(Luận án) Tư tưởng cải cách của fukuzawa yukichi (1835 1901) và giá trị của nó

VINHÀNLÂM
KHOAHỌCXÃHỘIVIT NAM
HỌC VIỆN KHOAHỌCXÃ HỘI

NGUYỄNMINHNGUYÊN

TƢ TƢỞNG CẢICÁCH
CỦAFUKUZAWAYUKICHI(18351901)VÀGIÁTRỊCỦANÓ

Chuyênngành:LịchsửTriethQcMã
so:62.22.03.01

LUN ÁNTIENSĨTRIETHỌC

Ngƣihƣngn h o h Qc:

PGS.TS. Hoàng Thị
ThơPGS.TS.PhạmHồngThái
HÀNỘI–2016


LI CAMÐOAN

Ti x i n

m

o n yl

ngtrnhnghin

u rin g t i s

liu tronglunnltrungthngungrrngkếtlunkhohlunn h t ngn g t r nt kn g trnhnokh

TÁCGIẢLUN ÁN

NguyễnMinhNguyên

1


MỤCLỤC
LI CAMÐOAN..................................................................................................i
MỤCLỤC..........................................................................................................ii
MỞÐẦU............................................................................................................1
NỘIDUNG.........................................................................................................9
CHƢƠNG1:T Ổ N G QUANTÌNHHÌNHNGHIÊNCỨU............................9
1.1. Nhữngvấnđềđãđƣợcnghiêncứu.........................................................9
1.2. Nhữngvấnđềđãđƣợckếthừavàcầntiếptụcgiảiquyết...........................25
Tiểukếtchƣơng1.........................................................................................26
CHƢƠNG2:BỐICẢNHRAĐỜITƢTƢỞNGCẢICÁCHCỦAFUKUZAWA
YUKICHI..........................................................................28
2.1. Bốicảnhhìnhthànhtƣ tƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi.................28
2.2. ConngƣờivàsựnghiệpcủaFukuzawaYukichi....................................42
Tiểukếtchƣơng2.........................................................................................47
CHƢƠNG3:TƢTƢỞNGCẢICÁCHCỦAFUKUZAWAYUKICHI.493.
1.Tƣtƣởngcảicáchvềgiáodục.........................................................................50
3.2. Tƣtƣởngcảicáchvềnhànƣớc...................................................................68
3.3. Tƣtƣởngcảicáchvềngoạigiao.................................................................78
Tiểukếtchƣơng3.........................................................................................93

CHƢƠNG4:MỘTSỐGIÁTRỊCỦATƢTƢỞNGCẢICÁCHFUKUZA
WAYUKICHI....................................................................95
4.1. Giá trị của tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi đối với chính
sáchcảicáchcủachínhquyềnMinhTrị.......................................................95
4.2. GiátrịcủatƣtƣởngcảicáchFukuzawaYukichiđốivớiphongtràoCanhtâ
nViệtNamđầuthếkỷXX........................................................................119
4.3. GiátrịgợimởcủatƣtƣởngcảicáchFukuzawaYukichiđốivớiViệtNamhiệnn
ay 140
Tiểukếtchƣơng4.......................................................................................147
KETLUN ......................................................................................................149
DANH MỤC CÁC CƠNG TRÌNH ÐÃ CƠNG BO CĨ LIÊN QUAN
ÐENLUN ÁN..........................................................................................152
DANHMỤCTÀILIỆUTHAMKHẢO.............................................................153
PHỤLỤC.......................................................................................................167


MỞÐẦU
1. Tínhcấpthietcủađềtài
Cuộc cải cách Minh Trị bắt đầu từ cuối thế kỷ XIX (1868) đánh một
dấumốcquantrọngđƣaNhậtBảntừmộtquốcgiathuộcchâlạchậu,bịphƣơngTây dồn ép từng
bƣớc,nhanhchóngpháttriểnthànhmộtcƣờngquốckhuvựcvàthếgiớichỉtrongvịngchƣađầymộtnửathếkỷ.
NhữngthànhquảcủathờikỳMinhTrịđãtạonênnềntảngvữngchắcchoNhật Bản trong
những

bƣớc

đƣờng

phát

triển

vƣợt

bậc

về

sau.

Kể

từ

kết

thúcchiếntranhThếgiớithứII,NhậtBảntừmộtnƣớcbạitrận,bịtànpháhoangtànnhƣngvẫnlạinhanh
chóngđứngdậytrởthànhmộtmộtcƣờngquốchàngđầuthếgiớivềkinhtếchỉsauvàithậpniên.Khơngítýkiếnchorằngnhững
thànhquảmànƣớcNhậthiệnđạiđangcóđƣợcđãbắtnguồntừcáctƣtƣởngcảicáchthờiMinhTrị.
Lý giải sự “thần kỳ” của Nhật Bản thời Minh Trị, từ góc độ lịch sử tƣtƣởng,
có lẽ bên cạnh sự sáng suốt, quyết đoán của tầng lớp quan liêu với
tầmnhìnđầythaolƣợccịncóvaitrịkhơngthểbỏquacủatầnglớptríthứcƣutú-nhữngngƣờicótƣ
tƣởngcảicáchvƣợtthờiđạimàFukuzawaYukichilàmộtnhânvậtđiểnhìnhkhơngthểbỏqua.Cũngvìvậyviệcnghiêncứu,lígiải,
làmrõ những tƣ tƣởng cải cách của ơng là một trong những cách tiếp cận có
thểgiúphiểusâusắchơnnhữngngunnhâncănbảntạonênthànhcơngcủacơngcuộcDuytânMinh
Trị,

nhất

là

vai

trị

của

các

nhà

tƣ

tƣởng

đối

với

nhữngchuyểnbiếncótínhchiếnlƣợccủaxãhộiNhậtBảnthờiđó.
Khơng những thế tƣ tƣởng cải cách của Fukuzawa Yukichi cịn có
ảnhhƣởng quốc tế lúc đƣơng thời khá rộng rãi, chẳng hạn những ảnh hƣởng
tƣtƣởngcủngđếntầnglớpsĩphuunƣớcViệtNamđầuthếkỷXX.Dovậy,nghiêncứutƣt
ƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichisẽgópphầnthấyrõhơn

1


tác động của nó đến Việt Nam đầu thế kỷ XX, sự ra đời của phong trào
CanhtânởViệtNamvàmốiliênhệtƣtƣởnggiữahaidântộcViệtNam–NhậtBảnởgiai đoạnđầu

thếkỷXXđầysơiđộng.Thậmchí,trongcơngcuộcđổimớicủa Việt Nam hơm nay vẫncóthể tiếp tục
khai

thác

nhiềugiá

trịq u a

n h ữ n g bàihọcvềtƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi.
HiệnnayởViệtNam,trƣớcnhữngbiếnđổikhơngngừngcủađờisốngxã hội,
đặcbiệtlàvấnđềgiáodục-đàotạo,vấnđềthamơthamnhũng,nhữngvấnđềngoạigiaotrongbốicảnhxungđộtquốctếngàycàng
phứctạp,..chothấy tính cấp thiết phải xây dựng hệ thống lý thuyết đúng đắn về giáo
dục, xâydựngNhànƣớcphápquyền,xâydựngchiếnlƣợcngoạigiaomềmdẻo,linhhoạt để có đƣợc một Việt
Nam

“dân

giàu,

nƣớc

mạnh,

dân

chủ,

cơng

bằng,vănminh”.Trêncơsởkếthừanhữngtinhhoatƣtƣởngcủanhânloại,phùhợpvớiđiềukiệ
nthựctiễncủaViệtNam,nhữngnghiêncứutƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawa Yukichi về giáo dục, Nhà
nƣớc,ngoạigiaosẽgópphầnbổsungnhững bài học kinh nghiệm trong việc xây dựng cơ sở lý
luận cho việc xâydựng, phát triển Việt Nam trên nhiều phƣơng diện quan trọng
trong bối cảnhhiệnnay.
Hơn thế nữa, việc nghiên cứu nhà tƣ tƣởng Fukuzawa Yukichi sẽ lànguồn
tƣ liệu cho các đề tài nghiên cứu khác có liên quan đến Nhật Bản thờikỳ Minh
Trị nói riêng và Nhật Bản nói chung- m ộ t đ ố i t á c c h i ế n l ƣ ợ c
h i ệ n naycủa ViệtNam.
Vìnhữnglýdotrên,tơiđãchọnvấnđềTt ởngả i h FukuzwYukichi(18351901)vg i t r ị n l à m đềtàiluậnántiếnsĩcủamình.
2. Mụcđíchvànhiệmvụnghiên cứu
2.1. Mụcđíchnghiêncứu
LàmrõnhữngtƣtƣởngcảicáchcủaFukazawaYukichi.Từđó,đánhgiágiátrịcủanóđối
vớicơngcuộcDuytânMinhTrịởNhậtBảnvàvớiphongtrào


Canh tân ở Việt Nam đầu thế kỷ XX, đƣa ra một số gợi ý đối với Việt
Namtrongcơngcuộcđổimớiđấtnƣớchiệnnay.
2.2. Nhiệmvụnghiêncứu
Đểthựchiệnđƣợcmụcđíchnêutrên,đềtàinàycómộtsốnhiệmvụ:
- Nghiên cứu cuộc đời, sự nghiệp, tác phẩm tiểu biểu của
FukuzawaYukichitrongbốicảnhlịchsử,kinhtếxãhộithờikỳDuytânMinhTrị.
- PhântíchcáctƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi,tậptrungvàobaphƣơngdiện
chủyếulà:giáodục,Nhànƣớcvàngoạigiao.
- Phân tích ảnh hƣởng của tƣ tƣởng cải cách của Fukuzawa Yukichi
tớithànhcôngcủacôngcuộccảicáchMinhTrị.
- Làm rõ những ảnh hƣởng của tƣ tƣởng Fukuzawa đối với phong
tràoCanhtânởViệtNamđầuthếkỷXX,từđórútramộtsốgợimởchocơngcuộcĐổimớiv
àhộinhậpởViệtNamngàynay.
3. Ðoitƣợngvàphạmvinghiêncứucủaluậnán

3.1. Đốitượng
Đối tƣợng nghiên cứu của luận án là tƣ tƣởng cải cách của
FukuzawaYukichi và tác động của nó đối với Nhật Bản cũng nhƣ ảnh hƣởng đến
ViệtNamtronggiaiđoạncậnđại.
3.2. Phạmvi nghiêncứu
- NghiêncứucáctƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichivềgiáodục,Nhà nƣớc,
ngoạigiaovànhữngảnhhƣởngcủanóởNhậtBảntrongthờikỳMinhTrịtừ1868-1912.
- Nghiên cứu tác động của tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi
đếnphongtràoCanht â n ởViệtNamđầuthếkỷXX.


4. Cơsởcơsởlýluậnvàphƣơngphápnghiêncứu
4.1. Cơsởlýluận
Luận án đƣợc thực hiện trên cơ sở vận dụng phƣơng pháp luận duy vậtbiện
chứng

và

duy

vật

lịch

sử

của

chủ

nghĩa

Mác

–

Lênin

để

nghiên

cứu

vàđánhgiátƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi,mộtđạidiệntƣtƣởngthờicậnđại,quacáctác
phẩmcủngvàtrongbốicảnhlịchsửcụthểcủaNhậtBảnthờikỳMinhTrị.
4.2. Phươngphápnghiêncứu
Đểđạtđƣợchiệuquảcaotrongnghiêncứu,luậnánsửdụngcácphƣơngphápnghiêncứulị
chsửTriếthọckếthợpvớimộtsốphƣơngphápnghiêncứukhácnhƣphântíchtổnghợp,diễndịc
h,quynạp,sosánh,đốichiếu,lơgíc-lịchsử để nghiên cứu tƣ tƣởng cải cách của Fukuzawa Yukichi. Cụ thể một
sốphƣơngphápđƣợcápdụngtrongluậnánnhƣsau:
- PhươngphápnghiêncứulịchsửTriếthọc
Phƣơng pháp nghiên cứu lịch sử Triết học đƣợc coi là phƣơng
phápquantrọngđểthựchiệnđềtàiluậnán.
Luận án vận dụng phƣơng pháp nghiên cứu lịch sử triết học để
nghiêncứutƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichithờikỳMinhTrịDuytânởNhậtBảntừgócđộ
triếthọc.Từđósosánhvớitƣtƣởngtriếthọcchínhtrịởgiaiđoạn lịch sử trƣớc đó để làm rõ ơng đã tiếp
thu hay phê phán những gì? Tiếpđó, làm rõ ảnh hƣởng của những giá trị của tƣ
tƣởng đó đến con đƣờng pháttriển của Nhật Bản thời kỳ Minh Trị cũng nhƣ trở
thành một số giá trị gợi mởđối với Việt Nam thời đó và trở về liên hệ với tƣ

tƣởng đổi mới đất nƣớc củaViệtNamhiệnnay.
-Phươngphápphântích,tổnghợp
Phân tích và tổng hợp là hai phƣơng pháp gắn bó chặt chẽ, qui định
vàbổsungchonhautrongnghiêncứuđềtàiluậnán.Từviệcphântíchnhậnthức


cải cách đến các hoạt động cải cách của Fukuzawa Yukichi có thể rút ra đƣợcnội
dung cải cách cơ bản của Fukuzawa Yukichi về lĩnh vực giáo dục và Nhànƣớc
Nhật Bản thời kỳ Minh Trị. Từ việc phân tích những hoạt động cải cáchthựctếcủa
Fukuzawa

Yukichi

thấy

đƣợc

giá

trị

tƣ

tƣởng

cải

cách

đó

đối

vớicảicáchgiáodụcvàcảicáchNhànƣớcthờikỳMinhTrị.Từviệcphântíchsựtƣơng đồng, khác
biệttrongbốicảnhlịchsửthờikỳcậnđạiNhậtBảnvàViệtNamcũngnhƣsựhìnhthànhvàchuyểnbiếntƣtƣởngcủanhàtríthức
unƣớc Nhật Bản – Fukuzawa Yukichi với các nhà trí thức yêu nƣớc Việt
Namtrong nhận thức và ứng xử với thực tiễn lịch sử, có thể rút ra một số gợi mở
vềvấnđềcảicáchgiáodụcvàhoànthiệnhơnnữavềNhànƣớccũngnhƣkinhnghiệm về ngoại giao ở Việt
Nam

hiện

nay.

Phƣơng

pháp

phân

tích,

tổng

hợpđƣợcđƣợcsửdụngkháphổbiếntrongluậnán,nhằmđạtđƣợchiệuquảcao,cósứcthuyế
tphụctrongnghiêncứuvấnđề.
- Phươngphápsosánh
Việc sử dụng phƣơng pháp này giúp cho luận án có thể tiến hành
đốichiếu, so sánh bối cảnh lịch sử thời cận đại ở Nhật Bản và Việt Nam, so
sánhảnh hƣởng tƣ tƣởng cải cách giáo dục, Nhà nƣớc của Fukuzawa Yukichi

vớimột số nhà tƣ tƣởng cải cách Nhật Bản đƣơng thời; đồng thời liên hệ so
sánhvớiphongtràoCanhtânởViệtNamđầuthếkỷXX.
-Phươngphápl ô g í c -lịchsử
Sửdụngphƣơngpháplơgíc-lịchsửgiúpluậnántìmhiểuquyluậtv ậ n động và tất yếu
chuyểnbiếntƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi,đặttrong quá trình cải cách của Nhật Bản trên
các lĩnh vực khác nhau, mà trọngtâm là lĩnh vực giáo dục, lĩnh vực Nhà nƣớc
với mối liên hệ tác động qua lạigiữachúngcũngnhƣkếtquảtấtyếucủachúng.


Ngồi ra, tác giả cịn kết hợp các phƣơng pháp nghiên cứu liên
ngànhTriếthọcvớiĐơngphƣơnghọc,Sửhọc,Vănhóahọc,Chínhtrịhọc,Giáodụchọc,..đểth
ựchiệnluậnánmộtcáchsâusắcvàtồndiệnhơn.
5. Nguồntàiliệugocsửdụng trongluậnán
Fukuzawa Yukichi đã để lại cho nhân loại một kho tri thức khổng lồ vềtƣ
tƣởnggồmhơn100tácphẩmdoôngviếtgồmnhiềuthểloạikhácnhau.Gồm tƣ tƣởng về lịch sử, địa lý,
qn

sự,

kinh

tế,

văn

minh,

giáo

dục,...

ảnhhƣởngsâusắcđếnxãhộiNhậtBảnthờiMinhTrịvàđếntậnbâygiờ.Cáctrƣớctáccủngđềuđ
ƣợcxuấtbảnnhiềulầnnhƣnglớnnhấtlàbộTồntậpgồm21tậpdotrƣờngĐạihọcKeioGijuku(d
ngsánglập)biêntập,xuấtbảntừnăm1958-1964.
Trong điều kiện hạn hẹp tƣ liệu về ông tại Việt Nam, tác giả luận án
cốgắngtiếpcậntƣtƣởngcảicáchcủngtrêncơsởnghiêncứunhữngtácphẩmtiêu biểu nhất, trong đó
gồmcáctácphẩmbằngtiếngNhật,tiếngAnhvàmộtsốtácphẩmđƣợcdịchsangtiếngViệt.
Tác phẩmT y d ơng st

n h gồm hai cuốn đƣợc Fukuzawa Yukichi viếtnăm

1866 và 1867. Cuốn đầu tiên gồm: phần thứ nhất ghi chép giới thiệuchung về phong
tục

tập

qn

và

chế

độ

xã

hội

của

phƣơng

Tây,

phần

hai

giớithiệuvềcácnƣớc,nộidunggiớithiệuđƣợcơngchọnlọctừnhữngvấnđềtrọngđiểmlà4bốnl
ĩnhvực:lịchsử,chínhtrị,hảiqn,tàichínhcơng.Cuốnthứhainộidunghầuhếtdịchtómlƣợc“kinhtếhọc”
củacácấnphẩmgiáodụcnƣớcAnh,ngồi rabổsungnộidungcuốnđầucịnthiếulàngunlýcănbảncủaviệc hình
thành nền văn minh và các vấn đề cơ bản nhƣ quyền con ngƣời, hệthốngthuế,...
Tác phẩmKhuyến hđƣợc viết từ năm 1872 đến 1876 gồm 17
chƣơng.Nộidungphêphánlốihọctậpkhôngthựcdụng“hƣhọc”,chủtrƣơnghọchọcthựcng
hiệpvàphƣơngphápđộclậpsuynghĩ“thựchọc”.Cáchviếtdễhiểu,


gần gũi với nội dung phong phú khiến cho tác phẩm cuốn hút độc giả. Ngƣờiđọc
thấy lời khuyên, lời phân tích rất hữu ích, thiết thực cho cuộc sống, chotƣơng lai
Nhật Bản. Chính vì lẽ đó, tác phẩm đã trở thành cuốn sách gối
đầugiƣờngcủanhiềuthếhệngƣờiNhậtBản.
Tác phẩmKh i lvề văn minhviết năm 1875. Đây là tác phẩm
đƣợcđánhgiálàquantrọngnhấtcủaFukuzawaYukichivàcủaNhậtBảnthờikỳ
cậnđại.Quacácchuyếnđinƣớcngồivà cáctácphẩmnổitiếngcủa
phƣơngTây,tƣtƣởngvềvănminhcủngđãthểhiệnquacuốnsáchnày.Ơngchorằn
gphƣơngTâyđãđạtđƣợcvănminhcịnNhậtBảnđangtronggiaiđoạnbánvănminh.Vậy,muố
ntiếnlênđàivănminhthìkhơngcócáchnàokhácNhậtBảnphảibảovệđộclậpdântộcvàtiế
pthunềnvănminhtiêntiếnphƣơngTây.
TácphẩmTho

tÁlu

nthựcchấtlàmộtb à i b á o d à i 2 0 0 0 c h ữ đ ƣ ợ c đăng

trên tờThời s t nonăm 1885. Tuy là bài báo ngắn gọn nhƣng thực
sựchiếmvịtríquantrọngtrongcáctƣtƣởngcủng.Nộidungbàibáo,tậptrungphân tíchrõ hiện trạng
củaNhậtBảnlúcbấygiờvớihaikhảnăngcóthểlàbƣớc vào con đƣờng văn minh hóa hoặc có thể bị
ngoại

xâm

và

khơng

thốtkhỏilạchậuvìtàndƣcủachếđộphongkiếnvẫncịnnênnguycơhồiphụccủanóvẫnlớn.Từđó,
ơngđãmạnhdạnđƣarkiếncủamìnhvềtấtyếuNhậtBản phải bằng mọi giá thốt khỏi vịng kiềm
tỏa

của

“Á

luận”,

cụ

thể

là

“Hánhọc”trênnƣớcNhật,từđómớicóthểbƣớclênđàivănminhsánhngangcùngcácnƣớctiê
ntiến.
Tác phẩmPhú ng tt r u y n đƣợc Fukuzawa Yukichi viết năm 1899,vào
lúc cuối đời. Đây là tập tự truyện viết về cuộc đời ơng từ thủa thiếu
thời,miêutảcuộcsốngcủngcũngnhƣxãhộiNhậtBảnthờikỳPhongkiếnvànótrở thành cuốn tƣ
liệuqbáuchoviệcnghiêncứuvềcuộcđờivàsựchuyểnbiếntƣtƣởngcảicáchcủng.


6. Ðónggóp mớicủaluậnán
Luậnáncómộtsốđónggópmớinhƣsau:
- Phân tích và hệ thống hố tƣ tƣởng cải cách của Fukuzawa
Yukichitrên một số lĩnh vực nổi bật từ góc độ Triết học nhƣ giáo dục, Nhà
nƣớc vàngoại giao.
- Đánh giá các giá trị tƣ tƣởng cải cách Fukuzawa Yukichi đối với
cảicáchNhậtBảnthờikỳMinhTrị,vớiphongtràoCanhtânViệtNamđầuthếkỷXX;từđór
útraramộtsốýnghĩađốivớiViệtNamhơmnaytrênlĩnhvựcgiáodục,thểchếNhànƣớcvàng
oạigiao.
7. Ýnghĩalýluậnvàthực tiễncủaluậnán
Luận án góp phần bổ sung cho cơ sở lý luận chung về cải cách xã hội,làm
rõ giá trị của tƣ tƣởng cải cách của Fukuzawa Yukichi thời Minh Trị vàđối với
phong trào Canh tân đầu thế kỷ XX tại Việt Nam, rút ra những gợi mởđốivớiViệt
Namhiệnnaytrêncáclĩnhvựcgiáodục,thểchếNhànƣớcvàngoại giao. Luận án có thể dùng làm tài
liệu tham khảo cho việc nghiên cứu,giảng dạy và học tập những vấn đề liên quan
đến đất nƣớc con ngƣời NhậtBảnvàtƣtƣởngcảicáchNhậtBảnthờikỳMinhTrị.
8. Ketcấu củaluậnán
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, nội
dungchínhcủaluậnánbaogồm4chƣơng,10tiết.
hơng1:Tổngquantìnhhìnhnghiêncứu
hơng2:BốicảnhrađờitƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi

hơng3:TƣtƣởngcảicáchcủaFukuzawaYukichi
hơng4:MộtsốgiátrịcủatƣtƣởngcảicáchFukuzawaYukichi


NỘIDUNG
CHƢƠNG1:T Ổ N G QUANTÌNHHÌNHNGHIÊNCỨU
Với tƣ cách là một trong những đại biểu tƣ tƣởng có vai trị quan
trọngtrong q trình cải cách thời Minh Trị của Nhật Bản, Fukuzawa Yukichi
trởthành chủ đề của rất nhiều cơng trình nghiên cứu của các học giả trong
vàngoàiNhậtBảncũngnhƣởViệtNam.Dovậy,chƣơngnàytạmchiathànhhainộidung:1.1
.Những vnề ã w ợ c nghincu;và1.2. Nhữngv nề ã
wợc kế th vc ầ n t i ế p t ụ c g i ả i q u y ế t T r o n g p h ầ n 1 . 1 t ậ p
trung

tổng

q u a n , phântíchvàxửlýtàiliệuvàcáckếtquảnghiêncứuđitrƣớctheomảngvấnđềchính: 1.1.1.
CáccơngtrìnhđềcậpđếnvaitrịcủaFukuzawaYukichitừgócđộ lịch sử tƣ tƣởng Nhật Bản; 1.1.2. Các
cơng trình đề cập đến tƣ tƣởng cảicách giáo dục của Fukuazawa Yukichi; 1.1.3.
Các

cơng

trình

đề

cập

đến

tƣtƣởngcảicáchngoạigiaovàcảicáchNhànƣớccủaFukuzawaYukichi;và
1.1.4.CáccơngtrìnhđềcậpđếnFukuzawaYukichitừcácphƣơngdiệnkhác.Phần1.2sẽlàmrõ
sựtiếpthu,vậndụngvàtriểnkhaimớicủaluậnánnày.1.1.Những vấnđềđã đƣợcnghiêncứu
1.1.1. Vềc á c c ơ n g t r ì n h đ ề c ậ p đ ế n v a i t r ò c ủ a F u k u z a w a Y u k

i c h i t ừ phươngdiệnlịch sửtư tưởngNhậtBản
Nhiều cơng trình tiêu biểu nhƣ:Nh t Bản tw twởng sử(1973) của
IshidaKazuYoshi, Châm Vũ, Nguyễn Văn Tần dịch, Tủ sách Kim
Văn;JapansesethoughtintheTokugawaperiod16001868MethodsandMetaphors(1978)củaTetsuoMajitavàIrwinScheiner,NxbTheUniver
sityofChicagoPress;Lwợcsửvăn hsử Nh t Bản(1990) George Sansom, Nxb Khoa
học xã hội, Hà Nội;Vănhsử Nh t Bản(2003) Ienaga Saburou, Lê Ngọc Thảo
dịch,

Nxb

CàMau;NhtBảncnại(1990),VĩnhSính,NxbVănhóatùngthƣ;...Cáccơng

Mũi


trìnhchủyếunghiêncứuqtrìnhpháttriểnNhậtBảnvềxãhội,chínhtrị,kinhtế,vănhọc,...vàluậ
ngiảicáctràolƣutƣtƣởngquacácthờikỳlịchsử.
*cnghincuchcgiảNhtBản
NhtB ả n t w t w ở n g s ử ( 1 9 7 3 )củaI s h i d a K a z u y o s h i (石田一良, 19132006) (tập 2) đã nêu một cách có hệ thống lịch sử hình thành và phát triển
tƣtƣởngNhậtBảnởcácphƣơngdiệnkhácnhaunhƣkinhtế,chínhtrị,tơngiáo,...Trong đó, ở phần
chƣơng

bốn

“Tƣ

tƣởng

thời

cận

đại”

(1870-1925)

có

phầntrìnhbàyvềtƣtƣởngcủaPhúcTrạchDụCát(FukuzawaYukichi)vàGiaĐẳngHoằngChi
加

(KatoHiroyuki,

藤

弘

行

)

(tr.166-175).

Tác

giảđãtómlƣợcthânthế,sựnghiệpcủaFukuzawaYukichi,đặcbiệtcónhắcđếnchủtrƣơngt
hựchọc,thực hành và thúc đẩy văn minh hóa đất nƣớc, xây dựng nhà nƣớc bằng
Hiếnpháp.TácgiảđƣaraýkiếnvềtƣtƣởngcủaFukuzawaYukichi:
Về qu n nim x ã h ộ i

ng chtrwơng một xã hộim

no
n g ề u Vớilịchsửngqunnim m ộ t xãhộiã khihlp h ả i cn ề n chínht
rịqu

ngm i n h x

yd

ngằngHiếnph

pể

ph

n ị n h r t h ế t r ị v t h ế loạnh ợ p Hiếny lt r ị mp h ả n Hiếny ll o ạ n [2
2,tr.170].
uộccchmạngMinhTrị:st h yổ i cơcun h ữ n g tổnthtvv itrò c
chn g h ĩ d

n

t ộ c (1996) của Mitani Hiroshi, tạp chí nghiên cứu Nhật

Bản,số2,tr.3236chothấyđâylàthờikỳdiễnracuộcduytânlàmthayđổitồnbộdiệnmạocủađấtnƣớcNhậtB
ảntừđờisốngxãhộiđếnhệtƣtƣởng,mộtthờikỳchuyểnđổingoạnmụcđạtnhiềuthànhtựutolớn,làmtiềnđềcho
sựpháttriển mạnh mẽ của Nhật Bản từ đó đến ngày nay. Tác giả đánh giá vai trị
tƣtƣởnggiáodụccủaFukuzawaYukichi,chorằngơngđãlàmthayđổinềngiáodụcNhậtBả
nbằngcáctrithứcphƣơngTây.


NhtB ả n t w t w ở n g s ử -Handbook( 日 本 思 想 史ハンドブック ハ ン ド ブ ッ ク ) (2008)của
Karube Tadashi và Kataoka Ryu đề cập các trƣờng phái tƣ tƣởng
NhậtBảntừkhởinguồnbằngcáccâuchuyệnthầnthoạiđếnthờikỳcổđại,trung


đại và cận đại. Trong đó, phần chuyển biến của thế kỷ XIX giới thiệu các nhàtƣ
tƣởng thời kỳ cận đại, đã giới thiệu tóm tắt về tƣ tƣởng của FukuzawaYukichi:
nhà tƣ tƣởng của độc lập, điều kiện để Nhật Bản hình thành nhànƣớc quốc dân
và “văn minh”, Fukuzawa nhà khoa học xã hội [115, tr.118-tr.121]. Thực chất
tác

giả

đi

vào

phân

tích

tƣ

tƣởng

của

ơng

trong

tác

phẩmKhilwợcvềvănminh.Tácgiảđãđƣaranhậnxét:
Quan kiểm văn minh phwơng T y c a Fukuzawa th c tế kwợc h nh
thànhtc i nh n hà khắc k i với hành vi c a những con ngwời dwới “chế
kộdòngtộc”màn g kãkwợcsinhratrongktk h tvongkikếnxãhộitd
o giàuc mà ngk ã nhnt hyn g h e thyở Â u M ỹ và ằ n g ản h hwởng
quan kiểm ch u Á c a chnghĩa tdo phwơng T y c a J S
MillGuizot...màFukuzawakãkoc[115,tr.119].
* cnghincucahocgiảnwớcngoài
Twt w ở n g N h tB ả n t h ờ i k T o k u g a w a 1 6 0 0 1 8 6 8 P h w ơ n g p h pv à Ẩ n dụ(1978)(JapansesethoughtintheTokugawaperiod16001868MethodsandMetaphors) của Tetsuo Najita và Irwin Scheiner đã luận giải sự phát triển
tƣtƣởngNhậtBảnvàảnhhƣởngcủanhữngtƣtƣởngđóđếnđờisốngxãhộiNhậtBảnthờikỳ
Tokugawa.FukuzawaYukichiđƣợctácgiảgiớithiệuvềtƣtƣởnghọctậpphƣơngTâyvàsựthúc
đẩycảicáchcủngcuốithờikỳTokugawa.
* cnghincucahocgiảVit Nam
Nh t Bản c n kại(1990) của Vĩnh Sính đã đề cập đến những nét đặctrƣng
văn hóa của Nhật Bản. Những di sản văn hóa, chính trị, kinh tế, văn hóacủaNhậtBản
trƣớc

thời

kỳ

Minh

Trị

và

những

cải

cách

nào

đã

tạo

nền

móngđƣanƣớcNhậttiếnlêncƣờngquốctrongkhoảng50nămsauđó.XãhộiNhậtBản đã thay
đổinhƣthếnàotronghơn100nămqua?NgunnhânnàođƣaNhật Bản đến cuộc chiến tranh đại Đơng
Á

và

đi

đến

thất

bại

hồn

tồn

GiảithíchsựphụchồivàpháttriểnkinhtếcủaNhậtbảnsauthếchiến

năm1945?


thứ hai. Trong đó, tác giả nhận xét về Fukuzawa Yukichi là “Ngƣời có
ảnhhƣởnglớnnhấttrongviệctruyềnbátƣtƣởngTâyphƣơngởNhậttrongthờiMinhTrịlàFukuzawaYukichi”[65,tr.125].
Nh t Bản Duy Tân 30 năm(2015) của Đào Trinh Nhất,Nxb Thế giới.Cuốn
sách giới thiệu quá trình cải cách trong 30 năm của Nhật Bản, nhữngthành công
của công cuộc cải cách. Tác giả Trinh Nhất khâm phục sự bứt
phángoạnmụccủaNhậtBản,ôngviết:
Ttriều k nh, mạc phủ, quan lại, cho kến sĩ phu, hào ki t, nhân dân,
hếtthảy kều tỉnh giac thủ cnu, doc lòng tn tán, ai nay hăm hở nhw
nhau.Dân tộc kã có sẵn các tw cách lnc lwợng roi, lại kwợc vua quan
sĩ thúkong tâm nhat kúc, thành ra ngày nay hl n, ngày mai làm liền, c
ngcuộc duy tân phăng phăng ki tới nhw sóng tràn gió thổi: con kwờng
vănminhÂuMỹ kich m dãitrênathế kỷ, ngwờiNh trútlại cóa chụcnăm!
[57,tr.24].
Trong chƣơng V: Cơng phu giáo hóa, tác giả đã có một phần trình
bàytómtắtthânthếsựnghiệpcủaFukuzawaYukichinhàcảicáchchínhtrịxãhội,nhàgiáodục

tiênphong,nhàtƣtƣởngtiêubiểucủaNhật,Fukuzawađƣợcđánhgiá “khơng phải là ngƣời ở ngơi
cao, nắm quyền lớn, nhƣng vậy mà dạy học,làmsách,viếtbáo,làbacơquantrọngyếu
trongxãhội,ơngđềunắmđủtrongtay,chonêncóthếlựcđốivớitriềuđìnhvàquốcdân,cóoaivọnghơnlànhàchính
trị nhiều”[57, tr.198]. Tác giả luận án đồng ý với nhận xét của tác giảTrinhNhất.
1.1.2. Về các cơng trình đề cập đến tư tưởng cải cách giáo dục

củaFukuzawaYukichi
*ácnghincúucủahocgiảNhtBản
FukuzawaYukichivàNhtBảncnkại( 近 代 日 本 と福沢諭吉 福 沢 諭 吉 )
(2013),KomuroMasaki(小室正紀),NxbĐạihọcKhánhỨngNghĩaThục(慶應義塾


大学出版会).CuốnsáchKomuroMasakichủbiêncónhiềubàiviếtcủanhiềutácgiả,trongđótƣ
tƣởnggiáodụccủaFukuzawađƣợctácgiảYoneyamaMitsunori(米山光則)trìnhbàyởchƣơng4(tr.6984)vàchƣơng5(tr.85-99).Chƣơng4tácgiảbànvềgiáodụccủaFukuzawavớiviệchìnhthànhnềngiáodụccậnđại.
Chƣơng5tácgiảsosánhsựtƣơngđồngvàdịbiệtgiữaKhuyếnhocvàSắc l nh giáo dục, xem xét thái độ
của

Fukuzawa

đối

với

sự

thay

đổichínhsáchgiáodụccủachínhphủMinhTrị.Tácgiảđãkhẳngđịnh:
Với mục kích là phú quoc cwờnginh, nu i dwỡng nhân tài vì mục
kíchkó, chonncáchsuynghĩgiáodụclàphwơngtin củaphúquoccwờng

inh kã chuyển biến thànhtw twởng “kộc l p cá nhân” vào những nămkầu
thời ky Minh Trị. Kết quả của sn chuyển biến này kã kwợc kế
thùatrong“Khuyếnhoc”[121,tr.83].
QuankiểmgiáodụcvàtwtwởngthnchoccủaFukuzawaYukichi( 福 沢 諭 吉 の実 実
学 思 想 と福沢諭吉 教 育 観 ) (1970)củatácgiảKawaharaMiyako( 河 原 美 耶 子 )
đăngtrêntạpchíNghiêncứuGiáodục (Journalofeducationalreasearch),số 3 & 4,
tr.35 - 47. Trong bài viết này tác giả trình bày tƣ tƣởnggiáo dục thực học và
ngun

lý

của

văn

minh

cận

đại

cũng

nhƣ

trình

bày

gócnhìngi áo dụccận đạicủa Fukuzawa Yuki chi . Tácgi ả chorằng t ự chủ,độc

lậplànộidungcănbảncủatƣtƣởnggiáodụccủaFukzuawavàcánhânđộclập là đơn vị cơ bản của một quốc
gia độc lập, dựa vào đơn vị cơ bản đó ôngđƣa ra cơ cấu của thể chế nhà nƣớc
mới. Và nhƣ vậy, ông đã làm thay đổi tƣduycủangƣờiNhậtBản[116,tr.38].
TƣtƣởnggiáodụccủaFukuzawaYukichi(2002) ( 福 沢 諭 吉 の実 教 育 思
想

)củatácgiảFujitaTomoji(

藤

田

友

治 )đăngtrêntạpchíKinhtếĐạihọcOsaka( 大 阪 経 大 論 集 ・ 第 53 巻 第 2
号

),tr.419-

437.Trongbàiviếttácgiảtrìnhb à y b ố n p h ầ n :giáod ụ c t h ự c h ọ c c ủ a F u k u z a w
a Y u k i c h i ,Fukuzawa


Yukichi nhà giáo dục, tƣ tƣởng giáo dục của Fukuzawa Yukichi,
Fukuzawaquaconmắtcủa Maruyama Masao ( 丸 山 真 男 ). Cũng giống tác giả
KawaharaMiyako(

河 原 美 耶 子 ),tácgiảFujitaTomoji( 藤 田 友

治 )tìmthấyquanđiểmgiáo dục của Fukuzawa là truyền đạt tinh thần độc lập tự tôn “Tƣ tƣởng giáodục của

Fukuzawa là hƣớng tới độc lập tự tơn, khơng hành xử bằng quyền
báchủlàdùngsứcmạnhcơbắp,sựtrừngphạtvềthểxácđểcƣớpđitựdocủacánhân”
[109,tr.427]vàtruyềnđạttƣtƣởng“tơntrọngtựdo,ngơnluận”.
Ngồira,cịncónhiềucơngtrìnhkhácnghiêncứuvềtƣtƣởngnàynhƣThuyếth o c v a n
福

củaFukuzawaYukichi(
tácgiảKozumiTakashi(

沢

諭

吉

の実

学

問

小 泉 仰 ),TạpchíTriếthọcsố91(

論

)

(1990)

哲 学 弟

91

集 ),NxbĐạihọcK h á n h Ứ n g N g h ĩ a T h ụ c ( 慶 應 義 塾 大 学 ),tr.163180;ThuyếtT h i ê n HoàngvàThuyếtgiáodụccủaFukuzawaYukichi( 福 沢 諭 吉 の実 教 育
論

と福沢諭吉

天

皇

論

)

(1971)củatácgiảUsuiMineo(

碓

井

岑

夫 ),TạpchíKhoahọcxãhộivàNhân văn, giáo dục, số 7, tr.117-144 (The journal of social sciences
andhumanities,education7,tr.117-144),...
*Cácnghiêncúucủahocgiảnwớcngồi
Hoc thu¾t Trung Hoa ở thời ky Minh Trị Nh¾t Bản - Sn suy giảm
vàchuyển kổi của trwờng tw thục hoc Hán hoc (2003)(Private Academies
ofChineselearninginMeijiJapan-ThedeclineandTranformationoftheKangaku Juku),

tácgiảMargaretHehl,NxbNiasPress.Trongcuốnsáchnàytác giả trình bày sự chuyển đổi giáo dục
từ

thời

kỳ

Tokugawa

sang

thời

kỳMinhTrị.Trongđó,tácgiảcótrìnhbàyvềtrƣờngKhánhỨngNghĩaThụccủaFukuzawa, là
trƣờng

tƣ

thục

tốt

nhất

và

có

phƣơng

pháp

học

thực

tế,

áp

dụngphƣơngpháphọctiêntiếnvàsáchcủaphƣơngTây:
T n trwờng Nghĩa thục (gijuku) với ý nghĩakwợc một trwờng
hocthànhl¾pcholợiíchchungvàphảikónggóphocphí.Nókhơngphải


làt r w ờ n g c ó m ơ h ì n h g i á o v i nl à m t r u n g t â m n h w t r w ờ n g t r
u y ề n thong Juku, nhwng sử dụng nhiều giáo viên và ho kwợc trả
lwơng;TrwờngKeiogijukulớnhơnsovớihầuhếtcáctrwờngtwthụcJukuvàtiêu
chuẩn twơng kwơng với các trwờng cơng l¾p tot nhat; nó kã trởthành hình mẫu cho các
trwờng khác và sinh viên tot nghi p củatrwờng dạy trong các trwờng
nhà nwớc cũng nhw các trwờng tw thụckhác[95,tr.22].
XãhộivàgiáodụcởNh¾tBản(1982)
(SocietyandEducationinJapan)tácgiảHerbertPassin,NxbKodanshaInternational,đãnghiênc
ứuvàrútravaitrịquantrọngcủagiáodục.GiáodụcđãđƣaNhậtBảntừ

một

nƣớckémpháttriểnthànhmộtcƣờngquốc.TrêncơsởsosánhgiaiđoạntrƣớcvàsaucảicáchMinh
Trịtácgiảlàmrõvaitrịhếtsứcquantrọngcủagiáodục,coigiáodụclàchìakhóathànhcơngcủa
NhậtBản.TƣtƣởnggiáodụccủaFukuzawaYukichicũngđƣợctácgiảđềcậpđếnvàchorằngnócóvaitrịtolớn

trong

cải

cáchgiáodụcthờiMinhTrị.Ngồira,cuốnsáchnàycịntríchdẫntómlƣợcnguồntƣliệuqgi
ávềcáctácphẩmnổitiếngcủacáchọcgiảtừthờiTokugawađếnthờihiệnđại.
Sn phát triển của giáo dục kại hoc tw thục của Nh¾t Bản: Cuoi thời
kyTokugawa và kầu thời ky Minh Trị(2013) (The Development of
JapanesePrivateHigherEducation:TheLateTokugawaandtheEarlyMeijiPeriod),tácgiảM
engchenZhangđãxemxétqtrìnhpháttriểngiáodụcđạihọcvàvaitrịcủanóởNhậtBảncuốith
ờikỳTokugawađếnđầuthờikỳMinhTrị.Giáodụcthờikỳphongkiếnvànhữngtƣtƣởngph
ƣơngTâyhiệnđạiđãđịnhhƣớngchosựchuyểnđổivàpháttriểngiáodụcởNhậtBảntrongthờik
ỳnày.Cácnhàcảicáchgiáodụcđãđóngvaitrịquantrọngvàosựchuyểnđổi,điểnhìnhlàFukuzawa Yukichi,
ơng

đã

thừa

kế

các

di

sản

của

thế

hệ

trƣớc

và

dụngnhữngtƣtƣởnggiáodụchiệnđại.CóthểnóiFukuzawaYukichilànhàgiáo

vận


dục tiên phong và trƣờng đại học Khánh Ứng Nghĩa Thục của ông là sự bùngnổ
về giáo dục, từ khi thành lập đến nay vẫn là cơ sở đào tạo hàng đầu ở NhậtBản.
Fukuzawa và các nhà trí thức đƣơng thời đã thừa nhận cần thiết phải cóthay đổi
mơ hình chiến lƣợc giáo dục. Tóm lại, các nhà cải cách giáo dục
đãthúcđẩy,hỗtrợNhậtBảnduytrìnềnđộclậpquốcgia.
*CácnghiêncúucủahocgiảVit Nam
So sánh tw twởng c¾n kại hóa giáo dục của Fukuzawa Yukichi
(Nh¾tBản) và Nguyễn Trwờng Tộ (Vi t Nam)(2010) của Nguyễn Tiến Lực,
thamluậnHộithảokhoahọcquốctế“Quátrnhhin kạihóavănhoc”đãsosánhsựtiếpnhận
họcvấnphƣơngTâycủaFukuzawaYukichivàNguyễnTrƣờngTộ,điểmtƣơngđồngcủ
a2nhàtƣtƣởnglàphêphánhƣhọc,chủtrƣơnggiáodụcthựchọc,chủtrƣơnghọctậpPhƣơngTây,cận
đạihóagiáodục.Tácgiảđãnhậnđịnh:
Mặc dầu kh ng phải là nhà lãnh kạo trong chính quyền Meiji,
nhwngFukuzawa có vai trị to lớn trong vicvạch ra phwơng cách c¾n
kạihóakatnwớc,kặcbitlàc¾nkạihóagiáodụckatnwớc.Ơngkóng
vaitrịnhwlàchiếccầunoigiữavănminhphwơngTâyvàNh¾tBản,gópphầnvàosnnghipvăn minh
khai hố của Nh¾t Bản nửa sau thếkỷXIX[141].
Tw twởng giáo dục khai sáng của Fukuzawa Yukichi trong tác

phẩm“Khuyếnhoc”(2011)ThamluậntạiHộithảokhoahọcquốctế"Sosánhphongtrào “văn minh
hóa”ởViệtNamvàNhậtBảncuốithếkỷXIX-đầuthếkỷXX" do Bộ môn Nhật Bản học, trƣờng Đại
học Khoa học xã hội và nhân vănThành phố Hồ Chí Minh tổ chức, Thành phố
Hồ Chí Minh, của Nguyễn ViệtPhƣơng. Tác giả nêu khái quát 3 vấn đề: phê
phán lối giáo dục Hán học, chủtrƣơng xây dựng nền "thực học" trên nền tảng
khoa

học

hiện

đại

Tâynhằmnhanhchóng"khaihóavănminh",đảmbảonềnđộclậpdântộccủaNhật

phƣơng