Giáo trình phương pháp dạy học địa lí ở trường phổ thông phần 1

TS. ĐỎ VĂN HẢO



r s . I)Ỏ VĂN HÀO

GIÁO TRÌNH

PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC ĐỊA LÍ
m

m

m

ở TRƯỜNG PHỔ THƠNG
(I)ÙIÍỊỊ cho chưortỊỊ trình đào tạo trình độ cữ nhân,chuvên nỊỊÙnh Dịa lí)

NIIẢ X U Á T IỈẢN ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
NĂM 2020


MÃ SÓ:

0] - 5 0
ĐI ITN - 2 0 2 0


M ỤC LỊ)C

LỜI NÓI Đ À U ...................................................................................................... 7

CHuong I CHƯƠNG TRÌNH MƠN ĐỊA LÍ TRONG NHÀ
TRƯỜNG PHĨ TH ƠNG

9

I I Đặc điểm cùa môn Địa l i ........................................................................ 9
1.1.1. Vị trí và tên mơn học trong chương trinh giáo dục phố thơng.......9
1.1.2. Vai trị và tính chất của mơn Địa lí trong giai đoạn giáo dục
cơ bản và giáo dục định hướng nghề n g h iệp .................................... 10
1 2 Mục tiêu cùa chương trình mơn Địa lí............................................. 12
1.2.1. Mục tiêu chung của chương Địa lí phổ thơng........................12
! .2.2. Mục tiêu cụ thế của chương trinh Lịch sử và Địa

lí trung

học cơ s ở ...................................................................................................12
1.2.3. Mục tiêu cụ thế cùa chương trình Địa lí Trung học phổ thơng . .. 13
1.3. Nội dung cùa chương trìn h .................................................................16
1.3.1 Nội dung cụ thể của chương trình Lịch sử - Địa li Trung
học cơ s ò ...................................................................................................16
1.3.2. Nội dung cụ thể của chương trinh Địa lí Trung học phố thơng ... 28
1.4. Yêu cầu cần đạt về phẩm chất và năng lực....................................... 44
1.4 .1 Yêu cầu cần đạt về phẩm chất chủ yếu và đóng góp của
mơn học trong việc bồiduỡng phẩm chất cho học s in h ................... 44
1.4.2. Yêu cầu cần đạt ve năng lực chung và đóng góp cùa mơn
học trong việc hình thành, phát triển các năng lực chung cho
học sin h .......................................................................................................44
1.4.3 Yêu cầu cần đạt về năng lực đặc thù và đóng góp cùa mơn
học trong việc hình thành, phát triển các năng lực đặc thù cho
học sin h .......................................................................................................45

Chưong 2

VẠN DỤNG CÁC PHƯƠNG PIIÁP, PHƯƠNG

TIỆN DẠY IIỌC VÀ HƯỚNG DÀN GIẢI BÀI TẬP ĐỊA LÍ

53

2.1. Các phương pháp dạy học mơn Địa l í .................................................53
2.1.1. Định hướng về đối mới phương pháp dạy học và giải pháp
đồi mới phương pháp dạy học Địa l í ..................................................... 53
2 .1.2. Vận dụng một số phương pháp trong dạy học Địa l í ............. 57
2.2. Sừ dụng các phương tiện trong dạy học Địa l í ................................. 67
2 .2 .1 Dinh hướng phương tiện dạy học Dịa l í ................................... 67
2.2.2. Mục đích cùa việc sử dụng phương tiện trong dạy học
Dịa lí........................................................................................................... 68
2.2.3. Yêu cầu của việc sử dụng phương tiện dạy học Địa lí

68

2.2.4. Hướng dẫn sử dụng một số loại phương tiện dạy học Địa lí

69

2.3. Rèn luyện kĩ năng vẽ biếu đồ trong dạy học Địa l i ..................... 80
2.3.1 Các loại biẻu đồ thòng d ụ n g .................................................... 80
2.3.2. Quy trinh vẽ biểu đ ồ .................................................................. 82
2.3.3. Một số phép tính học sinh thường gặp trong khi xử lí số

liệu đề vẽ, nhận xét biểu đ ồ ................................................................. 84
2.3.4. Thực hành huớng dẫn học sinh cách tính tốn và vẽ
bi cu đ ồ .......................................................................................................... 89
Chương 3 CÁC PHƯƠNG PHÁP KIÉM TRA, ĐÁNII GIÁ
TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ

94

3.1. Mục đích, ý nghĩa cùa việc kiếm tra - đánh g iá ............................. 94
3.1.1. M ục đích của việc kiểm tra - đánh g iá .................................... 94
3.1.2. Ý nghĩa của việc kiểm tra - đánh g i á ......................................... 94
3.2 Một số yêu cầu đối với kiểm tra, đánh giá kết quả học tập của
học sinh.............................................................................................................. 95
3.2.1. Đánh giá được các năng lực khác nhau của học s in h .............95
3.2.2. Đảm bào tính khách q u a n .............................................................%


3.2.3. Đàm bào sự công bằn g ................................................................... 96
3.2.4. Đàm bảo

tính tồn d iệ n ............................................................... 97

3.2.5. Đàm bảo

tính cơng k h a i.............................................................. 98

3 2 6 Đảm bảo

tính giáo d ụ c .................................................................98

3.2.7. Đảm bào

tính phát triển............................................................... 99

3.2.8. Việc kiểm tra

cung cấp dữ liệu, thông tin cho đánh g i á ...99

3.3. Các hình thức kiểm tra - đánh giá trong dạy học địa lí.................. 100
3.3.1. Quan s á t ........................................................................................100
3.3.2. Kiểm tra n ó i .................................................................................100
3.3.3. Bài tậ p ........................................................................................... 101
3.3.4. Học sinh tự đánh g i á ..................................................................... 101
3.3.5. Trắc nghiêm tự lu ậ n ...................................................................... 101
3.3.6. Trắc nghiệm khách q u an .............................................................. 101
3.4. Quy trình, kĩ thuật xây dựng đề kiểm tra, biên soạn và chuấn
hóa câu hịi T N K Q ..........................................................................................102
3 .4 .1. Quy trình xây dựng đề kiểm tr a .............................................. 102
3.4.2. Biên soạn và chuẩn hoá câu hỏi trắc nghiệm khách quan.. 104
3.4.3 Kĩ thuật biên soạn câu hỏi trắc nghiệm khách quan nhiều
lựa chọn.......................................................................................................109
3.4.4. Câu hỏi trắc nghiệm khách quan với các múc độ nhận thức .119
3 4.5. Vận dụng quy trình, kĩ thuật biên soạn đề kiểm tra mơn
địa l í .............................................................................................................129
Chirong 4 XÂY DỤNG KÉ HOẠCH DẠY HỌC ĐỊA LÍ

146

4 1. Xây dựng kế hoạch dạy h ọ c................................................................ 146
4.1.1. Chuẩn bị cho việc lập kế hoạch dạy h ọc............................... 146

4.1.2. Các bước thiết ke bài họ c..........................................................147
4 1.3. Thiết kế các hoạt động học tập cho học s in h ......................... 149


4.2. Xây dựng chú đề dạy học theo định hướng phát triển năng
lực học sinh................................................................................................... 151
4.2.1. Định hướng c h u n g ..................................................................... 151
4.2.2. Quy trình xây dựng bài h ọ c ..................................................... 152
4.2.3. Các bước phân tich hoạt động học cùa học sin h ................. 160
4.2.4. Tiêu chí đánh giá bài h ọ c ..........................................................162
4.2.5. Nhiệm vụ và giải pháp đối mới phương pháp dạy học và
kiểm tra, đánh giá theo đjnh hướng phát triển năng lực học sinh

. 168

4.2.6. Ví dụ minh họa........................................................................... 172
4.3. Hướng dẫn thực hành soạn kế hoạch dạy h ọ c ............................. 185
TÀI LIỆU TIIAM KIIẢO

186

Tài liệu tiếng V iệt............................................................................................. 186
Tài liệu tiếng nước ngoài................................................................................. 187


LỜI NĨI ĐÀU

Phương pháp dạy học Địa lí ở trường phổ thịng là mơn học cơ bản
và bắt buộc đối với sinh viên chun ngành Sư phạm Địa lí Mơn học
cung cấp những kiến thức cơ bản về nội dung, chương trinh mơn Địa lí ờ

trường phổ thơng, các phương pháp, phương tiện dạy học Địa lí, kĩ năng
nhận xét, phân tích, tống hợp, so sánh các sự vật hiện tượng cũng như các
kĩ năng xây dựng biểu dồ, sử dụng và khai thác bản đồ, số liệu thống kê
có liên quan Vận dụng các phương pháp, phương tiện cụ the trong dạy
học Đ ịa lí ở trường phổ thơng...
Việc biên soạn và xuất bản giáo trình “Phum igpháp dạy học Địa lí

ờ íruờngphơ thơng" được thực hiện với m ong muốn có một giáo trình cơ
bán đề cập đến đặc điểm chương trình mơn Dịa li; Vận dụng các phương
pháp trong dạy học Địa lí; Hướng dẫn quy trình sử dụng phương tiện dạy
học Địa lí; Xây dựng kế hoạch dạy học Đ ịa lí; Đổi mới phương pháp
kiểm tra, đánh giá theo định hướng phát triển năng lực để phục vụ cho
công tác đào tạo đại học ngành Đ ịa lí Đ ồng thời, đây cũng là nguồn tài
liệu tham khảo cho giáo viên, sinh viên ngành học Địa li. Nội dung cùa
giáo trình phù hợp với quy định chương trình đào tạo trình độ cử nhân
cùa Bộ G iáo dục và Đào tạo
Trong quá trình biên soạn và xuất bản giáo trinh này, tác giả đã sử
dụng nguồn thơng tin tư liệu từ các cơng trình nghiên cứu cùa Bộ G iáo
dục và Đào tạo, Tác giả Đ ặng Văn Đức, N guyễn Đức Vũ, Phạm Thị Sen
và một số tác giả khác. Tác giả cũng nhận được sự giúp đỡ, góp ý về
chun mơn cùa các đồng nghiệp và các chuyên gia trong lĩnh vục liên
quan Tác giả xin chân thành cảm ơn tất cả sự giúp đỡ nhiệt tình và hiệu
qua đó


Mặc dù giao trinh được biên soạn công phu, nhưng là tái liệu đuọc SŨ
dụng cho đào tạo chuyên ngành hẹp, nguồn thơng tin tư liệu có tính liên
ngành do vậy khơng thể tránh khỏi những thiếu sót. Rất mong các đồng
nghiệp và bạn đọc góp ý kiến đê giáo trình ngày càng hồn thiện hơn
Trân trọng cảm ơn!

Thái Ngun, tháng 06 năm 2020
TÁC GIẢ


C hưong I
CHƯƠNG TRÌNII MƠN ĐỊA LÍ
TRONG NIIẢ TRƯỜNG PHĨ THƠNG

1.1. Dặc dicni của mơn Dịa lí
/. /. 1. Vị trí và tên mơn học trtniỊỊ chinmg trìnli giáo (lục p h ơ thơng

- Giáo dục Địa lí được thực hiện ớ tất cá các cấp học phổ thông. Ớ
Tiếu học và Trung học cơ sở, nội dung giáo dục địa lí nằm trong mơn
Lịch sử và Địa lí; cịn ớ Trung học phố thơng, Địa lí là mơn học độc lập
thuộc nhóm các inơn học được lựa chọn.
- Ở Tiểu học: Tên môn học là "Lịch sử và Địa lí"; là mơn học bắt
buộc. Nội dung cốt lõi của chương trình mơn Lịch sử và Địa lí được tích
hợp sâu, gồm các mạch kiến thức và kĩ năng cơ bản, thiết yếu về địa lí,
lịch sừ của địa phương, vùng miền, đất nước V iệt Nam, các nước láng
giềng và một số nét cơ bản về địa lí, lịch sử thế giới.
- Ờ Trung học cơ sở (THCS): Tên mơn học là "Lịch sừ và Địa lí";
là mõn học bắt buộc, đây là mơn học tích hợp gồm Lịch sừ và Đ ịa lí. Các
mạch kiến thức cùa Lịch sử và Địa lí được tích hợp ở mức độ đơn giàn,
sap xếp gần nhau nhằm soi sáng và hồ trợ lẫn nhau. Đ ồng thời, có một số
chù đề chung mang tính tích hợp cao.
- Ở Trung học phổ thơng (THPT): Tên mơn học là "Địa lí"; là mơn
học độc lập, mơn học được lựa chọn chọn thuộc nhóm môn khoa học xã
hội. Các mạch kiến thức cốt lõi gồm: mơn Địa lí với hướng nghiệp cho
học sinh, sù dụng bản đồ, Địa lí đại cương (Địa lí tự nhiên, Đ ịa lí kinh tế

- xã hội); Đ ịa lí kinh tế - xã hội thế giới (một số vấn đề kinh tế - xã hội
thề giới, Địa lí khu vực và quốc gia); Địa lí V iệt Nam (Địa li tự nhiên,
Địa lí dân cư, Địa lí các ngành kinh tế, Dịa lí các vùng kinh tế, thực hành
tim hiểu Dịa lí địa phương cấp tỉnh/thành phố).


1.1.2.

Vai trị và tính chất cùa mơn l)ịa lí IrottỊỊ ỊỊÌai đoạn ỊỊÌtio

Ilục c ơ hãn và giáo (lục định hưóltỊỊ nỊỊÌìề ntỊhiệp

- Mơn Địa lí vừa thuộc lĩnh vực khoa học xã hội (Địa lí kinh tế - xã
hội) vừa thuộc lĩnh vực khoa học tự nhiên (Địa lí tự nhiên), giúp học sinh
có được những hiểu biết cơ bản về khoa học Đ ịa lí, các ngành nghề có
liên quan đến địa lí, khả năng ứng dụng kiến thức địa lí trong đời sống;
đồng thời củng cố và mờ rộng nền tảng tri thức, kĩ năng phổ thòng cốt lõi
đã được hình thành ở giai đoạn giáo dục cơ bản, tạo cơ sờ vững chắc giúp
học sinh tiếp tục theo học các ngành nghề có liên quan.
- Địa lí góp phần hình thành và phát triển các phấm chất và năng
lực chung trên cơ sớ phát triển các pliấm chất yêu thiên nhiên, đất nước,
con người, có ý thức và trách nhiệm trong bảo vệ tự nhiên, phát triển đất
nước; phát triển năng lực chuyên môn gắn liền với đặc thù cúa môn học
như: năng lực nhận thức khoa học địa lí; năng lực tìm hiếu địa lí; năng
lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học.
Trong đường lối phát triển kinh tế - xã hội cùa Đảng (dự thảo
cương lĩnh xày dựng CNXH trong thời ki quá độ) đề ra năm 1991 có ghi
rõ: “Giáo dục là sự nghiệp đào tạo và xây dựng con ngurri vừa phục vụ

nhiệm vu kinh tể - xã hội trước mắt, vừa chuẩn bị cho đất nước buởc vào

những giai đoạn phát triền lâu dài ” và nhiệm vu trung lãm cua giáo dục
là đào lạo Ihé hệ trẻ thành những người lao động có ỷ thức làm chủ, cỏ
tri thức, thành thạo nghề nghiệp và có thái độ tao động tích cực, sáng
lạo... ” Đó là nhiệm vụ nặng nề, phức tạp, địi hỏi mỗi mơn học trong nhà
trường pho thông phải dựa vào đặc trưng bộ môn đế xác định rõ vị trí,
chức năng và nhiệm vụ cùa mình trong nhiệm vụ chung. Cũng như tất cả
các môn học khác, mơn Địa lí phải góp phần giáo dục và đào tạo những
người công dân tương lai, phù hợp với u cẩu xã hội.
- Mơn Địa lí cung cấp cho học sinh những kiến thức khoa học về tự
nhiên, về dân cu, về chế độ xã hội và về các hoạt động kinh tế của con
người ờ khắp nơi trên Trái Đất. Qua bức tranh toàn cảnh về tự nhiên và
kinh te - xã hội cùa các lãnh thố khác nhau, học sinh sẽ năm được và biêt


cách giải thích các hiện tượng, các mối quan hệ đã tạo nên những sự thay
dôi và phát triển trong môi trường tự nhiên cũng như trong nên kinh tế,
xã hội, đặc biệt là trong giai đoạn chuyển hướng kinh tế của đất nước ta
hiện nay.
- Môn Địa li cũng trang bị cho học sinh một số kĩ năng, kĩ xảo để
học sinh vận dụng các kiến thức cùa khoa học địa lí vào thực tiễn, làm
quen với các phương pháp nghiên cứu, quan sát, điều tra, làm việc với
bản đồ, với các số liệu thống kê kinh tế v.v. .. đế sau này các em không
bỡ ngỡ trước những hoạt động phức tạp và đa dạng cùa cuộc sống.
- Mơn Địa lí bồi dưỡng cho học sinh một thế giới quan khoa học và
những quan điểm nhận thức đúng đan. Vì Địa lí là một mơn học có tinh
tồng hợp, nó nghiên cứu những vấn đề rất phức tạp về mặt khơng gian
lãnh thổ, trong đó các yếu tố thành phần gắn bó chặt chẽ với nhau, tác
động lẫn nhau Trong q trình học tập Địa lí, học sinh luôn luôn phải
tim hiểu các mối liên hệ giữa những sự vật, hiện tượng trong quá trinh
phát trién và biến đổi khơng ngừng của chúng, Những kiến thức đó góp

phần đắc lực vào việc hình thành cho học sinh thế giới quan duy vật biện
chứng. Việc học tập Địa lí cũng dần dần làm cho học sinh nhận thức
được vai trò cùa tự nhiên, con nguời trong các hoạt động kinh tế - xã hội
trên lãnh thổ. Tự nhiên chỉ chứa đựng nhũng khả năng tiềm tàng còn việc
khai thác chúng được nhiều hay ít, hợp lí hay khơng là do con người, do
trình độ cơng nghệ, kĩ thuật và do phương thức sản xuất quyết định. Mơn
Địa lí như vậy là đã góp phần bồi dưỡng cho học sinh quan điểm duy vật
lịch sử, duy vật kinh tế, tư duy sinh thái v .v...
- Mơn Địa lí hình thành cho học sinh nhân cách con người mới
trong xã hội Mơn Địa lí, nhất là Địa li Việt Nam, có nhiều khả năng làm
cho học sinh hiểu rằng: đất nước ta trước đây đã bị bóc lột, kìm hãm và
tàn phá trong chiến tranh như thế nào, đời sống cùa nhân dân ta vì đâu
mà nghèo khó v .v... Hiểu được như vậy, các em sẽ càng có quyết tâm lao
dộng, xây dựng đất nước, càng thêm cành giác để bảo vệ Tổ quốc, bảo vệ
nhũng thành quà lao độn g của minh. Như vậy, mơn Địa lí khơng chi


giáo dục cho học sinh lòng yêu nước, thái dộ lao động nhiệt tình nói
chung mà cịn bồi dưỡng cho các em ý thức làm chù, lịng mong muốn
góp phần làm cho đất nước, quê hương giàu đẹp
1.2. Mục tiêu của chii'0'ng Irình mơn Dịa lí
1.2. /. M ục tiêu chung cứa chương Dịu lí ph ơ thơng
Chương trinh giáo dục mơn Lịch sử và Đ ịa lí (TH CS) cụ thế hóa
Chương trình giáo dục phổ thơng tống thể, đồng thời cũng cụ thề hịa
mục tiêu của chương trình giáo dục Trung học cơ sớ.
Chương trinh giáo dục Địa lí phố thơng cụ thế hố mục tiêu chương
trinh giáo dục phố thơng tống thế, góp phần hình thành và phát triển ớ
học sinh những phẩm chất và năng lực cốt lõi cũng như năng lực đặc thù
thông qua việc trang bị hệ thống kiến thức phố thông, cơ bản, thực tiễn,
thiết thực về hệ thống tự nhiên, dân cư, kinh tế và sự tương tác cùa chúng

trên bỉnh diện thế giới, khu vực, Việt Nam; hình thành và phát triển
những kĩ năng địa lí, vận dụng tri thức địa li trong việc giải thích các hiện
tượng tụ nhiên, xã hội phù hợp với trình độ học sinh; đồng thời bồi
dưỡng tình yêu, niềm tin, ý thức trách nhiệm đối với môi trường, con
người và tương lai đất nước, thế giới.
1.2.2. M ục tiêu cụ th ể của chiron/Ị trình Lịch sử và Địa lí Trun/Ị
học cư SỪ
Mơn Lịch sử và Địa lí cấp Trung học cơ sở góp phần cùng các mơn
học và hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triển ờ học sinh (H S)
các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung.
Môn Lịch sử và Địa lí cấp Trung học cơ sờ hinh thành, phát triền ở
HS năng lực lịch sử và năng lực địa lí trên nền tảng kiến thức cơ bản, có
chọn lọc về lịch sử, địa lí thế giới, quốc gia và địa phương; các quá trinh
tự nhiên, kinh tế - xã hội và văn hố diễn ra trong khơng gian và thời
gian; sự tương tác giữa xã hội lồi người với mơi trường tự nhiên; giúp
HS biết cách sử dụng các công cụ của khoa học lịch sử, khoa học địa lí
để học tập và vận dụng vào thực tiễn; đồng thời góp phần cùng các mơn
học và hoạt động giáo dục khác hình thành, phát triến ở HS các phấm
12


chất chù yếu và năng lực chung, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước,
niềm tự hào về truyền thống dân tộc, thái độ tôn trọng sự đa dạng cùa
lịch sù thế giới và văn hoá nhân loại, khơi dậy ở HS ước muốn khám phá
thế giới xung quanh, vận dụng những điều đã học vào thực tế.
1.2.3. M ục tiêu cụ thê cứa chuvìtỊỊ trình l)ịa lí TrurtỊỊ học phô thônỊỊ
Trẻn nền tang những kiến thức cơ bản và phương pháp giáo dục đề
cao hoạt động chu động, tích cực, sáng tạo của học sinh, chương trinh
mơn Địa lí giúp học sinh hình thành, phát triển năng lực địa lí - một biếu
hiện của năng lực khoa học; đồng thời góp phần cùng các mơn học và

hoạt động giáo dục khác phát triển ở học sinh các phẩm chất chủ yếu và
năng lực chung đã được hình thành trong giai đoạn giáo dục cơ bản, đặc
biệt là tình yêu quê hương, đất nước; thái độ ứng xử đúng đắn với môi
trường tự nhiên, xã hội; khả năng định hướng nghề nghiệp; để hình thành
nhân cách cơng dân, sẵn sàng đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo
vệ Tổ quốc.
M ục tiêu là kết quá cần đạt được cùa một hoạt động. Hoạt động
giáo dục địa lí phổ thông cần đạt đuợc các kết quả cụ thể sau trong mối
liên hệ chặt chẽ với nhau:
- Cụ thể hoá mục tiêu chương trình giáo dục phổ thơng tổng thể, đó
là "chương trình giáo dục T rung học phổ thơng giúp học sinh tiếp tục
phát trién những phẩm chất, năng lực cần thiết đối với người lao động, ý
thức và nhân cách công dân; khả năng tự học và ý thức học tập suốt đời;
khà năng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với năng lực và sở thích, điều
kiện và hoàn cành của bản thân để tiếp tục học lên, học nghề hoặc tham
gia vào cuộc sống lao động; khả năng thích ứng với nhũng thay đổi trong
bối cảnh tồn cầu hố và cách mạng cơng nghiệp mới".
- Tiếp tục phát triển ở học sinh nhũng phẩm chất, năng lực đã được
hinh thành trong giai đoạn giáo dục cơ bản Chương trình mơn Địa lí
"góp phần cùng các mơn học và hoạt động giáo dục khác phát triển ở học
sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung dã được hinh thành trong


giai đoạn giáo dục cơ bán, đặc biệt là tình yêu quê hương, đất nước; thái
độ ứng xử đúng đăn với môi trường tự nhiên, xã hội; khả năng định
hướng nghề nghiệp; để hình thành nhân cách cơng dân, sẵn sàng đóng
góp vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tố quốc."
- Phát triển các năng lực chung (tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp
tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo) và năng lực địa lí như: nhận thức khoa
học địa lí (nhận thức thế giới theo quan điếm khơng gian; giải thích các

hiện tượng và q trình địa lí); tim hiểu địa lí (sử dụng các cơng cụ cùa
Địa lí học và tổ chức học tập thực địa); vận dụng kiến thức, k ĩ năng đã
học (thu thập, xứ lí và truyền đạt thơng tin địa lí; vận dụng kiến thức, kĩ
năng vào thực tiễn). Các năng lực này được hình thành và phát triển
thơng qua việc trang bị những kiến thức về Địa lí đại cương, Địa li kinh
tế - xã hội thế giới, Địa lí Việt Nam và phương pháp giáo dục đề cao hoạt
động chù động, tích cực, sáng tạo cùa học sinh.
Mục tiêu cùa chương trình (CT) mơn Đ ịa lí nhấn mạnh đến việc
hình thành phấm chất và năng lực, đặc biệt chi rõ những phấm chất và
năng lực cần được phát triển và hồn thiện thơng qua các nội dung và
phương pháp giáo dục. Đây là hướng tiếp cận hoàn tồn mới so với CT
mơn Đ ịa lí hiện hành, tiếp cận dạy học theo định hướng năng lực; trong
khi CT hiện hành xác định mục tiêu theo hướng tiếp cận dạy học định
hướng nội dung.
Đe so sánh với CT mơn Địa lí mới, có thể tham khảo mục tiêu cùa
CT mơn Địa lí hiện hành:
1. Kiến Ihirc
Cung cấp cho học sinh những kiến thức phổ thông, cơ bản, cần
thiết về:
- Trái Đất, các thành phần cấu tạo cùa Trái Đất, các hiện tượng, sự
vật địa lí và tác động qua lại giữa chúng; một số quy luật phát triển của
môi trường tự nhiên trên Trái Đất, dân cư và các hoạt động cùa con
người trên Trái Đất; mối quan hệ giữa dân cư, hoạt động sản xuất và môi


trường; sự cần thiết phải khai thác hợp li tài nguyên thiên nhiên và bào vệ
môi trường nham phát triên bền vững
- Đặc điểm tụ nhiên, dân cư, kinh te - xã hội cùa một số khu vục
khác nhau và cùa một số quốc gia trên thế giới; một số đặc điềm của thế
giới đương đại.

- Đặc điểm tụ nhiên, dân cư và tình hình phát triển kinh tê - xã hội
cùa Việt Nam; những vấn đề đặt ra đối với cà nước nói chung và các
vùng, các địa phương nơi học sinh đang sinh sống nói riêng

2. K ĩ năng
Hinh thành và phát triển ớ học sinh:
- Kĩ năng học tập và nghiên cứu địa lí: quan sát, nhận xét, phân
tích, so sánh, đánh giá các sự vật, hiện tượng địa li; phân tích, sừ dụng
bản đồ, Atlat; vẽ và phân tích biếu đồ, đồ thị, lát cắt; phân tích số liệu
thống kê...
- Kĩ năng thu thập, xử lí và thơng báo thơng tin địa lí.
- Kĩ năng vận dụng tri thức địa lí để giải thích các hiện tượng, sự
vật địa li và buớc đầu tham gia giải quyết những vấn đề cùa cuộc sống
phù hợp với khá năng cùa học sinh.

3. Thái độ, tình cam
Góp phần bồi dưỡng cho học sinh:
- Tình yêu thiên nhiên, quê hương, đất nước thơng qua việc ứng xử
thích hợp với tự nhiên và tôn trọng các thành quả kinh tế - văn hoá của
nhân dân V iệt Nam cũng như cùa nhân loại.
- Niềm tin vào khoa học, ham học hói, hứng thú, say mê tìm hiểu
các sự vật, hiện tượng địa lí.
- Có ý chí tự cường dân tộc, niềm tin vào tương lai cùa đất nước, có
tâm thế sẵn sàng tham gia xây dựng, báo vệ và phát triển đất nước; có ý
thức trách nhiêm và tham gia tích cực vào các hoạt động sử dụng hợp lí,
bảo vệ, cải tạo môi trường; nâng cao chất lượng cuộc sống của gia đinh,
cộng đồng "


1.3. Nội dung của chuông trinh

1.3.1. N ội (lunỊỊ cụ th ê cũ a ch ư ơn g trình lẬch sử - l)ịII lí
TruttỊỊ học cư sỡ

1.3.1.1. Giai thích cách trình bày nội dung giáo dục cua chinrng
tr inh mơn học
Mơn Lịch sử và Địa lí cấp T rung học cơ sờ gồm phân mơn Lịch sử
và phân mịn Địa lí, mỗi phân mơn được thiết kế theo mạch nội dung
riêng. Mức độ tích hợp được the hiện ở ba cấp độ: tích hợp nội mơn
(trong từng nội dung giáo dục lịch sử và giáo dục địa lí); tích hợp nội
dung lịch sử trong những phần phù hợp của bài Địa lí và tích hợp nội
dung địa lí trong những phần phù hợp cùa bài Lịch sử; tích hợp theo các
chù đề chung.
Mạch nội dung của phân môn Lịch sử được sắp xếp theo logic thời
gian lịch sử từ thời nguyên thuỷ, qua cổ đại, trung đại, đến cận đại và
hiện đại Trong từng thời ki, không gian lịch sử được tái hiện tù lịch sử
thế giới, khu vực đến Việt Nam đế đối chiếu, lí giải, làm sáng rõ những
vấn đề lịch sử.
Mạch nội dung của phân môn Đ ịa lí được sắp xếp theo logic khơng
gian là chù đạo, đi từ địa lí tự nhiên đại cương đến địa lí các châu lục, sau
đó tập trung vào các nội dung cùa địa lí tự nhiên Việt Nam, địa lí dân cư
và địa lí kinh tế Việt Nam.
Mặc dù hai mạch nội dung được sắp xếp theo logic khác nhau,
nhưng nhiều nội dung dạy học liên quan được bố trí gần nhau đe hỗ trợ
nhau. Bốn chù đề chung m ang tính tích hợp cao được phân phối phù hợp
với mạch nội dung chính của mỗi lớp.


1.3.1.2. Định hirứnỊi nội Lóp

Lịch sử
Tại sao cần học Lịch sử?
Thời nguyên thuỷ

Dịa lí
Tại sao cần học Địa lí?
Bản đồ: Phương tiện thề hiện bề
mặl Trái Dất

Xã hội cổ đại

Trái dat - Hành tinh cùa hệ Mặt Trời

Đông Nam Á từ những thế ki Cấu tạo của Trái Đất. Vị Trái Đất
tiếp giáp Cơng ngun đến thế
kì X
Lớp 6 V iệt Nam từ khống thế ki VII Khi hậu và biến đổi khí hậu
truớc Cơng nguyên đến đầu
thế ki X
Nước trên Trái Dất

Đ ất và sinh vật trên Trái Đất

Con người và thiên nhiên

Tây Âu tù thế kỷ V đến nửa
đầu thế kỷ XVI
Lớp 7

Châu Ảu

Trung Quốc từ thế ki VII đến
giữa thế ki XIX
Ản Độ từ thế ki IV đến giữa
thế ki XIX

Châu Á
Châu Phi


Đơng Nam Á tìr nửa sau thế kỉ

Châu Mỹ

X đến nửa đầu thế kỉ XVI
Việt Nam từ đẩu thế kì X đền

Châu Đại Dương

đầu thế kỉ XVI
Châu Nam Cực

Châu Âu và Bắc Mỹ từ nửa
sau thế kỉ XVI đến thế ki Đặc điếm vị tri địa lí và phạm vi
XVIII

lãnh thồ Việt Nam

Đòng Nam Á từ nửa sau thế kỉ Đặc điếm địa hình và khống sản
XVI đến thế kí XIX

Việt Nam

Việt Nam từ đầu thế ki XVI Đặc điếm khí hậu và thủy văn
đến thề ki XV111

V iệt Nam

Châu Ảu và nước Mỹ từ cuối
thế kỉ XVIII đến đầu thế kỉ
Lớp 8

XX

Sự phát triển cùa khoa học, kĩ
thuật, văn

học, nghệ thuật

Đặc điểm thổ nhưỡng và sinh
vật Việt Nam

trong các thế ki XVIII - XIX
Châu Ả từ nửa sau thế kỉ XIX
đến đầu thế ki XX

Biến đảo Việt Nam


Việt Nam từ thế ki XIX đến

đầu thế ki XX

Thế giới từ năm

1918 đển Đ ịa lí dân cư Việt Nam

năm 1945
Việt Nam từ năm 1918 đến

Đja lí các ngành kinh tế

năm 1945
Thế giới từ năm

1945 đến

năm 1991
Việt Nam từ năm 1945 đến
Lớp 9

Sự phân hóa lãnh thổ

năm 1991
Thế giới từ năm 1991 đến nay
Việt Nam từ năm 1991 đến
nay
Phát triển tổng hợp kinh tế và
Cách mạng khoa học kĩ thuật bảo vệ tài ngun, mơi trường
và xu thế tồn cầu hóa

biển đảo

Có 4 chù đề tích hợp, được thiết kế theo các lớp như sau:

Cliĩi dề

L óp

Ló p 7

Ló p 6
Các cuộc đại phát kiến địa lí

u

Đơ thị: lịch sử và hiện tại

11

L óp 8

L óp 9

□


1.(Vp

C hủ dề

LĨ'P 7

Ló p 6
Văn minh châu thố sơng Hồng

Lớp 8

Ló p 9

11

11

11

11

105

tiết/lớp/năm,

và sơng Cừu Long
Bảo vệ chủ quyền, các quyền và
lợi ích hợp pháp của Việt Nam ở
Biển Đơng

Thời

lượng

thực

hiện

chương

trình

là

dạy học trong 35 tuần.
Phân bố thời lượng cho các mạch nội dung lớn (tình theo ti lệ %)
như sau:

Tồn
Mạch nội dung

Lóp 6

Lóp 7

Lóp 8 Lóp 9
cấp

Địa lí

45

Đja lí tự nhiên đại cương

45

42

41

40

I1
42

Đ ịa lí các châu lục

42

11
10

41

Địa lí tụ nhiên Việt Nam
Địa lí kinh tế - xã hội Việt Nam

40

10

Lịch sử

45

42

41

40

42

Thế giới

22

20

20

19

20

Việt Nam

23

22

21

21

72


6

8

10

6

10

10

10

10

10

100

100

100

100

100

ỉ'lu i dể ch u n g
Dánli giá (lịnh kì
r ô n g so

Lịch sử địa phương và địa li địa phương là nội dung quan trọng
trong chương trình mơn Lịch sử và Địa lí Nội dung và thời lượng về lịch
sừ địa phương và địa li địa phương do các địa phương chù động thiết kế
theo hướng dẫn riêng của Bộ Giáo dục và Đào tạo, trong phạm vi nội
dung giáo dục địa phương.
LỚP 6
Ớ lớp 6, HS lần đầu tiên được học Lịch sử và Đ ịa lí một cách tuơng
đối hệ thống. Do vậy, để tạo tâm thế tốt cho HS, trong chương trình có
các bài mở đầu: Tại sao cần học Địa lí? Tại sao cần học Lịch sử?
Nội dung giáo dục địa lí được thiết kế thành các chủ đề. Chú dề

Bán đồ: Phương tiện thế hiện bè mặt Trái tìấl có nội dung về các yếu tố
cơ bản cùa bản đồ; các loại bản đồ thơng dụng; lược đồ trí nhớ. So với
chương trình hiện hành, lược đồ trí nhớ là nội dung mới, gắn liền với việc
HS nhận thức không gian như thế nào, sự gẳn kềt của cá nhân với không
gian thông qua các sinh hoạt đời thường Trong chù đề Trái Đất - Hành

linh trong hệ Mặt Trời kiến thức cơ bản là về vị trí của Trái Đ ất trong hệ
Mặt Trời; hình dạng, kích thước Trái Đất; chuyển động của Trái Đ ất và
các hệ quả địa lí chính. Sau đó, HS được học các chù đề về các địa
quyến: c ấ u tạo cùa Trái Đất. Va Trái tìal; Khi hậu và biến đơi khi hậu;

Nước trên Trái Dắí; Đất và sinh vật trên Trái Đất. T rong khi học mỗi
chù đề, các câu hỏi cơ bản cùa địa lí: Cái gì? Ở đâu? N hư thế nào? ln

được chú ý. Vi thế, chương trình coi trọng việc hình thành và phát triển
kĩ năng sử dụng bản đồ, việc miêu tả các hiện tượng và quá trinh địa lí và
việc giải thích vừa với tẩm hiêu biết cùa HS. Kêt thúc nội dung giáo dục


địa lí ờ lớp 6 là chủ đề Con HỊỊm'» và Ihièn nhiên Điểm mấu chốt của chu
đề nàv là ờ mối tác động qua lại giữa thiên nhiên và đời sống con người,
tại sao cần bảo vệ tự nhiên và khai thác thông minh các tài nguyên Chù
đề này có vai trị như cầu nối với nội dung ở lớp 7 và các lớp sau nữa.
Nội dung Lịch sử bao quát thời gian từ thời ki nguyên thủy đen the
ki X (ở Việt Nam là đến đầu thế ki X). Chủ đề Thời nguyên thủy đề cập
đến 3 nội dung chính là nguồn gốc lồi người, xã hội ngun thủy, sự
chuyển biến từ xã hội nguyên thủy sang xã hội có giai cấp. Chú đề Xã hội

cố đại đề cập đến các nền văn minh cổ đại là Ai Cập và Lưỡng Hà, Ản
Độ, Trung Quốc, Hy Lạp và La Mã. Khi học về mỗi nền văn minh, HS
đều được hiểu khái quát về bối cành địa lí, sự hình thành và lurng thịnh
cùa nền văn minh cũng như di sản cùa nền văn minh đó dóng góp cho sự
tiến bộ cùa nhân loại. Đây chính là một chủ đề hấp dẫn khơi dậy tính tị
mị cùa HS và có sự kết nối địa lí lịch sử. Tiếp theo dịng địa lí lịch sử,
HS được học về khu vực Đông Nam Á từ những thể ki tiếp giáp Công
nguyên đến the kì X; HS bước đầu tìm hiểu về tiến trình lịch sử ra đời,
phát triển của một số quốc gia Đ ông Nam Á, về sự tiếp biến văn hóa, với
việc thu nhận ảnh hưởng của văn hóa Ân Độ và văn hóa Trung Hoa. Tiếp
đến là chù đề Việt Nam lừ khống thế kí VII trước Cơng nguyên đèn đầu

thé kì X ’ với các nội dung về thời kì Văn Lang - Âu Lạc, thời kì Bắc
thuộc và cuộc đau tranh giành lại độc lập và bảo vệ bản sắc văn hoá của
dân tộc. Bên cạnh chủ đề về Văn Lang, Âu Lạc là chù đề giới thiệu về
hai vương quốc là Champa và Phù Nam.

LỚP 7

v ề nội dung giáo dục địa lí, HS được học về các châu lục: châu Ẩu,
châu Ả, châu l ‘hi, châu Mỹ, châu Đại Duang, châu Num Cực. Trong
chương trinh hiện hành, châu Phi được học trước tiên, nhưng ở chương
trinh này châu Ảu được học trước, đó là do ý đồ muốn đặt các nội dung
giáo dục địa lí và lịch sử được cạnh nhau đối với chù đề về châu Âu.


c ấ u trúc nội dung chung cua phần địa lí các châu lục là: vị trí địa lí
và phạm vi lãnh thổ của châu lục; đặc điểm tụ nhiên cùa châu lục (địa
hình, khí hậu, thủy văn, các đới thiên nhiên); đặc điếm dân cư và xã hội;
phương thức con người khai thác, sử dụng và bảo vệ tự nhiên Tùy theo
từng châu lục, mà chọn thêm nội dung đặc thù. Chẳng hạn, ờ chủ đề châu
Âu có khái quát về Liên minh châu Âu; ờ chủ đề châu Á có nội dung về
các nền kinh tế lớn và kinh tế mới nổi ờ châu Á; ở chù đề châu Phi có
khái quát về Nam Phi; ờ chủ đề châu Mỹ có nội dung về các trung tâm
kinh tế quan trọng ở Bắc Mỹ, vấn đề rừng Amazon; ở chú đề châu Đại
Dương nội dung chù yếu về lục địa Australia; ờ chủ đề châu Nam Cực có
vấn đề về sự thay đổi thiên nhiên châu Nam C ục khi có biến đồi khí hậu
tồn cầu.
Nội dung giáo dục lịch sứ về cơ bàn bao quát thời ki trung đại. Tuy
nhiên, việc phân kì có khác nhau khi xem xét lịch sử các khu vực và lịch
sử V iệt Nam. Quan điểm về giáo dục Lịch sử là coi trọng nội dung về
lịch sử văn minh nhân loại, coi trọng các nội dung về lịch sừ chính trị,
kinh tế, văn hóa. Ờ chủ đề Táy Âu từ thế kí V đến nửa đầu thế ki XVI có
các nội dung phản ánh các dấu mốc lịch sử chính của thời kì này, đó là:
Q trình hinh thành và phát triển chế độ phong kiến ở Tây Âu; Các cuộc
phát kiến địa lí; Ván hóa Phục hưng; Cải cách tơn giáo; Sự hình thành
quan hệ sản xuất tư bản chù nghĩa ở Tây Ảu trung đại. Ở chù đề Trung

Quốc từ ihé ki VU đèn giữu ihé ki XIX học sinh tim hiểu các nét cơ bàn
về kinh tế, chính trị, vãn hóa, những thành tựu cơ bản về văn hóa của
Trung Ọ uốc dưới các triều đại Dường, Minh, Thanh. Ờ chủ đề Ẩn tìộ từ

Ihé ki IV đến giữa thé kì X IX có ba nội dung chính: vương triều Gupta,
vương triều Hồi giáo Delhi, đế quốc Mogul 0 chủ đề Đông Nam Á từ

nửa sau thể ki X đần nửa dầu thế ki XVI, sau khi tìm hiểu khái quát về
khu vực Đông Nam Á, HS học về hai vương quốc láng giềng là Vương
quốc Cam puchia và Vương quốc Lào. v ề lịch sử dân tộc, HS học chủ đề

Việt Nam lừ đàu thẻ ki X đ ế n đàu thế ki XVI. HS được nghiên cứu về lịch
sứ cùa Việt Nam thời Ngỏ - Dinh - Tiền Lê (968 -1009), thời Lý (từ thế
23