Khoa luan 7 7032

TRƯỜNG ĐẠI HỌC THỦ ĐÔ HÀ NỘI
KHOA KHOA HỌC XÃ HỘI

LƯU THỊ HUYỀN

NGHĨA TƯỜNG MINH VÀ NGHĨA HÀM ẨN
TRONG TRUYỆN CƯỜI DÂN GIAN VIỆT NAM

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP CAO ĐẲNG HỆ CHÍNH QUY
CHUYÊN NGÀNH: SƯ PHẠM NGỮ VĂN

GIẢNG VIÊN HƯỚNG DẪN: TS. NGUYỄN THỊ THU NGA

HÀ NỘI – 2019


LỜI CẢM ƠN
Em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đối với Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu
Nga, người hướng dẫn khoa học, đã giúp đỡ em trong quá trình học tập và
thực hiện đề tài khóa luận tốt nghiệp.
Em xin chân thành cảm ơn các thầy cô khoa Khoa học xã hội, Trường
Đại học Thủ Đô Hà Nội đã nhiệt tình giảng dạy, giúp đỡ, động viên chúng em
trong khóa học.
Nhân dịp này em xin gửi tới lời cảm ơn chân thành tới những người
thân trong gia đình, các bạn sinh viên lớp Sư phạm Ngữ Văn C2016 đã giúp
đỡ em, quan tâm khích lệ để em hồn thành luận văn tốt nghiệp này.
Hà Nội, tháng 5 năm 2019
Tác giả khóa luận

Lưu Thị Huyền

1


LỜI CAM ĐOAN
Tơi xin cam đoan khóa luận “Nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn
trong truyện cười dân gian Việt Nam ” là cơng trình nghiên cứu của
riêng tơi với sự hướng dẫn của Tiến sĩ Nguyễn Thị Thu Nga, trường
Đại học Thủ Đô Hà Nội. Các kết quả trong khóa luận chưa từng được
cơng bố ở bất kì cơng trình nào khác. Các trích dẫn trong khóa luận
đảm bảo tính tin cậy, chính xác.
Tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm trước lời cam đoan của mình.
Tơi xin chân thành cảm ơn!

Hà Nội, tháng 5 năm 2019
Tác giả khóa luận

Lưu Thị Huyền

2


MỤC LỤC:
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU:

1

1. Lý do chọn đề tài.

1

2. Lịch sử nghiên cứu.

2

3. Mục đích nghiên cứu.

3

4. Nhiệm vụ nghiên cứu.

3

5. Phạm vi nghiên cứu.

3

6. Phương pháp nghiên cứu.

4

7. Nguồn tư liệu.
PHẦN NỘI DUNG:
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI.

4

1. Khái quát về nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn

4

2. Phân loại tổng quát nghĩa hàm ẩn

5

3. Tiền giả định và hàm ngôn

5

3.1:Quan hệ với nghĩa tường minh

5

3.2: Quan hệ với hình thức ngơn ngữ tạo nên phát ngơn

6

3.3: Lượng tin và tính năng động hội thoại

7

3.4: Phản ứng đối với các dạng phát ngôn

8

4. Cơ chế tạo ra những nghĩa hàm ẩn cố ý

9

4.1: Sự vi phạm quy tắc chiếu vật và chỉ xuất

9

4.2: Các hành động ngôn ngữ gián tiếp

9

4.3: Sự vi phạm các quy tắc lập luận

10

4.4: Sự vi phạm các quy tắc hội thoại

10

4.5: Phương châm cộng tác hội thoại của Grice và nghĩa hàm ẩn.

11

3


CHƯƠNG 2:CÁC CƠ CHẾ TẠO RA NGHĨA HÀM ẨN TRONG TRUYỆN
CƯỜI DÂN GIAN VIỆT NAM- SỰ VI PHẠM PHƯƠNG CHÂM HỘI
THOẠI.

12

1. Sự vi phạm phương châm về lượng.

12

2. Sự vi phạm phương châm về chất.

16

3. Sự vi phạm phương châm về quan hệ .

20

4. Sự vi phạm phương châm về cách thức.

24

Các truyện cười vi phạm phương

- Lợn cưới áo mới

châm về lượng.

- Nói có đầu có đi
- Giấy khổ to
- Đánh quân ngũ sắc

Các truyện cười vi phạm phương

- Con rắn vng

châm về chất.

- Thi nói khốc
- Ăn trộm dây thừng
- Điều kỳ lạ

Các truyện cười vi phạm phương

- Đúng như lời

châm về quan hệ.

- Chẳng phải tay ông
- Anh Cả Ngố “ cịn gì bằng”
- Thấy mình về tôi mừng
quá

Các truyện cười vi phạm phương

- Cưỡi ngỗng mà về

châm về cách thức.

- Giàn hoa Thiên Lí sắp đổ
- Mất rồi
- Trung thần nghĩa sĩ

PHẦN KẾT LUẬN

4

PHẦN MỞ ĐẦU:
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI:
Ngữ dụng học là một môn học tiếp cận ngôn ngữ một cách tồn diện nên việc
tìm hiểu về bộ mơn này trở thành một điều thiết yếu, cần thiết đối với ai quan
tâm và tìm hiểu về tiếng Việt.
Trong học phần ngữ dụng học,lý thuyết nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn
là một phần quan trọng, trong đó hội thoại là một bộ phận, hội thoại được
dùng trong hoạt động giao tiếp. Và trong giao tiếp sẽ có những cấu trúc phức
tạp, có nhiều qui định mà người tham gia giao tiếp cần phải tn thủ theo, nếu
khơng thì sẽ khơng đạt được đúng nội dung và mục đích giao tiếp.
Là một trong số các thể loại đặc sắc của nền văn học Việt Nam, truyện cười
đã sử dụng các qui tắc hội thoại . Truyện cười đem đến cho chúng ta nhiều
cảm xúc, đặc biệt là tiếng cười, tiếng cười mua vui, tiếng cười châm biếm.
Nhưng nhiều lúc chúng ta tự hỏi tại sao cười? điều gì tạo nên tiếng cười? cơ
chế tạo nên đó là gì? Ít người có thể trả lời được câu hỏi đó. Do đó, đã có
những cơng trình nghiên cứu về truyện cười , để lý giải, cung cấp kiến thức về
lĩnh vực này.
Từ những điều nêu trên.Chúng tôi chọn đề tài Nghĩa tường minh và nghĩa
hàm ẩn trong truyện cười dân gian Việt Nam làm đề tài nghiên cứu. Đi sâu
vào các quy tắc hội thoại để phân tích cơ chế tạo ra tiếng cười .
Điều này có ý nghĩa rất lớn trong việc dạy đọc hiểu các truyện cười dân
gian Việt Nam trong chương trình Ngữ văn THCS.

5


2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU:
Truyện cười ra đời từ rất sớm, nhưng chúng ta khó có thể khẳng định chính
xác thời gian của nó, có thể nói truyện cười ra đời từ lúc con người ra đời và
nhu cầu muốn trao đổi tư tưởng tình cảm bắt đầu và giao tiếp bắt đầu.

Trong thời gian tìm hiểu và nghiên cứu, tơi nhận thấy và biết được có khơng
ít cơng trình nghiên cứu về truyện cười dưới góc độ của ngữ dụng học như:
1. Các cơng trình nghiên cứu về cấu trúc truyện cười dân gian Việt Nam:
1.1: Trịnh Sâm ,”Nghệ thuật tổ chức văn bản trong truyện cười bác
Ba Phi”, Ngôn ngữ, số 12, năm 2000.
Trong bài nghiên cứu ông đã chỉ ra được cách tổ chức cấu trúc và sử dụng
dụng một số thủ pháp nghệ thuật trong Truyện cười. Thông qua 56 truyện
cười bác Ba Phi Trịnh Sâm đã chỉ ra bốn cấu trúc tổ chức văn bản: Cấu trúc
tuyến tính, cấu trúc đảo trình tự, cấu trúc song hành và cấu trúc hỗn hợp. Và
một số thủ pháp như:Thủ pháp tăng tiến, thủ pháp khuếch , thủ pháp chuẩn bị
ngữ cảnh.Và tác giả tập trung vào hai cấu trúc đó là cấu trúc tuyến tính và
cấu trúc đảo trật tự.
1.2. Trần Hoàng, “Những sắc thái độc đáo của tiếng cười dân gian
Nam Bộ qua truyện kể BaPhi”, Ngôn ngữ, số 8, năm 2002.
Tác giả đã rút ra một số biện pháp gây cười là “ngoa dụ”, một số biện pháp
tu từ, giọng điệu mang tính khẩu ngữ người Nam Bộ, từ ngữ địa phương . Có
thể nói những biện pháp mà Trần Hoàng đã chỉ ra là những biện pháp chung
và thường xuyên để tạo nên yếu tố gây cười.
1.3: Bùi Khắc Viện, “Tiếng cười trong phong cách ngôn ngữ của
Bác qua tác phẩm bằng Tiếng Việt”, Ngơn ngữ, số 2 , năm 1980.
Ơng cho rằng có hai biện pháp gây cười là chủ yếu, đó là : Ngôn ngữ học và
phi ngôn ngữ học. và Ngôn ngữ học là biện pháp đặc thù để khai thác truyện

6


cười, ơng cịn chỉ ra nmoojt số biện pháp nghệ thuật sự dụng tạo tiếng cười
trong truyện cười dân gian là : Chơi chữ, tương phản,… Biện pháp phi ngôn
ngữ học gồm các thao tác lựa chọn và sắp xếp các chi tiết.
2 .Các cơng trình nghiên cứu hàm ý hội thoại và hiện tượng mơ hồ trong

truyện cười dân gian Việt Nam:
2.1 :Nguyễn Đức Dân, ”Hiện tượng mơ hồ trong nghệ thuật gây
cười”, Người Hà Nội, số 51, năm 1987.
Ông cho rằng hiện tượng mơ hồ chẳng những được dùng trong những câu
truyện cười , những nụ cười ngắn gọn, mà nó được dùng để xây dựng những
câu truyện cười . Những câu truyện cười Việt Nam thường được dựa trên hiện
tượng mơ hồ về ngôn ngữ.
2.2: Nguyễn Thị Hoàng Yến , “Hàm ý hội thoại trong các truyện cười
dân gian:Khoe của và Hai kiểu áo ”, Ngôn ngữ , số 8, năm 2002.
Tác giải khai thác tiếng cười trong các truyện này nhằm mục đích làm rõ
đặc tính của truyện cười, và hàm ý hội thoại là một phần không thể thiếu để
tạo nên yếu tố gây cười.
Và em cũng tìm được khá nhiều các cơng trình khác về truyện cười những
mang tính biên soạn và tuyển tập như:
1. Đinh Gia Khách, NXB Giáo dục, năm 2002: “ Văn học dân gian Việt
Nam’’ . Nội dung chủ yếu tìm hiểu và tiếng cười trong tập truyện cười.
Tiếng cười mua vui giải trí,tiếng cười mỉa mai,phê phán, sâu cay,...
2. Hoàng Tiến Tựu, NXB Giáo dục, năm 2002: “ Văn học dân gian Việt
Nam”
3. Trương Chính& Phong Châu, NXB Lao động- Xã hội năm 2006: “Tiếng
cười dân gian Việt Nam” , Với các nội dung như: Nêu khái quát về

7


truyện cười, đối tượng, biện pháp gây cười, ý nghĩa của tiếng cười trong xã
hội,…
4. Văn Tân ,NXB Văn – Sử - Địa, năm 1957“ Tiếng cười Việt Nam”: Tác
giả đã nêu ra một số biện pháp để gây cười như: Phóng đại,kịch tính, tiếu
lâm và cái tục,…

5. Nguyễn Hồng Phong ,NXB Văn – Sử - Địa, năm 1957: “ Truyện tiếu
lâm’’ .Tác giả đã chỉ ra các đặc điểm để gây cười đó là: Sự khai thác triệt
để mâu thuẫn trái tự nhiên,sự sắp đặt các mâu thuẫn trong thế tương phản
để gây cười, phương pháp nói ngoa- phóng đại, lối nói thắt nút.
3.

MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU:
Từ việc nghiên cứu và phân tích sự vi phạm phương châm hội thoại

trong các truyện cười dân giân Việt Nam, khóa luận đã chỉ ra và lí giải cơ
chế tạo ra nghĩa hàm ẩn trong truyện cười.
4.

NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU :
4.1: Nghiên cứu lí luận về Ngữ dụng học và truyện cừi dân gian

Việt Nam.
4.2: Miêu tả và phân tích truyện cười có vi phạm phương châm hội
thoại.
5.

PHẠM VI NGHIÊN CỨU: Nghiên cứu nghĩa tường minh và

nghĩa hàm ẩn trong truyện cười được tạo ra từ cơ chế nào? Vi phạm quy tắc
phương châm hội thoại nào? Nghiên cứu trong truyện cười dân gian Việt
Nam.
6.

PHƯƠNG PHÁP NGHÊN CỨU: Phân tích diễn ngơn, chuyên

gpia, tổng hợp, thống kê, phân tích,…
PHẦN NỘI DUNG:
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI :

8


Tồn bộ phần lý thuyết, cơ sở lí luận của đề tài được dựa trên sự tham khảo
của cuốn giáo trình “Ngữ dụng học” của Đỗ Hữu Châu & Đỗ Việt HùngNXB Đại học Sư Phạm, ngày 4 tháng 1 năm 2007.
1. Khái quát về nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn.
Muốn nghiên cứu về đề tài trước hết ta cần hiểu nghĩa tường minh và nghĩa
hàm ẩn là gì?
- Nghĩa trực tiếp do các yếu tố ngôn ngữ đem lại được gọi là nghĩa tường
minh.
-. Các nghĩa nhờ suy ý mới nắm bắt được gọi là nghĩa hàm ẩn.
VD: Người mẹ nói với con gái mình:
“Con năm nay 28 tuổi rồi đó!’’
-Phát ngơn này ngồi nghĩa tường minh người mẹ muốn nói với đứa con gái
của mình về tuổi của cơ ấy thì nghĩa hàm ẩn của bà mẹ muốn truyền đạt đến
cô ấy rằng:” Năm nay con đã 28 tuổi rồi, hãy mau lo việc lấy chồng ổn định
gia đình đi chứ”( ở Việt Nam con gái 28 tuổi chưa lấy chồng là muộn)
2. Phân loại tổng quát nghĩa hàm ẩn.
Nghĩa hàm ẩn có 2 loại:Tiền giả định
 Hàm ngôn
*Tiền giả định là những căn cứ cần thiết để người nói tạo ra ý nghĩa tường
minh trong phát ngon của mình.
*Hàm ngơn là tất cả những nội dung có thể suy ra từ một phát ngơn cụ thể
nào đó từ nghĩa tường minh cùng với tiền giả định của nó.

9

VD:”Hôm qua mẹ thấy con đã đi chơi với một người bạn nam đến 11h đêm
mới về đó”
-Nghĩa tường minh:Tối hôm qua người con đã đi chơi với một bạn nam đến
11h đêm .
-Nghĩa hàm ẩn là:
+Tiền giả định: >Cô con gái có một cuộc hẹn vào tối hơm qua
>Đối với con gái Việt Nam đi chơi với một bạn nam vào buổi
tối đến 11h đêm là không tốt.
+Hàm ngôn: Người mẹ muốn nhắc nhở con gái rằng “hãy dừng lại ngay việc
đó, đừng để nó tiếp diễn lần thứ hai”
3.Tiền giả định và hàm ngôn.
Tiền giả định và hàm ngôn cùng nằm trong một phạm trù lớn hơn là phạm
trù nghĩa hàm ẩn của phát ngôn bởi chúng đều khơng được nói ra một cách
tường minh , chúng chỉ nắm bắt nhờ thao tác suy nghĩ , Cho đến nay , phân
biệt tiền giả định và hàm ngôn vẫn còn là một vấn đề lớn của ngữ dụng học.
Và để phân biệt tiền giả định và hàm ngôn chúng ta cố thể dựa vào những
đặc điểm sau:
3.1. Quan hệ với nghĩa tường minh:
Tiền giả định là những hiểu biết được xem là bất tát phải bàn cãi , bát tất
phải đặt ván đề, đã được các nhân vật giao tiếp mặc nhiên thừa nhận, dựa vào
chúng mà người nói tạo nên các nghĩa tường minh trong phát ngôn của mình,
có thể được hiểu là tiền giả định ln ln đúng.(trừ những trường hợp người
nói tạo ra một phát ngơn mà nghĩa tường minh dựa trên một tiền giả định sai,
bịa đặt.

10

Hàm ngơn là những hiểu biết hàm ẩn có thể suy ra từ nghĩa tường minh
và tiền giả định của nghĩa tường minh
Nếu khơng có nghĩa tường minh và tiền giả định của nó, khơng thể suy
ra được nghĩa hàm ngơn thích hợp .
VD: “Hơm nay lại uống trà sữa à anh?”
- Tiền giả định : Hơm qua, thậm trí là mấy ngày liên tục trước thì chàng
trai đều mời cô gái uống trà sữa.
- Nghĩa tường minh: Cho đến ngày hơm nay thì chàng trai vẫn tiếp tục
mời cơ gái uống trà sữa.
Từ tiền giả định và nghĩa tường minh trên thì cơ gái muốn dẫn tới hàm
ngơn:
- Em không muốn đi chơi với anh nữa.
- Em không muốn uống nữa
- Em sợ béo
- Uống nhiều rồi , khá nhàm chán em muốn đổi thức uống khác,…
3.2: Quan hệ với hình thức ngơn ngữ tạo nên phát ngơn.
- một phát ngơn có thể có nhiều tiền giả định nhưng chỉ có một hoặc một số
dính líu đến ( quan yếu với) nghĩa tường minh của phát ngôn.
- C. Kerbrat Orecchionni đưa ra định nghĩa về tiền giả định như sau: ‘’
chúng tôi xem là tiền giả định tất cả những thông tin mặc dầu không được
truyền báo một cách tường minh ( tức không cấu thành đối tượng truyền báo
chân chính một thơng điệp) nhưng phải được tự động diễn đạt bởi tổ chức
hình thức của phát ngơn nằm sẵn trong tổ chức của phát ngơn bất kể hồn
cảnh của phát ngôn như thế nào’’ . Định nghĩa này nhấn mạnh một đặc điểm
: Tiền giả định nhấn mạnh một tính chất ‘’ bất tất phải bàn cãi của nó’’ phải
có quan hệ với các yếu tố ngơn ngữ đánh dấu nó.
11


- tiền giả định tương đối ít lệ thuộc và ngữ cảnh , trái lại , hàm ngôn không tất

yếu phải được đánh dấu bởi các dấu hiệu ngôn ngữ, mà nó lệ thuộc sâu sắc
vào ngữ cảnh.
VD: Tơi đã không đi tập gym một tháng nay rồi.
+ Cơ thể tơi thấy uể oải
+ Vóc dáng tơi xấu q
3.3: Lượng tin và tính năng động hội thoại.
- Nhiều tác giả cho rằng bởi tiền giả định là những điều ‘’bất tất phải bàn cãi
‘’ cho nên khơng có tính thơng tin . Qủa vậy, tiền giả định là những hiểu biết
mà người nói và người nghe có chung, dựa vào đó mà tạo nên ý nghĩa tường
minh và hàm ngơn, cho nên khơng phải là cái mới , do đó có lượng tin thấp.
- Trong một văn bản như đã biết, những điều nói ở tiền ngơn được xem là
tiền giả định cho những phát ngôn sau, bởi vậy thong tin mà tiền giả định
cung cấp đẫ là quan yếu ở tiền ngơn , khơng cịn có thể quan yếu đối với phát
ngôn đang xem xét.
- Tuy nhiên , cần phân biệt khái niệm hiệu quả thông tin và lượng tin . Xét
trong một phát ngôn, tiền giả định không quả hiệu quả thơng tin nhưng vẫn có
lượng tin . Lượng tin này không quan yếu đối với hiệu quả thông tin của phát
ngôn đang xem xét nhưng vẫn là cần thiết để lý giải hiệu quả thông tin của
phát ngôn.
- Mặt khác, tiền giả định không phải bao giờ cũng có hiệu quả thơng tin,.
Chúng ta đã nói tới các nghĩa hàm ẩn cố ý , các nghĩa hàm ẩn trong ý định
truyền báo của phát ngôn. Trong trường hợp hàm ẩn cố ý rời vào tiền giả định
thì chính tiền giả định lại có hiệu quả thơng tin cao hơn là nghĩa tường minh
và hàm ngôn.

12


- Có lẽ điều quan trọng đối với giao tiếp là ở tính năng động hội thoại của
tiền giả định , nghĩa tường minh và hàm ngơn. Nói chung nghĩa tường minh

và hàm ngơn có tính năng động hội thoại cao hơn là tiền giả định , có nghĩa
là nghĩa tường minh và hàm ngôn là một giai đoạn trong hội thoại , từ giai
đoạn này mà hội thoại tiến thêm bước mới.
- Tiền giả định thì khác , kể cả trường hợp tiền giả định là nghĩa cố ý , có thể
là một bước để tiếp tục cuộc hội thoại. Nhưng nếu tiếp tục cuộc hội thoại dựa
vào tiền giả định thì cuộc hội thoại sẽ giật lùi, đơi khi luẩn quẩn, thậm trí gây
ra cãi vã, làm hỏng cuộc hội thoại, cuộc hội thoại sẽ không tiến lên được.
3.4: Phản ứng đối với các dạng phát ngôn:
Trừng những tiền giả định đóng vai trị nghĩa hầm ẩn cố ý( đối tượng
truyền báo chính của phát ngơn) , các tiền giả định thong thường có những
đặc điểm sau đây khi phát ngơn biến đổi:
a.Tính chất kháng phủ định
Tiền giả định giữ nguyên khi phát ngôn chuyển từ dạng khẳng định sang
phủ định ( kháng phủ định) .
b. Tính chất bất biến khi phát ngôn thay đổi về hành động ngơn ngữ tạo ra
nó.
Tiền giả định của phát ngơn xác tín vẫn giữ ngun khi phát ngơn này
chuyển sang phát ngơn hỏi, mệnh lệnh…
c. Tính chất khơng thể khử bỏ .
Bởi tiền giả định là điều đã được xem là ‘’ bất tất phải bàn cãi’’ cho nên
nó khơng thể loại bỏ ngay trong cùng một phát ngôn. Việc khử tiền giả định
bằng những kết tử lập luận nghịch hướng sẽ dẫn tới sự vô nghĩa hoặc mâu
thuẫn.

13


Gắn bó với tính chất này là tính chất khơng thể nối kết phát ngơn có nghĩa
tường minh với tiền giả định của nó.
Đối chiếu với tiền giả định, các hàm ngơn khơng có các đặc điểm nói trên.

Cụ thể là:
 Hàm ngôn không giữ nguyên khi phát ngôn chuyển từ phur định sang
khẳng định.
 Hàm ngôn cũng không giữ nguyên khi hành động ngôn ngữ thay đổi
với ý nghĩa tường minh.
 Hàm ngơn có thể khử một cách dễ dàng nhờ kết tử đối nghịch

4.Cơ chế tạo ra những nghĩa hàm ẩn cố ý:
Các nghĩa hàm ẩn tạo ra dựa vào tất cả các quy tắc của ngữ dụng :
- Quy tắc chiếu vật và chỉ xuất.
- Quy tắc chi phối các hành động ngôn ngữ.
- Quy tắc lập lập.
- Quy tắc hội thoại.
Muốn tạo ra được nghĩa hàm ẩn cố ý, người nói một mặt phải tơn trọng
các quy tắc này và gủa định người nghe cũng biết và tôn trọng chúng, mặt
khác lại cố ý vi phạm chúng và giả định rằng người nghe cũng ý thức được
chỗ vi phạm đó của mình . Nghĩa hàm ẩn cố ý xuất hiện và được lí giải ở chỗ
vi phạm đó.
Và chúng ta có một số trường hợp vi phạm sau đây:
4.1. Sự vi phạm quy tắc chiếu vật và chỉ xuất:
Trong Tiếng Việt của chúng ta , hệ thống các từ xưng hô trong hội thoại
hết sức phong phú , tế nhị. Mỗi cặp xưng hô đều tiền giả định những kiểu

14


quan hệ vị thế xã hội nhất định và việc sử dụng cặp từ xưng hô nào sẽ quy
định quan hệ giao tiếp cần phải giữ trong suốt cuộc hội thoại:
VD1: Cặp từ xưng hơ “ bố’’/’’con’’ có tiền giả định là hai đối tượng có
quan hệ gia đình . Hiện nay, trong giao tiếp , giữa hai người xa lạ, chẳng có

quan hệ huyết thống , quan hệ gia đình , cũng khơng có gì than mật, cặp từ
xưng hô bắt đầu cuộc hội thoại là ‘’ bác’’/’’tôi’’,’’bác’’/’’cháu’’,
‘’cụ’’/’’cháu’’…. Bỗng nhiên đối tượng thay đổi xưng hô bằng cặp
‘’bố’’/’’con’’. Với sự thay đổi cố ý này nhân vật ngầm tỏ rằng quan hệ xa lạ
trước kia nay đã thay đổi hoặc tỏ ra một cách hàm ẩn rằng:
- Tôi xem quan hệ giữa ông và tôi là con quan hệ bố con.
- Tôi muốn quan hệ thân mật với ông như người nhà trong gia đình.
VD2: Trong các cuộc cãi lộn giữa vợ chồng , khơng ít trường hợp người
vợ và người chồng chuyển từ xưng hộ ‘’anh “/ ‘’em’’ sang ‘’anh ‘’/ ‘’tơi’’ ,
cuối cùng thì là ‘’mày’’/’’tao’’.
VD3: Tương tự như cuộc cãi vã của anh em trong nhà thường ngày, họ
chuyển từ xưng hô “anh”/”em” sang “mày”/”tao”.
Sự thay đổi cách xưng hơ như vậy tỏ ra rằng có sự thay đổi trong quan hệ
giữa hai người mà không cần tuyên bố ‘’tường minh’’ nó ra.
4.2 . Các hành động ngôn ngữ gián tiếp.
Khi chúng ta sử dụng các hành động ngôn ngữ theo lối gián tiếp là biện
pháp rất có hiệu lực để truyền báo các nghĩa hàm ẩn, đặc biệt là nghĩa có ý
ngữ dụng học .
VD: Người mẹ hỏi con gái của mình đi chơi về muộn vào buổi đêm:
-‘’ Bây giờ là mấy giờ rồi?’’

15


Đặt câu hỏi này người mẹ rõ ràng vi phạm điều kiện chuẩn bị và điều kiện
tâm lý của hành động hỏi – người mẹ đã biết giờ quá muộn vào ban đêm.
Trong tình thế của mình , người con gái biết ngay ý định nhắc nhở , cảnh cáo
của mẹ về việc đi chơi về muộn.
Đáp lại những câu hỏi kiểu như vậy , không phải là những câu trả lời ‘’nhơn
nhơn’’ như ‘’ dạ, 12h đêm rồi mẹ ạ’’ mà phải là những phát ngôn xin lỗi ,

thanh minh… như: ’’ con xin lỗi ạ!”
4.3. Sự vi phạm quy tắc lập luận:
Người nói chỉ đưa ra lập luận cứ để người nghe đưa ra kết luận hoặc đưa ra
kết luận để người nghe suy ra luận cứ. Không hoàn tất các bước lập luận là
cách thường được dùng để tạo ra các hàm ngôn.
4.4. Sự vi phạm các quy tắc hội thoại:
Trước hết chúng ta xét hai ví dụ sau:
VD1: Người anh trai hỏi bác về đứa em gái họ của mình lâu ngày khơng gặp:
-“ em Thủy học có giỏi khơng ạ?”
-“ hai năm học lớp 1, ba năm học lớp 2,bốn năm học lớp 3,năm nay mới
được lên lớp 4”
Thay vì dùng hành động hỏi đáp cho câu hỏi, thì người mẹ đã vi phạm một
cách cố ý quy tắc hội thoại chi phối chức năng ở lời của các hành động trong
cặp hội thoại. Phát ngôn của người mẹ ngầm trả lời cho đứa cháu trai của
mình rằng “ Thủy học dốt”.
VD2: Hai người bạn học sinh nói với nhau:
- “ Ê Hương! Tao vừa biết một tin động trời của con Lan này, nó..”
- “ Mày ăn gì chưa, có muốn đi ăn với tao không?”

16


Người bạn Hương đã vi phạm quy tắc hội thoại, vi phạm quy tắc tôn trọng
thể diện ở chỗ vi phạm lãnh địa hội thoại , Hương đã ngắt lời người bạn của
mình khi người bạn đang kể về việc xấu hổ của nhân vật Lan. Và câu trả lời
của Hương thì khơng hề liên quan đến câu chuyện đang kể .
Nhưng chúng ta không thể cho rằng Hương là một người thô lỗ khi xét về
nghĩa hàm ẩn trong sự vi phạm đó: Hương muốn nhắn với người bạn của
mình rằng pải cảnh giác, việc nói xấu khơng nên nói to chỗ đơng người, như
thế là khơng hay và mất lịch sự, chỉ nên nói lúc chit có hai chúng ta mà thơi,

để trách phiền hà.”
Qua hai ví dụ trên chúng ta tháy sự vi phạm cố ý các quy tắc điều khiển cấu
trúc chức năng hội thoại,… cũng là biện pháp để truyền đạt các nghĩa hàm ẩn
cố ý.
4.5. Phương châm cộng tác hội thoại của Grice và nghĩa hàm ẩn.
Grice cho rằng người nói có tính “xúc phạm” một hoặc một số nguyên tắc
để khai thác chúng. Ông đặt tên cho cách dùng này là “sự xúc phạm” hay là
“sự khai thác” các nguyên tắc cộng thoại .
Các nghĩ hàm ẩn này dựa vào tính vững chắc của phương châm cộng tác
hội thoại và hoạt động theo cơ chế: Khi phát ngôn trệch ra khỏi nguyên tác
nào đó thì người nghe vẫn tiếp tục lí giải nó sao cho phù hơp với sự cộng tác
trong hội thoại càng nhiều càng tốt .
Như vậy , bằng cách vi phạm nguyên tắc cộng tác hội thoại , người nói
buộc người nghe phải vận dụng thao tác suy ý để đạt đến một nghĩa nào đó
,và chỉ với nghĩa được suy ra đó, người nói mới được xem là vẫn tôn trọng
phương châm cộng tác.
Những hàm ẩn hội thoại đặc thù là cơ sở của môt số ‘’biện pháp tu từ’’
trong từ học của Aristole như:

17


 Nguyên tắc về chất.
 Nguyên tắc về lượng.
 Nguyên tắc về quan hệ.
 Nguyên tắc về cách thức.

18

Tiểu kết:
Xét về toàn bộ phần lý thuyết, cơ sở lý luận của đề tài, ta có thể thấy, cơ chế
tạo ra tiếng cười trong truyện cười dân gian Việt Nam thuộc nhóm phần lý
thuyết 4.4 : Sự vi phạm qui tắc hội thoại và 4.5: Phương châm cộng tác hội
thoại của Grice và nghĩa hàm ẩn. Việc sử dụng , tuân thủ các phương châm
hội thoại sẽ giúp chúng ta thàng công trong việc giao tiếp , truyền đạt , trao
đổi thơng tình và gửi gắn tình cảm hằng ngày. Nhưng đôi khi chúng ta chúng
ta không tuân thủ các phương thức hội thoại, cố ý tại ra những hàm ẩn, mà đối
phương muốn hiểu phải suy ý mới có thể rõ được. Đó là một điều vơ cùng đặc
biệt và tinh tế trong ngôn ngữ Việt Nam và truyện cười dân gian cũng sử dụng
khía cạnh vi phạm phương châm hội thoại và cố ý vi phạm phương châm hội
thoại để tạo nên tiếng cười mua vui, hài hước hay mỉa mai hàm ẩn cho truyện
cười.

19


CHƯƠNG 2: CƠ CHẾ TẠO RA NGHĨA HÀM ẨN TRONG
TRUYỆN CƯỜI DÂN GIAN VIỆT NAM- SỰ VI PHẠM
PHƯƠNG CHÂM HỘI THOẠI.
Để giao tiếp một cách thành cơng, thì chúng ta phải tuân thủ các phương
châm hội thoại đề ra. Nhưng trong một số trường hợp, để đạt được mục đích
giao tiếp, muốn truyền đạt thì đơi khi chúng ta lại không tuân thủ theo các
phương châm hội thoại. Những sự vi phạm cố ý này cũng mang đến một hiệu
quả giao tiếp nhất định và đem lại tiếng cười. Từ việc khảo sát, phân tích các
truyện cười dân gian Việt Nam, Khóa luận nhận thấy những truyện cười vi
phạm phương châm hội thoại như sau:
1. Sự vi phạm phương châm về lượng
Phương châm về lượng yêu cầu trong quá trình đối thoại các chủ thể tham
gia hoạt động giao tiếp truyền đạt lượng tin vừa đủ, không thừa cũng không

thiếu . Thông tin thừa, đi lệch so với đề tài trong q trình hội thoại một cách
có chủ ý sẽ phục vụ một lý do nào đó của người tham gia hội thoại. Cụ thể
nhất, tiếng cười trong truyện cười dân gian Việt Nam được xây dựng từ sự
không tuân thủ này.
VD1:
LỢN CƯỚI ÁO MỚI
Có anh tính hay khoe của. Một hôm, may được cái áo mới, liền đem ra
mặc, rồi đứng hóng ở cửa, đợi có ai đi qua người ta khen.
Đứng mãi từ sáng đến chiều chả thấy ai hỏi cả, anh ta tức lắm.

20


Đang tức tối, chợt thấy một anh, tính cũng hay khoe, tất tưởi chạy đến
hỏi to:
– Bác có thấy con lợn cưới của tôi chạy qua đây không?
Anh kia liền giơ ngay vạt áo ra, bảo:
– Từ lúc tôi mặc cái áo mới này, tôi chẳng thấy con lợn nào chạy
qua đây cả!
( Nguồn: Sách giáo khoa Ngữ Văn 6 hoặc truyện cười dân gian Việt
Nam)
Qua ví dụ trên ta có thể thấy, để đạt được mục dích khoe khoang chiếc áo
mới và con lợn cưới của mình, hai anh chàng đã vi phạm phương châm hội
thoại-vi phạm phương châm về lượng, cung cấp thừa lượng thông tin. Chẳng
hạn , chàng thứ nhất chỉ cần hỏi: “ Bác có thế con lợn của tôi chạy qua đây
không?’’ và người kia chỉ cần trả lời “ tôi chẳng thấy con lợn nào chạy qua
đây cả” là được. Nhưng hai anh chàng lại thêm thơng tin mình mặc “áo mới”
và “con lợn cưới’’.
Nhìn từ góc độ nền văn hóa của Việt Nam, “con lợn cưới’’ là lợn dùng
trong đám cưới, anh chàng muốn khoe lợn cưới là khoe nhà mình có đám

cưới, nhà có tin vui , có việc lớn và nhà có gia xúc để dùng trong việc gia
đình thường là những nhà khá giả. “áo mới’’
Ngày xưa, để có một tấm áo mới là chỉ có trong những dịp quan trọng,
những lễ hội họ mới dám mua áo mới để chuẩn bị , anh chàng này thì ngày
thường được mua, và đó là điều đặc biệt, và anh chàng ấy muốn khoe với tất
cả mọi người về chiếc áo mới đó, ngay cả khi khơng ai hỏi về chiếc áo thì anh
vẫn nói ra… Tuy nhiên ,nhờ sự dư thừa đó, ta mới phát hiện được tiếng cười
đầy ẩn ý phía sau đó.

21


VD2:
NĨI CĨ ĐẦU CĨ ĐI
Một lão nhà giàu có anh đầy tớ tính rất bộp chộp, thấy có gì nói ấy, gặp
đâu nói đó, chẳng có đầu có đi gì cả. Lão mới gọi anh ta bảo:
-Mày ăn nói chẳng có đầu đi gì cả, người ta cười cả tao lẫn mày. Từ rày
nói cái gì thì phải nói cho có đầu có đi nghe khơng!
Anh đầy tớ vâng vâng dạ dạ.
Một hôm lão mặc quần áo sắp sửa đi chơi, đang ngồi hút thuốc thì thấy
anh đầy tớ đứng chắp tay trịnh trọng nói:
-Thưa ơng, con tằm nó nhả tơ, người ta mang tơ bán cho người tàu, người tàu
đem dệt thành the rồi bán sang ta. Ông đi mua the về may thành áo. Hôm nay
ông mặc áo ông hút thuốc. Tàn thuốc nó rơi vào áo ông, và áo ơng đang
cháy.
Lão giật mình nhìn xuống thì áo đã cháy to bằng bàn tay rồi.
( Nguồn : Tiếng cười dân gian Việt Nam)
Trong văn hóa giao tiếp tiếp của người Việt Nam, thì chúng ta cần phải tơn
trọng tính lịch sự trong các mối quan hệ như giữa người lớn tuổi và người nhỏ
tuổi, cấp bậc, địa vị xã hội, tuổi tác,… tức là phải ăn nói lịch sự lễ phép, có

thư có gửi, có đầu, có đi. Và điều mà ông chủ nhắc anh đầy tớ nhà mình ăn
nói với chủ với những người bề trên phải lễ phép có đầu có đi là hồn tồn
đúng.
Nhưng Anh đầy tớ tuân thủ mệnh lệnh của ông chủ một cách cứng nhắc –
nói có đầu có đi, chính vì như vậy anh đầy tớ đã nói ra lượng tin q thừa
so với những gì cần nói trong tình huống lúc đó .

22


Trong tình huống khẩn cấp ở trên , thì anh đầy tớ chỉ cần nói “thưa ơng,
áo ơng đang cháy “ là được, nhưng anh lại liệt kê hàng loạt các sự việc trước
đó mà anh đã thấy và quan sát mà anh cho là đó là cách nói có đầu có đi ,lễ
phép nà ơng chủ muốn anh nói.
Nếu xét về hiệu quả giao tiếp, thì anh đầy tớ đã thất bại do truyền đạt
thông tin quá chậm, và xét về tuân thủ quy tắc hội thoại thì anh đầy tớ đã
không tuân thủ và vi phạm quy tắc hội thoại – vi phạm phương châm về
lượng, anh nói thừa lượng thơng tin. Nhưng chính vì sự vi phạm đó đã đem
đến tiếng cười cho câu truyện.
VD3:
GIẤY KHỔ TO
Một nhà văn đang cặm cụi viết, vợ đến bên cạnh nói:
- Ơng lấy giấy khổ to mà viết có hơn khơng.
Nhà văn lấy làm khối chí cho bà vợ khen tài năng của mình, ý tứ phong
phú, giấy khổ nhỏ khơng đủ ghi chép hết. Muốn vợ nói lại cho sướng bụng
anh ta hỏi:
- Mình nói vậy ý là thế nào?
Bà vợ thong thả nói:
- Ơng chẳng tính tốn gì cả. Giấy khổ to bỏ đi cịn dùng gói hàng được, chứ
giấy khổ nhỏ bỏ đi có mà cho vào sọt rác.

( Nguồn: Truyện cười dân gian Việt Nam)
Ở trong ví dụ trên , người vợ đã vi phạm quy tắc hội thoại- vi phạm
phương châm vè lượng, người vợ cung cấp không đủ, thiếu lượng thông tin
nên dẫn tới việc người chồng hiểu không đúng ý của người vợ.

23


Trong giao tiếp , khi người nói cung cấp khơng đủ thông tin , để hiểu được
nội dung dược truyền đạt người nghe phải tiến hành thao tác suy ý ,suy luận
và do đó sẽ dẫn đến nhiều cách hiểu khác nhau.
Trong xã hội cũ, Văn chương, chữ nghĩa là một thứ vơ cùng được coi
trọng, nó thể hiện sự văn minh, học thức của một con người, nhưng chỉ con
trai mới được đi học ngày xưa vì vẫn cịn tồn tại hủ tục “trọng nam khinh nữ”,
và người người vợ trong câu truyện trên đã không hiểu được chất văn trí tuệ
và nghệ sĩ của chồng nên đã có ý nghĩ giấy văn viết đi rồi cũng bỏ đi chỉ để
làm gói hàng, nhóm bếp, nhưng ở câu nói đầu tiền cơ khơng nói hết ý đó nên
người chồng đã hiểu sai ý người vợ của mình , ơng cứ tưởng vợ khen trình độ
văn thơ của mình mới khuyên mình lấy giấy to, nhưng ý của người vợ lại
hoàn toàn khác, bà nghĩ khi viết giấy khổ to lúc vứt đi cịn có thể gói được
hàng, tư tưởng của người phụ nữ ngày xưa ở nhà thì chăm chăm vào việc nhà
làm sao cho tốt và đức tính tiết kiệm là một điều tốt với công việc của gia
đình. Chính vì sự hiểu lầm đó, đã tạo nên tiếng cười mua vui cho câu
chuyện…
VD4:
ĐÁNH QUÂN NGŨ SÁCH
Lính huyện đi tuần đêm, bắt được đám tổ tôm. Sáng hôm sau đêm lên công
đường để tang công.
Quan chưa biết việc gì, cứ bảo nọc ra mà đánh.Lính cầm roi hỏi:
- Bẩm quan đánh bao nhiêu ạ?

Quan đang dở ngủ dở thức, mơ màng đến quân bài đánh cho cụ thườn ù lúc
gà gáy, bảo:
- Đánh quân ngũ sách!

24