong phú thêm cho cuộc sống.
2.3. ý nghĩa của màu sắc trong tranh dân gian Đông Hồ
Khi nói về tranh Đông Hồ ngời ta thờng nghĩ ngay đến phong tục chơi

tranh Tết của ngời Việt Nam. Theo âm lịch từ trớc đến nay, cứ vào mùa gặt
hái xong để đón xuân sang, ngời ta mua tranh về treo trong những ngµy TÕt
1
8


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

nguyên đán. Ngày tết là ngày vui nên màu sắc trong tranh cũng mang sắc thái
rất vui tơi và đằm thắm. Dới mái nhà tranh vách đất đơn sơ, những tờ tranh Tết
nh rực rỡ hơn, làm ấm áp và bừng sáng trong mỗi căn nhà, làm tăng thêm hơng vị của ngày Tết. Màu sắc trong tranh thờng ít màu trầm tối, chủ yếu là
những màu nóng ấm nh đỏ hoa hiên, vàng đợc pha trộn ít nên màu sắc cũng tơi rực góp phần làm cho không khí Tết đà vui lại càng tng bừng hơn. Tơi mà
không gắt, rực mà không chói, lâu phai. Những màu sắc ấy giản dị đến không
ngờ, thật gần gũi thân quen mà đơn giản.
Bằng những quan niệm, quy ớc nên màu sắc dùng trong tranh còn mang ý
nghĩa tợng trng. Những màu nóng ấm không chỉ tơi dịu, bắt mắt, tạo không
khí vui tơi, mà những màu nóng nh màu đỏ còn là màu của may mắn, hạnh
phúc, báo hiệu cho sự khởi đầu năm mới đầy hi vọng.Màu trắng tợng trng cho
sự thanh bạch,giản dị, tâm hồn trong sáng của những ngời dân lao động. Màu
vàng là tợng trng cho sự trờng thọ, vĩnh cửu và sung túcđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n

Gà đại cát

Phú quý

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đà giải thích về ý nghĩa của việc dùng màu
sắc sao cho phù hợp với mỗi đề tài khác nhau: Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian ĐôngNền màu đỏ cho tranh Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian ĐôngĐánh
ghen để lột tả đợc cái nóng giận bức bối ngột ngạt của không khí lúc đó, nền
vàng cho cảnh vui tơi tràn ngập sắc xuân trên các bức tranh ngày Tết, nền màu
hồng nhạt cho tranh làng quê yên tĩnhđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n

1
9


Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đông Hồ - Phạm Thị Hiền

Đánh ghen

Mục đồng thổi sáo

Nh vậy ta thấy mỗi màu sắc trên tranh đợc nghệ nhân đa vào đều có sự cân
nhắc sao cho hợp lý với đề tài của bức tranh. Những sắc màu từ hơng hoa
đồng nội ấy chúng không đơn giản chỉ làm đẹp cho tờ tranh, chúng còn mang
ý nghĩa sâu sắc, ý tởng sâu xa.
2.4. Hiệu quả nghệ thuật
Với quy trình triết xuất màu không cầu kỳ phức tạp mà giản đơn nh ng đÃ
cho hiệu quả trực tiếp. Màu có độ tơi thắm không gắt, lòe loẹt mà có độ bền
cao, ít thay đổi theo thời gian, phù hợp với lối vẽ truyền thống và tranh in đồ
họa nh chất liệu khắc gỗ.
Chỉ 1 vài màu sắc cơ bản đó thôi (đỏ, xanh, vàng, đen, trắng) mà các nghệ
nhân đà sử dụng và điều tiết chúng thật hợp lý. Những mảng màu đợc nhắc đi
nhắc lại dải đều trên khắp mặt tranh, gây cảm giác nh có nhiều màu sắc: Đám
cới chuột, Gà đànđà thu hút biết bao nhiêu khách du lịch trong và ngoài n

Đám cới chuột

Gà đàn

Màu sắc của tranh thực sự là những màu hơng hoa đồng nội đa vào tranh

nên chúng vừa rực rỡ mà gần gũi, thân quen phù hợp với không gian trong
ngôi nhà nông dân xa Sự độc đáo của màu sắc tự nhiên trong tranh dân gian Đôngnhà tranh vách đất.

2
0