Buổi hoàng hôn của những thần tượng  làm cách nào triết lí với cây búa

Tai ngay!!! Ban co the xoa dong chu nay!!!


Giớithiệusách
BUỔIHỒNGHƠNCỦANHỮNGTHẦNTƯỢNG(hay“Làmcáchnào
triếtlívớicâybúa”)
FriedrichNietzsche
NguyễnHữuHiệudịchvàgiớithiệu
Tênsách:Buổihồnghơncủanhữngthầntượng
Tácgiả:FriedrichNietzsche
Dịchvàgiớithiệu:NguyễnHữuHiệu
Thểloại:Triếthọc
Nhàxuấtbản:VănHọc
Nămxuấtbản:QúiII-2006
Khổ:12x20cm
--------------------Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com
Chuyểnsangebook:tovanhung(TVE)
Ngàyhồnthành:11/8/2006


1.Năm1888trongcuộcđờivàtưtưởngNietzsche
MặttrờilêncaođỉnhrồibùngvỡtrongVanGoghtrongnăm1888.Đócũng
chínhlàthờikìsángtạodữdộinhấtcủaơng.Bóngtốilưỡnglựđãbịlùara
khỏitranh.Bàntaytrởnênchínhxácmộtcáchtànbạo.Nétcọtunghồnh
nhưsấmsét.Màusắclsángtrongkhitâmtríđãbắtđầuhơnám.Nhưng
trongbuổihồnghơncủatâmthứcđó,viễntượngđãkếthợpmộtcáchkì
diệuvớithựctại.Ngày21tháng4nămsau,VanGoghviếtchoem:“Điềuan
ủianhđơichútlàanhbắtđầucoisựđiêncuồngnhưmộtchứngbệnhgiống
nhưnhữngbệnhtậtkhác,trongkhiđóngaycảtrongnhữngcơnkhủng
hoảng,anhthấydườngnhưtấtcảnhữnggìanhtưởngtượngtrướckiađềulà
thựctạicả.”Vàơnglănxảvàocơngviệc,vẽtừsángtớitối.Ngườitakểlại

rằngnhữngngườibạnđồngphịngvớiơngkhiđirathấyơngđangvẽmột
tấmtranh,vàigiờsautrởvàođãthấyơngvẽmộttấmtranhkhác.Ơnglàm
việcnhưkẻbịquỉám,“j’aiunefureursourdedetravailplusquejamais”
(9/1889).Ơngkhơngthểrakhỏihộihoạ,nghĩalàrakhỏithựctại,làmmồi
chođiêncuồngvàphiềnnão.“Trongtấtcảmọitrườnghợp,tìmcáchtrung
thànhvớisựthựccólẽlàmộtphươngthuốcđểchốnglạibệnhtậtđanglàm
anhloâu”(thưchoThéo,12tháng2năm1890).CólẽVincentvanGogh
linhcảmthấyrằngphầnánhsángdànhchoơngsắphếtvàơngphảitậndụng
nó,nhìnlầncuốicùngtrongánhsángviễntượngnhữngthựctạiđãbịthói
quengiảdốichơnvùi.TrườnghợpNietzschecũngtươngtựnhưvậy.Năm
1888làcựcđiểmsángsuốtvàsángtạocủaNietzsche,đồngthờicũnglàcực
độcủađaukhổvàcơđơncủaơng.Ngày12tháng2năm1888,Nietzsche
viếtchobátướcSeydlitz:“Bâygiờtơicơđơn,cơđơnmộtcáchphilí;trong
cuộcchiếntànkhốcvàâmthầmmàtơitheođuổi(dướiuythếĐảoHốnmọi
GiáTrị)chốnglạitấtcảnhữnggìđãđượcmọingườitơnsùngvàqtrọng
từxưatớinay,chínhtơiđãtrởthànhmộtcáiuhồncốcmàkhơnghay…”
Trongtìnhcảnhđóơngchỉcầuxinmộtđiều:“Sựthanhbình,qnlãng,sự
khoandungcủamặttrờivàcủamùathuchomộtcáigìđangmuốnchíntới,
chosựchứngthựcvàbiệnminhcủatồnthểconngườitơi…”(thưchoPaul
Dessen,3thángGiêngnăm1888).Kếtquảlànămtácphẩmcuốicùng,chín
mùinhất,mãnhliệtnhấtcủaNietzschehồnthànhtrongnămnày:Trường
hợpWagner,Hồnghơncủanhữngthầntượng,KẻchốngChúa,Nietzsche
chốngWagner,EcceHomovàtụngcaDionysos.
Quảthựcnăm1888làcựcđiểmcủacuộcđờivàtưtưởngNietzsche.Trước
hếtnólàcaođộcủamộtthậpniênđầysángtạokhởiđầutừ1878vớiPhàm
phu,qphàmphu,tácphẩmđầutiênmàtrongđóchanhồánhsángthiên
tài,kếđóÝkiếntươnghợpvàchâmngơn(1879),Lữkháchvàbónghình


mình(1880),Bìnhminh(1881),Trithứchânhoan(1882-bổtúcthêmnăm

1887),Zarathustrađãnóinhưthế(1883–1885),Phithiệnác(1886)vàPhổ
hệlnlí(1887).Songsongnhữngtácphẩmtrên,trongnhiềuthậpniênnày
NietzschecịnđưaranhiềutưtưởngdũngmãnhquanhchủđềÝchíhùng
cường.Sangnăm1888,NietzschebỏÝchíhùngcườngvàthaythếbằng
Cuộcđảohốnmọigiátrị,trongđóKẻchốngChúa,làtácphẩmmởđầu.
Năm1888cịncóýnghĩacựcđiểmtrongcuộcđờivàtưtưởngNietzscheở
chỗtồnbộtácphẩmviếttrongnămnàylànhữngcuộcduyệtxétlạivàtốt
lượclạitồnthểnhữngchủđềtriếtlícủaơngvàcủahaingànnămtriếthọc
Tâyphươngtrongánhsángchóilồcuốicùngcủatâmthức,ởmộtcaođộ
buốtgiá,bằngmộtbútphápsắcbén,cơđọng.Sauđólàbóngtốivànlặng
hồntồn.ĐầuthángGiêng1889,tinhanhơngđãvỗcánhbaycao,vàơng
khơngviếtthêmmộtdịngnàonữamặcdầuthểpháchcịnngồilạimười
nămnữa,tớitháng8năm1990.


2.Buổihồnghơncủanhữngthầntượng
TácphẩmBuổihồnghơncủanhữngthầntượnghaylàmcáchnàongườita
triếtlívớicâybúa?(Gưtzen-Dämmerung,oder:WiemanmitdemHammer
philosophiert?)đượcviếttrongkhoảngthờigiantừcuốithángSáutớiđầu
thángChínnăm1888vàđượcđemấnhànhvàothángMườicùngnăm.Mới
đầutácphẩmmangtựađềSựnhànrỗicủamộttâmlígiahayNhữnggiờ
nhàncưcủamộttâmlígia(MüssiggangeinesPsychologen).Nhưngsau
đó,theolờiucầucủaPeterGast,mộtcaođồtrungthànhcủaNietzsche,
địiơngphảitìmmộttựađề“huyhồng”hơnchotácphẩm,Nietzsche
nhượngbộ,phỏngtheonhanđềvởHồnghơncủanhữngthầnthánh(
Gưtterdämmerung)củaWagner,đặtlạilàHồnghơncủanhữngthầntượng
(Gưtzen-Dämmerung).
ThầnthoạiBắcÂukểrằngtấtcảmọithầnthánhđềucóngàytànmạt,ngày
họtanbiếnvàohưvơ.Đólàbuổihồnghơncủathầnthánh.Richard
WagnerđãmượnthầnthoạinàyđểdựngvởkịchthứtưtrongbộTứcabộ

kịch(Tétralogie)củaơng,Nietzschethayđổitựađềvàcảýnghĩa.“Thần
tượng”làbiểutượngNietzschedùngđểchỉchânlí.“Buổihồnghơncủa
nhữngthầntượng”cónghĩalàsựsụpđổcủamọichânlí.
Khơngmộtthựctại,mộtýtưởng,mộtlítưởng,mộtchânlí,một“thần
tượng”nàotácphẩmnàykhơngchạmtới.Từnhữngchânlívĩnhcửuđến
nhữngchânlí,giátrịmớimẻ.“Mộtcơngiólớnthổiquarặngcây…vàtrái
chínrụngrơitơitả:nhữngchânlí”.(EcceHomo).Nhưngnhữngcáingười
tacóthểlượmtrongtaychẳngcógìngọtngào.Vìđóchỉlànhữngtráithối
hư,thựcphẩmvơvịđãhếtdưỡngchấtcủahaingànnămquacầnphảiliệng
bỏ.Tấtcảmọichânlíđềunhạtphaivàphảixốđi,mọithầntượngđềuhết
thiêngliêngvàphảitiêudiệt.Duychỉcócuộcđờilàvĩnhcửu.Tấtcảmọi
hiểubiếtđềusailầm,mọilnlíđềuđộchại.Duychỉcóbảnnănglàtốt
lành.
ĐâylàcuộcTunchiếnvĩđại.Đâylàcuộcmổxẻtànnhẫnlítrí,lnlí,
tâmlíhọc,lịngáiquốc,vịtha,tìnhnhânloại…Đâylàcuộclộtmặtnạ
khơngthươngtiếcnhữngnhânvật,“nhữngthầntượng”tượngtrưngcho
nhữngchânlí,nhữnggiátrịcũ:Socrate,Platon,thiệnác,đẹpxấu…và
những“thầntượng”tượngtrưngchonhữngchânlívàgiátrịmới:Renan,
Rousseau,Sainte-Beuve,G.Eliot,GeorgeSand,Schopenhauer,Comte,
Kant,Schiller,Zola,VictorHugo,Listz,Carlylle,nghệthuậtvịnghệthuật,
dânchủ,tiếnbộ…Trêntấtcả,chúngtatìmthấytrongtácphẩmnàynhững
tưtưởnghữuthểhọcquantrọngnhấtcủaNietzsche.Đúnghơn,chúngta


thấynhữngdiễndịchvềnhữngvấnđềcốtyếutừquanđiểmbiếndịchsiêu
hìnhcủaơngdựatrênphươngtrìnhcănbảncũnglàtiềnđềcủaơng-là:hữu
thểhọctruyềnthốngcoilà“hữuthểchânthực”(Wahres-Sein)cáithựcra
chỉlàmộtảotưởng,mộtảotưởngcótấtcảđặctínhcủaphithể(Nicht-Sein)
vàvơthể(Nichts)vàchốibỏ,coinhư“phihữu”vàphithựccáithựcralà
hữuthểđíchthựcvàhữuthểduynhất.Cáitừxưatớinay,ngườitacoilà

hiệnthểđíchthực,thựcrachỉlàmộnghuyễnbàoảnh,trongkhicáitừxưa
tớinayngườitacoilàmộnghuyễnbàoảnhlạichínhlàhiệnthểchânthực.
Cáitừxưatớinayđượccoilà“hữuthể”(Sein)đốinghịchvớibiếndịch
khơngcó,trongkhichỉcócáibiếndịchhiệnhữumàthơi.Khơngcó“hữu
thể”siêuthờigianvàkhơnggian,cũngnhưkhơngcótâmlinhthếgiới,Linh
tượnggiới(lemondedesidées)haythếgiớicủanhữngýtưởngvĩnhcửumà
chỉcóthếgiớikhảgiác(mondesensible),hiệnhữutrongkhơnggianthời
gian.Khơngcóthếgiớitựnội(mondeen-soi),màchỉcóthếgiớihiểnlộ
(mondedesapparences).Khơngcóthếgiớikhácmàchỉcóthếgiớinày,thế
giớichânthực,duynhất,linhđộngmàngunđộnglựclàýchíhùngdũng.
Khơngcóthếgiớinàokhác.Tấtcảnhữngýnghĩ,khátvọngvềmộtthếgiới
khácchỉlàcáchtrảthùcuộcđời“bằngsựlạmdụngảotưởng”vềmộtcuộc
đời“tốtđẹphơn”.Sựchiathếgiớiralàmmộtthếgiới“tựnội”vàmộtthế
giới“bềngồi”làdấuhiệucủasựsuyđồi-mộttriệuchứngcủasađoạ.“Sự
kiệnngườinghệsĩđặtbềngồilêntrênthựctạikhơngphảilàmộtvấnnạn
chốnglạimệnhđềnày.Bởi“bềngồi”ởđâycũngcónghĩalàthựctạinữa,
nhưngmàlàdướimộthìnhthứclựachọn,kiêncườnghố,sửasai…Người
nghệsĩbitrángkhơngbithảm,-hắngậtđầunói“ừ”trướctấtcảnhữnggì
cịnhồnghivàkhủngkhiếpcủacuộcđời,hắnlàkẻtheoDionysos”.
Chươngquantrọngnhấtvàcũnglàtrọngtâmcủatácphẩmlàchương“Lítrí
trongtriếthọc”.Trướcđólà“VấnđềSocrate”,sauđólà“Lnlínhưmột
cáigìphảntựnhiên”.TrướckiaNietzschelênánkhoahọc,triếthọcvì
chúngbịđầuđộcbởilnlí.BâygiờNietzschelênánlnlí,triếthọc,khoa
họcbởichúngbịđầuđộcbởilítrí,hayđúnghơn,bởinhữngsựlầmlẫnlớn
laocủalíluận.Nhữngtriếtgialầmlẫnlấyhậuquảlàmngunnhân,ngun
nhânlàmhậuquả.Nietzschebàibácgắtgaophươngtrìnhqigởvàbệnh
hoạnnàycủaSocrate:lítrí=đứchạnh=hạnhphúc.Socrate,Platonlà
nhữngtriệuchứngsuyđồi.Thếnàolàsuyđồi(décadence)?“Bịbắtbuộc
phảichiếnđấuchốnglạibảnnăngđólàđịnhthứccủasuyđồi,khicuộcđời
hướngthượng,hạnhphúcvàbảnnănglàmột.”Tấtcảmọisựtốtlànhđều

thuộcbảnnăng.AllesGuteistInstinkt.Nietzschecoinhưcóbổnphận
chốnglạiquanniệmchoThượngĐế=thếgiớikháccủa“hữuthểchân
thực”.Vìquanniệmnhưthế,ngườitabắtbuộcphảicoirẻnhữngthựctại
trầngianmàgiácquanchứngnghiệm,khicoichúnglàhiểnthể(Schein)


khơngthựcthể,vàđiđếnchỗkhướctừcuộcsốngnhụccảm,lànhmạnh,coi
như“tộilỗi”.TheoNietzsche,vớiThượngĐế,ngườitađặtthànhtuyệtđối
thểmộthữuthểtưởngtượng,phithờigianbêntrênnhữngthựctạitrầngian,
nhữngcáiduynhấtcóthựcthểtrongdịngbiếndịch.MộtThượngĐế,nếu
đượcquanniệmnhưthế,sẽlàmnềntảngchomộtthứlnlívơcùngnguy
hạichoconngườivàcuộcđời.Đólàmộthữuthểhọclnlíhốhaymột
lnlíhữuthểhọchố.Cầnphảigiảiphónghiệnthểkhỏithứhữuthểhọc
haylnlínày.ĐólàmộtnhiệmvụnặngnềmàNietzschegọilàcuộc“Đảo
hốnmọigiátrị”.Đólàcơngviệccủangườinghệsĩbitráng,kẻnói“ừ”
trướctấtcảmọihồnghivàkhủngkhiếp.Ngườinghệsĩbitrángchọcthủng
hiểnthểđểđạttớithựcthểmộtcáchcanđảm.Hắndámchấpnhậncáichết
củaThượngĐếvàdámđập“bằngcâybúa”tấtcảnhữngchânlícắmrễsâu
nhấttronglịngđờivàdámđốnngãnhữngthầntượngđượctơnkínhcủa
truyềnthốngvàthừacanđảmđểgâynênnhững“âmthanhtrốngrỗng”của
buổichiềutà.Đivào“Hồnghơncủanhữngthầntượng”vàđươngđầuvới
“ĐêmtốicủaHưvơchủnghĩa”lànhữngsứmệnhlịchsửcủangườinghệsĩ
bitrángcũngnhưcủatấtcảnhữngtinhthầntựdokhơngchấpnhậnlàmrêu
mốcbámtrênnhữngbậcthềm,nhữngbờtườngnứtnẻcủanhữngmiếu
đườnghoangvắngnữa.Nếu“Hồnghơncủanhữngthầntượng”cónghĩalà
sựlạmphátcủamọichânlí,mọigiátrịthiếtđịnhlấy“thếgiớichânthực”
bênngồitrầngian,bênkiađờisốnglàmbảnvị,coinhữngkẻbạcnhượcsa
đoạlànhữngkẻlàmgiấybạc,coiđềnthờlànhữngngânhàngvàThượngĐế
làkẻchếtàithì“ĐêmtốicủaHưvơchủnghĩa”chínhlàsựphágiácủatấtcả
nhữngchânlí,nhữnggiátrịđó.Cảhaiđềulànhữnggiaiđoạntấtyếuvàcần

phảivượtquacủalịchsử.Chânlí,trầngian,cuộcđờisẽvàchỉthuộcvề
nhữngkẻchânthực,dámđốtđinhữngbảndichúchứahẹnhuyhồng
nhưnggiảdốivàgiảtạonhưtấmngânphiếukhơngtiềnbảochứng,những
kẻsaukhibngrờicâybúapháhuỷcịnđủsứcmạnhcầmtaycầykhaiphá
cánhđồngkhảthể,khơimởdịngđời,tạodựngđờisốngtrongdịngHồn
nhiêncủaBiếndịch.


3.Songluận
Sựthứctỉnhcủanhânloạibắtđầuvớisongluậnnày:“Hoặcchúngtaphá
huỷsựsùngbáicủachúngtahoặcchúngtapháhuỷchínhchúngta”(Der
WillzurMacht,III)Chúngtađãphảitrảgiákháđắtchonhững“chânlí”
thiêngliêng,nhữngsailầminphysiologicis(Ibid,II)Nietzschetựcoinhư
bổnphậnviệc“sửasoạnchonhânloạimộtgiâyphúttuyệtvờitrởvềchính
mình,mộtbuổigiữangọrựcrỡđểquayvềqkhứvàđưamắtnhìnvề
tươnglai,đểrũkhỏiáchđơhộcủatìnhcờvàcủanhữnggiáosĩvàđặtcâu
hỏitạisaovàthếnàotrongtồnbộcủanólầnthứnhất,bổnphậnnàythiết
yếubắtnguồntừlịngxáctínrằngnhânloạitựmìnhđãkhơngđitheođúng
chínhđạo,đãkhơngđượcđiềuđộngbởimộtthầntínhmàtráilạiđãđểbịlơi
cuốnvàchếngựbởimộtbảnnăngtiêucực,hưhỏng,bởibảnnăngsuyđồi
mànhânloạiđặtlênhàngnhữnggiátrịtốithiêngliêng”(EcceHomo,III,
2),vìthế“sựkhơnngoanxuấthiệntrêntráiđấtnàytừxưatớinàynhưmột
conquạkhoangbịhấpdẫnbởimùitửkhí”,haycũngcóthểnóinhưmộtcon
cúvọchunsoimóinhữngkhíacạnhđentốicuộcđờivàthốtlênnhững
tiếngbiai.Đólàsựkhơnngoancủatinhthầnnặngnề,tìmsựgiảithốtbằng
cáchtiêudiệtýchísống.Nietzschegâychiếnchốnglạichủtrươngtiêucực
mệtmỏiđó.Kếtquảcủanỗlựcbềnbỉ,canđảm,cứngcỏi,âmthầmnàylàsự
hânhoanhay“trithứchânhoan”theongơnngữNietzsche.“Kẻnàotrèo
lênnúicao,kẻấytựcườimọibikịchgiảtạohaycóthực.”Trênbànthờ
nhữnggiátrịmới,tiếngcườichiếnthắngđãthaythếtiếngthởdàiđầuhàng.

“Tơiđãphongthánhtiếngcười,hỡinhữngconngườisiêuđẳng,hãyhọc
cười!”.Bằngtiếngcườihồnnhiênrịnrã,chúngtaqtsạchmọithầntượng
trangtrọngđămchiêuvàđónchàomộtthếgiớitinhkhơirựcrỡ.
NguyễnHữuHiệu
VạnHạnh,26-09-1971


4.Khaitừ
Duytrìđượcsựthanhthảngiữamộtsựvụusầuvàcóthểbiệnminhqđộ
chừngđâuphảilàmộtnghệthuậtkhơngđángkể:tuynhiêncóđiềugìcần
thiếthơnthanhthảnchăng?Chẳngviệcgìthànhcơngnếulịnghănghai
chẳngthamdựvào.Chỉcósựthặngdưcủasứcmạnhmớilàbằngchứngcủa
sứcmạnh.ĐảohốnmọiGiáTrị,dấuhỏiqđen,qlớnhắtbóngtốilên
kẻđặtranó,-địnhmệnhcủamộtcơngviệcnhưvậybuộcngườitatừnggiây
phútphảilaothẳngvàomặttrời,rũbỏvẻtrangnghiêmđãđètaqnặng.
Tấtcảmọiphươngtiệnđềuđượcbiệnminh,mọi“cơhội”đềulàcơhộitốt.
Trêntấtcả,chiếntranh.Chiếntranhlnlàsựminhmẫnthậntrọngghê
gớmcủatấtcảnhữngtinhthầnđãtrởnênqchuntâm,củatấtcảnhững
tinhthầnđãtrởnênqthẳmsâu;khảnăngchữatrịđãnằmngaytrongvết
thương.Mộtcâuphươngngơnmàxuấtxứtơicốtìnhdấunhẹmóctịmịtrí
thức,từlâuđãtrởthànhphươngchâmcủatơi:
[1]

increscuntanimi,virescitvolnerevirtus

Mộthìnhthứcchữatrịkhác,trongmộtvàitrườnghợpcịnthíchhợpvớitơi
hơnnữa,đólàthămdịnhữngthầntượng…Trênthếgiớicónhiềuthần
tượnghơnlàthựctại:đólà“ácnhãn”củatơiđốivớithếgiớinày,đócũnglà
“ácnhĩ”củatơinữa…Ởđâyđặtranhữngcâuhỏivớimộtchiếcbúavàcó
thểnhậnđượcnhưmộthồiâmcáiâmthanhtrốngrỗngthốtlêntựlịnghiu

hiutựđắc-thíchthúthaychokẻnàocómộtđơitaikhácnữasauđơitaicủa
mình,-đốivớitơi,mộttâmlýgiavàmộtkẻđánhbẫychuộtcốcựu,trướcsự
hiệndiệncủakẻđóquảthựcnhữnggìmuốnthủkhẩunhưbìnhcũngphải
thốtlêntiếngnói…
Cảcuốnsáchnàynữa-nhanđềđãbộclộnộidung-trướchếtlàmộtsựgiải
trí,mộtchấmánhsáng,mộtcuộcđàothốtvàonhữnggiờnhànrỗicủamột
tâmlýgia.Cóthểcịnlàmộtcuộcchiếntranhmớinữa?Vàbiếtđâucóthể
bắtđượcquảtangnhữngbímậtcủanhữngthầntượngmới?...Cuốntiểuluận
nàylàmộtcuộckhaichiếnvĩđại;cịnvềvấnđềnhằmthămdịnhữngthần
tượng,lầnnàykhơngphảilànhữngthầntượngthờiđạimàlànhữngthần
tượngvĩnhcửuởđâysẽbịđụngchạmđếnbằngmộtchiếcbúanhưthểbằng
cáiâmthoa-cuốicùngkhơngcịnnhữngthầntượngcổkínhnữa…Cũng
khơngcịnnhữngthầntượngtrốngrỗngnữa…Nhưngđiềuđókhơngngăn
cảnđượcngườitatintưởngnhất;cũngnhưkhơngngăncảnngườita,ngay
cảtrongnhữngtrườnghợpcaoqnhất,khơnggọilàthầntượngnữa…


Turin,30thángChín,1888,ngàyhồntấtcuốnsáchđầutiêncủaCuộcđảo
[2]

hốnmọiGiáTrị

FriedrichNietzsche


Châmngơnvàtênnhọn
1.Nhàncưlàkhởiđầucủatấtcảmọitâmlýhọc.Sao?tâmlýhọccóthể
là…mộttậtxấu?2.Ngaycảkẻcanđảmnhấttrongchúngtacũngítkhicó
đủcanđảmkhẳngđịnhđiềuhắnthựcsựbiết.
3.ĐểsốngmộtmìnhngườitaphảilàmộtconvậthaymộtthầnthánhAristotenóinhưvậy.Cịncótrườnghợpthứbanữa:ngườitaphảivừalàthú

vậtvừalàthầnthánh-đólàtriếtgia.
4.“Tấtcảmọichânlýđềuđơngiản.”-Đókhơngphảilàmộtlờidốitráphức
tạpsao?5.Nóimộtlầndứtkhốt,cónhiềuđiềutơikhơngmuốnbiết.-Minh
triếtvạchranhữnggiớihạn,ngaycảđốivớihiểubiết.
6.Chínhvìtrongbảnchấtcủangườitacóchấtmanrợmàngườitacóthể
khơiphụclạiđượcsựáctàcủamình,tơimuốnnóitâmlinhtính…
7.Sao?ConngườichỉlàmộtsựnhầmlẫncủaThượngĐếhayThượngĐế
chỉlàmộtsựnhầmlẫncủaconngười?
8.Trườngchiếntranhcủađời.-Cáigìkhơnggiếttơikhiếntơimạnhmẽ
hơn.
9.Hãytựgiúpmình:rồitấtcảsẽtrợgiúpmình.NguntắcbácáicủaKitơ
giáo.
10.Chúngtađừnghènnháttrướcnhữnghànhđộngcủachúngta!Chúngta
đừngbỏrơichúngtatrongcơnbốirối!-Sựhốihậncủalươngtâmlàđiều
khiếmnhã.
11.Conlừacóthểbithảmkhơng?-Bịđèbẹpdướimộtgánhnặngmàngười
takhơngthểmangcũngkhơngthểquẳngđi?...Trườnghợpcủatriếtgia.
12.Nếungườita-thủhữucâuhỏitạisaocủacuộcđời,ngườitasẽquenvới
bấtcứcâuhỏithếnàonào-Conngườikhơngkhátvọnghạnhphúc;chỉcó
ngườiĂngLêlàmvậythơi.
13.Ngườiđànơngđãtạorangườiđànbà-nhưngbằnggìvậy?Bằngxương
sườnThượngĐếcủahắn,-bằnglýtưởngcủahắn…
14.Sao?Bạnđangtìmkiếmgì?Bạnmuốnnhânbạnlênmộtchụclần?Một


[3]

trămlần?Bạntìmkiếmnhữngkẻtheomình?-Tìmhưkhơng!
[4]

15.Nhữngconngườisốnglạisaukhiđãchết -nhưtơichẳnghạn-ítđược
hiểuhơnnhữngngườisốngphùthời,nhưnghọđượcngườitalắngnghe
chămchúhơn.Nóirõhơn:chúngtakhơngbaogiờđượchiểucả-vàđó
chínhlàquyềnuycủachúngta.
16.Giữađámquầnthoa.-“Chânlý!Ồ!Chịkhơngbiếtchânlýlàgìrồi!Nó
[5]
chẳngphảilàmộttoantínhxâmphạmpudeur củachúngtasao?
17.Đâylàmộtnghệsĩ,nhưnhữngnghệsĩtơiu,đơngiảntrongnhucầu:
hắnthựcsựcầncóhaiđiều:bánhmìvànghệthuậtcủahắn,-panemet
Circen…
18.Kẻnàokhơngbiếtđặtýchícủamìnhvàosựvật,muốnítnhấtđặtvào
trongđómộtýnghĩa:điềuđókhiếnhắntưởngtrongđóđãhàmchứamộtý
chí(nguntắc“tintưởng”).
19.Sao?Bạnđãchọnđứchạnhvàtâmhồncaothượngđồngthờilạighen
ghétnhìnlợilộccủanhữngkẻthơlỗphóngtâmtrụcvật?Nhưngvớiđức
tínhngườitakhướctừ“lợilộc”mà…(đểviếttrêncửanhànhữngkẻbàiDo
Thái).
20.Mộtngườiđànbàhồntồnxúcphạmvănchươngcũngnhưnàngphạm
mộttộilỗinhỏ:đểthửchơi,trongkhiquayđầulạingóxemaicóđểý
khơng,vàđểchomộtngườinàođóđểý…
21.Phảiđặtmìnhvàonhữnghồncảnhtrongđóngườitakhơngđượccó
nhữngđứctínhgiảhình,nhưngtrongnhữnghồncảnhấy,tựanhưmột
ngườimúatrêndâyhoặclàngườitatéhoặcđứngthẳnghoặctừbỏ…
22.“Nhữngngườiđộcáckhơngbiếthát”.VậythìtạisaonhữngngườiNga
lạibiếthát?
[6]

23.“TinhthầnĐức”:từmườitámnămnay làmộtcontradictioinadjecto
[7]
.

[8]

24.Vìmuốntìmnguồngốckhởingun,ngườitatrởthànhmộtcontơm .
Nhàsửhọcnhìnlạiđằngsau:cuốicùngơngtatintưởngvàophíasau.


25.Sựthoảmãnbảovệngườitakhỏingaycảsựcảmlạnh.Mộtngườiđàn
bàbiếtmặcáoquầnđầyđủcócảmlạnhkhơngnhỉ?-Tơigiảthiếttrường
hợpnàngmặcquầnáomongmanh.26.Tơihồnghitấtcảnhữngngười
muốnthiếtlậphệthốngvàtránhxahọ.Ýmuốnlậphệthốnglàsựthiếu
ngaythẳngthanhliêm.
27.Ngườitanóirằngngườiđànbàsâusắc-tạisao?Bởivìngườitakhơng
baogiờtớiđượcđáysâucủahọ.Ngườiđànbàkhơnghờihợtnữa.
28.Khingườiđànbàcónhữngđứctínhđànơng,ngườitalảngtránhnàng,
vànếunàngkhơngcónhữngđứctínhấy,nàngsẽchạytrốnchínhnàng.
29.Trướckialươngtâmphảicắnnhiềuxiếtbao!Nócóbộrăngtốtbiếtmấy!
Vàngàynay?Cóchuyệngìtrụctrặcxảyra?-Vấnđềcủanhasĩ.
30.Ítkhingườitaphạmngunchỉmộtlỗilầmkhinhxuất.Vớilỗilầm
khinhxuấtđầutiên,ngườitalnlàmq.Chínhvìlýdođó,ngườita
thườngphạmlỗithứhai-vàbâygiờthìlạiqít.
31.Khibịgiẫmchânlên,conconsâusẽcuộnmìnhlại.Đólàtínhthậntrọng
khơnngoan.Bằngcáchđónógiảmdầntaihoạbịgiẫmlêntrênlầnnữa.Nói
theongơnngữđạođức:lịngkhiêmtốn.
32.Sựghétdốitrávàcheđậycóthểkhởilêntừquanniệmtháiqvềdanh
dự;sựkhinhghéttươngtựcóthểkhởilêntừlịnghènnhát,vìsựdốitrábị
cấmbởiluậtthiêngliêng.Qhènnhátđểnóidối…
33.Cầnítbiếtchừngnàođểđượchạnhphúc!Tiếngsáomụctử.-Khơngâm
nhạccuộcđờisẽlàmộtlỗilầm.NgườiĐứccịntưởngtượngngaycả
ThượngĐếnhưmộtngườiđangcahátnữa.
[9]

34.Onnepeutpenseretécrirequ’assis (G.Flaubert)-Thếlàtatómđược
ngươirồi,kẻtheohưvơchủnghĩa!NgồiđúnglàphạmtộivớiThánhLinh.
Chỉcónhữngtưtưởngđếnvớitakhiđangbướcđimớicógiátrịmàthơi.
35.Cónhữngtrườnghợpchúngtagiốngnhưnhữngconngựa,chúngta,
nhữngtâmlýgia,vàchúngtatrởnênbồnchồnsợhãi:chúngtanhìnthấy
bóngchúngtachậpchờntrướcmặtmình.Tâmlýgiaphảiquaymặtđiđừng
nhìnmìnhđểcóthểnhìnthấytấtcả.
36.Chúngtacógâytổnthấtgìchođứchạnhkhơng,chúngtanhữngkẻvơ
ln?-Cũngítnhưnhữngkẻvơchínhphủlàmhạinhữngơnghồngvậy


thơi.Chỉkhinàođãbịbắnrồihọmớicóthểngồilạimộtcáchvữngvàng
trênngơi.Lnlý:ngườitaphảibắnbỏlnlý.37.Bạnchạytrướcnhững
ngườikhác?-Bạnlàmnhưvậynhưmộtmụctử?Haynhưmộtkẻngoại
hạng?Trườnghợpthứbacóthểnhưmộtkẻđàongũ…Câuhỏithứnhấtcủa
lươngtâm.38.Bạnchânthật?Haychỉlàmộtkẻđóngtrị?Mộtđạidiện?
Haychirlàmộtkẻđượcđạidiện?Cuốicùngcólẽbạnchỉbắtchướckẻđóng
trị…Câuhỏithứhaicủalươngtâm.
39.Kẻbấtmãnnói.-Tơitìmkiếmnhữngvĩnhânnhưngbaogiờcũngchỉ
tìmthấyconkhỉbắtchướclítưởngcủahọ.
40.Bạnlàkẻngắmnhìn?Haymộtkẻbắttayvàocơngviệc?-Haymộtkẻ
ngólơquayđichỗkhác…Câuhỏithứbacủalươngtâm.
41.Bạnmuốnđichungcùngbạnhữu?Haydẫnđầu?Hoặcđiriênglẻmột
mình?...Ngườitaphảibiếtmìnhmuốngìvàphảibiếtrằngmìnhmuốn.Câuhỏithứtưcủalươngtâm.
42.Đốivớitơichúngchỉlànhữngbậcthangvàtơiđãbướclênchúng-do
đótơiphảivượtquachúng.Nhưngchúnglạitưởngrằngtơimuốnngồilên
chúng.
43.Cóquanhệgìviệctơigiữlẽphải!Tơicóqnhiềulẽphải.-Vàkẻnào
cườinhiềuhơmnaycũngsẽlàkẻcườicuốicùng.

44.Địnhthứchạnhphúccủatơi:mộttiếngừ,mộttiếngkhơng,mộtcon
đườngthẳng,mộtmụctiêu…


VấnđềSocrate
1.Bànvềcuộcđời,nhữngkẻkhơnngoannhấtcủamọithờiđạiđềuđưara
mộtphánđốntươngtựnhưnhau:cuộcđờivơgiátrị…Bấtcứởđâuvàbao
giờcũngvậyngườitađềunghethấycâunóiđóthốtratừmiệnghọ.-Một
câunóiđầynghingờ,đầyphiềnnão,đầychánchườngcuộcđời,đầykhinh
miệtcuộcđời.NgaycảSocratecũngnóilúclâmchung:“Sống-làđaubệnh
[10]
mộtthờigianlâudài:TanợđấngcứunhânđộthếEsculapemộtcongà ”
NgaycảSocratecũngchánmứacuộcđời.-Điềuđóchứngtỏgì?Điềuđó
muốntrỏcáigì?-Ngàyxưacólẽngườitasẽnói(-Ồ,ngườitađãnóirồivà
nóikhálớn,nhấtlànhữngkẻbiquancủachúngta):“Chắcchắnphảicómột
[11]

cáigìchânthựcởđây!Consensussapientium làbằngchứngcủachân
lý.”–Ngàyhơmnaychúngtasẽcịnnóinhưthếkhơng?Chúngtacịnđược
phéplàmthếkhơng?“Chắcchắnphảicómộtcáigìbệnhhoạnởđây”-đólà
câutrảlờicủachúngta.Nhữngkẻkhơnngoannhấtcủamọithờiđại,taphải
nhìnhọthậtgần!Cóthểtấtcảnhữngngườiđóchânkhơngcịnđứngvững?
[12]
Chậmtrễ?Runrẩy?Décadents biếtđâu?Cólẽsựkhơnngoanxuấthiện
trêntráiđấtnàynhưmộtconquạkhoangbịhấpdẫnbởimùitửkhí?
2.Quanniệmbấtkínhchorằngnhữngbậchiềnnhânvĩđạilànhữngmẫusa
[13]

đoạ khởilêntrongtơichínhtrongtrườnghợptrongđóthànhkiếnbáchọc
vàthànhkiếnvơhọcđốichọinhaukịchliệt:tơinhậnraSocratevàPlaton

nhưnhữngtriệuchứngsuyđồi,nhưnhữngcơngvụcủasựbănghoạicủaHy
Lạp,nhưnhữngkẻnguỵHyLạp,nhưnhữngkẻbàiHyLạp(Sựkhaisinh
củabikịch,1872).Sựconsensussapientium-nhưcàngngàytơicàngthấy
rõ-chẳngchứngtỏmộtchútnàorằnghọcólývềđiềumàhọđồngývới
nhau:nóchỉchứngtỏrằngchínhhọ,nhữngkẻkhơnngoannhất,mộtcách
nàođóvềphươngdiệnsinhlý,họtươngtựnhưnhauđểcócùngmộttháiđộ
nhưnhauđốivớicuộcđời-đểbắtbuộcphảicótháiđộđó.Sauhết,những
phánđốnvànhữngthẩmđịnhgiátrịvềcuộcđời,dùtándươnghaychống
lại,đềukhơngthểđúngđược:giátrịđíchthựccủachúngnằmtrongsựkiện
chúnglànhữngtriệuchứng;chúngchỉcóthểđượccoinhưlàtriệuchứngmà
thơi-trongtựthểnhữngphánđốnnàylànhữngđiềuxuẩnngốc.Chúngta
phảicốgắngbằngmọicáchđểlãnhhộisựtếnhịsiêuphàmnàylàgiátrịcủa
[14]
cuộcđờikhơngthểthẩmđịnhđược .Khơngthểthẩmđịnhđượcbởimột
ngườicịnsống,bởihắnlàthànhphần,làđốitượngcủachínhcuộctranh
luậnnữa,chứkhơngphảilàquantồ;cũngkhơngthểbởimộtngườiđãchết
vìmộtlýdokhác.-Vềphầnmộttriếtgia,nhìnmộtvấnđềtronggiátrịcủa
cuộcđời,làmộtvấnnạnchốnglạichínhhắn,mộtdấuhỏivềsựkhơnngoan


[15]

củahắn,mộtsựthiếukhơnngoan nữa-Sao?Tấtcảnhữngngườikhơn
ngoanvĩđạinày-khơngnhữnghọlànhữngdécadentsmàhọcịnkhơng
khơnngoannữasao?-NhưngtơixintrởlạivấnđềSocrate.
3.Xétvềnguồngốc,Socratethuộcvềđẳngcấpthấphènnhất:Socratethuộc
dịnghạlưu.Ngườitabiết,ngườitacóthểthấyơngtaxấuxíbiếtchừngnào
nữa.Nhưngsựxấuxítựnóđãlàmộtvấnnạn,hầunhưlàmộtbácluậnnơi
ngườiHyLạp.SocratecóđúnglàngườiHyLạpkhơng?Sựxấuxíthườnglà
dấuhiệucủamộtsựpháttriểnbịngănchặn,mộtsựpháttriểnbịcảntrởbởi

sựphagiống.Trongtrườnghợpkhác,nóhiệnranhưmộtsựpháttriểnsuy
đồi.Nhữngnhànhânchủnghọcchunkhảovềtộiáchọctunbốrằngkẻ
[16]
tộiphạmđặctrưngxấuxí:monstruminfronte,monstruminanimo .
[17]

Nhưngkẻtộiphạmlàmộtkẻdécadent .Socratecóphảilàmộtkẻtội
phạmđặctrưngkhơng?-Dùsaođiềuđócũngkhơngtráingượcvớiýkiến
củanhàchuncoitướngmạo,ýkiếnkhiếnbằnghữucủaSocratetứcgiận.
TrongkhiđiquathànhNhãĐiển,mộtngườingoạiquốcbiếtcoitướngmặt
đãnóithẳngvàomặtSocraterằngơngtachỉlàmộtqivật,ơngtachứa
dấutrongmìnhtấtcảnhữngtậtxấuvànhữngkhátvọngđồibại.VàSocrate
chỉđáp:“Thưaơng,ơngbiếttơirõlắm”.
4.Khơngnhữngsựhoangđàngvàhỗnloạncủabảnnăngchỉsựdécadence
nơiSocrate:màsựbộidưcủanhữngkhảnăngluậnlý,vàsựđộcácméomó
cịnlànhữngđặctínhnổibậtnơiơngtanữa.Chúngtađừngqnrằng
nhữngảotưởngthínhgiác,dướidanhtừ“conquỷcủaSocrate”,đượcdiễn
giảitheomộtýnghĩatơngiáo.Tấtcảmọisựnơiơngtađềuqđáng,hài
hước,hoạtkê,đồngthờiđềudấudiếm,cóẩný,tàkhuất.Tơicốgắngtìm
hiểuxemđặctínhnàođãcóthểkhaisinhracáiphươngtrìnhSocratenày:lí
trí=đứchạnh=hạnhphúc:cáiphươngtrìnhqigởnhất,vàđặcbiệt,
nghịchlạitấtcảmọibảnnăngHyLạpxưa.
5.VớiSocrate,thịhiếuHyLạpbiếnđổitheochiềuthuậnlợichobiệnchứng
pháp:thựcrađiềugìđãxảyra?Trướchết,thịhiếucaonhãđãbiếnmất;với
biệnchứngpháp,đámhạlưulenchântớithượngđỉnh.TrướcSocrate,
nhữnglềlốibiệnchứngbịkhaitrừtrongxãhộithượnglưu:chúngbịcoinhư
nhữngkiểucáchxấuxa,chúngcótínhcáchthoảhiệpbìnhdân.Thanhniên
đượccảnhgiáclánhxa.Ngườitacịnnghikịcảnhữngkẻtrìnhbầylýlẽcủa
mình.Nhữngsựviệclươngthiệncũngnhưnhữngconngườilươngthiện
khơngmangphơitrầnnhữnglýlẽcủamìnhcáchấy.Phơibầycáitốtlành

củamìnhlàđiềuvơphép.Cáicầnphảichứngrỏkhơngcógiátrịbaonhiêu.
Bấtcứnơinàomàuyquyềnhãycịnthuộctậptụctốt,bấtcứnơinàomà


ngườitakhơng“luậnlý”màchỉralệnh,thìnhàbiệnchứngpháplàmộtthứ
hề:hắnbịchếnhạo,hắnkhơngđượccoitrọng.Socratelàtênhềthànhcơng
trongviệcbắtngườikháccoimìnhlàtrọng:vậythìchuyệngìđãthựcsựxảy
ra?
6.Ngườitachỉchọnbiệnchứngphápkhinàokhơngcịncáchnàokhác.
Ngườitabiếtrằngbiệnchứngphápgâyranghingờ,rằngnókhơnghùng
hồnlắm.Khơngcógìdễxốbỏhơnhiệuquảbiệnchứng:sựkiệnnàyđược
chứngminhtrongnhữngcuộchộithảo.Nóchỉcóthểlàsựtựvệcuốicùng
củanhữngngườikhơngcókhígiới.Ngườitaphảidànhgiậtquyềnhànhcủa
mình:nếukhơng,ngườitakhơngdùngđếnnó.Đólàlýdotạisao,những
[18]
ngườiDoTháiđềulànhữngnhàbiệnchứng;LãoCáo-già lànhàbiện
chứng:saovậy?Socratecũnglàmộtnhàbiệnchứngsao?
7.SựhàihướccủaSocratelàmộtbiểulộcủaphảnkháng?Củalịnghờnốn
củađámhạlưu?Ơngtacóthíchthúnếmmùitànbạocủachínhmìnhtrong
mũidaonhọncủatamđoạnluận,nhưmộtkẻbịápchếkhơng?Ơngcótrả
thùnhữngngườiqpháiơngdụhoặckhơng?-Làmộtnhàbiệnchứng,
ngườitanắmtrongtaymộtkhícụtànnhẫn;vớisựtrợgiúpcủanóngườita
cóthểlàmmộtbạochúa;ngườitathoảhiệptrongkhichiếnthắng.Nhàbiện
chứngđểnólạichođịchthủđểchứngtỏrằnghắnkhơngphảilàmộttên
ngốc:hắnlàmngườitanổiđiênvàđồngthờitrởnênbơvơkhơngnơinương
tựa.Nhàbiệnchứngbấtlựchốtrítuệđốithủ.Sao?Biệnchứngphápchỉlà
mộthìnhthứctrảthùtrongtrườnghợpSocrate?
8.TơiđãchothấybằngcáchnàoSocratecóthểlàmngườitaxalánh:bây
giờđiềuquantrọngnhấtlàgiảithíchsựkiệnơngtađãmêhoặccáchnào.
Ơngtađãkhámpháramộtnghệthuậtchiếnđấumới,ơngtalàkiếmsưđầu

tiêncủanhữnggiớiqtộcởNhãĐiển,đólàlýdothứnhất.Ơngtamêhoặc
bởiơngtakhêugợinhữngbảnnănghiếuchiếncủangườiHyLạp,-ơngta
đãđưavàotrườngđơvậtgiữangườilớnvàthanhniênmộtsựthayđổi.
Socratecịnlàmộtngườiđạidâmđãng.
9.NhưngSocratecịntiênđốnnhiềucáikhácnữa.Ơngtanhìnthấusuốt
nhữngnhàqpháiNhãĐiển;ơngtathấyrằngtrườnghợpcủaơngta,
trườnghợpriêngcủaơngta,chẳngphảilàtrườnghợpngoạilệphithường,
ngaycảtrongthờiđạiơngta.Sựsuyđồitươngtựthầmlặngsửasoạnởkhắp
nơi:thànhNhãĐiểncổkínhđanghấphối.VàSocratehiểurằngtồnthểthế
giớicầnơngta-cầnphươngthuốc,cáchchữatrị,phươngthứctựbảotồn
đặcbiệtcủaơngta.Ởkhắpnơi,nhữngbảnnăngđềuởtrongtìnhtrạnghỗn
loạn;khắpnơingườitachỉcáchxasựtháiqcómộtbước:monstrumin


animolàhiểmhoạchung.“Bảnnăngmuốnđóngvaibạochúachunchế;
cầnphảitạoramộtphảnbạochúamạnhhơn”…Khinhàchuncoitướng
mạođãchoSocratethấyconngườithựccủaơngta,mộtmiệngnúilửađầy
rẫymọikhátvọngxấuxa,nhàđạihàihướcnàyđãthốtramộtcâuchochúng
tamộtcáichìakhốmởvàobảnchấtcủaơngta.“Điềuđóđúng,nhưngtơi
đãchếngựđượctấtcả.”BằngcáchnàoSocrateđãtựchủđượcchínhmình?
Trườnghợpcủaơngta,rốtcuộccũngchỉlàtrườnghợptháiq,mộtthídụ
rõrệtnhấtcủamộttrạngtháituyệtvọngđangbắtđầutrởthànhphổqt:
khơngaicịncóthểtựlàmchủmìnhnữa,nhữngbảnnăngđangtrởnên
chốngđốilẫnnhau.Ơngtacámdỗvìlàthídụtháiqcủatrạngtháinàysựxấuxíkhủngkhiếpcủaơngtakhiếnmọimắtnhìnđềutỏrõ:ơngtacịn
cámdỗhơnnữa,điềuđótựnhiên,nhưmộtcâutrảlời,nhưmộtphương
sách,nhưmộtcáchchữatrịhiểnnhiêncủatrườnghợpnày.
10.Khingườitathấycầnphảibiếnlítríthànhmộtbạochúachunchế,
nhưSocrateđãlàm,thìhiểmhoạmộtcáigìkháccũngmuốnthủvaibạo
chúachunchếkhơngphảilànhỏ.Chínhlúcđólítríđượckhámphánhư
mộtđấngcứuthế.CảSocratelẫnnhững“kẻbệnhhoạn”khơngđượctựdo

chọncólíhaykhơngcólí:điềuđótínhcáchderigueur,đólàphươngthuốc
cuốicùngcủahọ.SựcuồngtínmàtồnthểtưtưởngHyLạpnhàovàolítrí
tốcáomộttìnhtrạngkhẩntrương:nhưngườitađangtrongcơnhiểmhoạ,
ngườitachỉcómộtsựlựachọnduynhất:hoặclàchìmđắmtậnđáyhoặc-lí
trímộtcáchphilí…ChủtrươngđạođứccủanhữngtriếtgiaHyLạptừ
Platonbịđiềukiệnhốcủamộtcáchbệnhhoạn;sựthẩmđịnhvềbiệnchứng
phápcủahọcũngvậy.Lítrí=đứchạnh=hạnhphúcchỉcónghĩa:ngườita
phảibắtchướcSocratevàđươngđầuvớinhữngđammêđentốibằngcách
thườngtrựctạoraánhsángbanngày-ánhsánglítrí.Phảithậntrọng,sáng
sủa,minhbạchbằngmọigiá:tấtcảmọinhượngbộchobảnnăng,vơthức
đềuđưaxuốngdốc…11.TơiđãchothấycáchmàSocratecámdỗ:ơngta
cóvẻlàmộtthầythuốc,mộtđấngcứuthế.Cócầnphảivạchrasựsailầm
trongniềmtinvào“lítrívớibấtcứgiánào”củaơngtanữakhơng?-Đólà
mộtsựtựlừadốivềphíanhữngtriếtgiavànhữngnhàlnlíkhihọtin
tưởngrằnghọthốtrakhỏisựdécadencebằngcáchgâychiếnvớinó.Điều
đóởtrênkhảnăngcủahọ:cáihọchọnlựanhưmộtphươngthuốc,nhưmột
phươngtiệncứuchuộc,lạichỉlàmộtsựbiểulộkháccủasựdécadence-họ
chỉthayđổicáchbiểulộcủanó,chứhọkhơnghuỷbỏđượcchínhnó.
Socratelàmộtsựngộnhận;tồnthểlnlínhằmcảithiện,kểcảlnlíKitơ
giáolàmộtsựngộnhận…Ánhsángchóilọinhất,lítrívớibấtcứgiánào,
đờisốngminhbạch,lạnhlùng,thậntrọng,ýthức,khơngphảibảnnăng,
chốnglạibảnnăng,chỉlàmộtsựbệnhhoạn,mộtthứbệnhhoạnmới-chứ
khơngphảilàmộtsựtrởvề“đứchạnh”,“sứckhoẻ”,hạnhphúc…Bắtbuộc


phảichiếnđấuchốnglạibảnnăng-đólàđịnhthứccủasựdécadence:
chừngnàomàcuộcđờicịnđilênthìhạnhphúcvàbảnnăngđồngnhất.
12.Tựơngtacóhiểuđiềuđókhơng,ơngta,ngườithậntrọngnhấttrong
nhữngkẻtựlừadốimình?Ơngtacótựthúnhậnvớimìnhvàogiâyphút
cuốicùng,trongsựkhơnngoancủalịngcanđảmtrướccáichếtkhơng?...

Socratemuốnchết:-KhơngphảiNhãĐiểnmàchínhlàơngtatựtraocho
mìnhchénthuốcđộc…“Socratekhơngphảilàthầythuốc”,ơngtathầmnhủ:
“Chỉcócáichếtmớilàthầythuốcởđây…ChỉcóSocratemớiđaumộtcơn
đaudài…”


“Lítrí”trongtriếthọc
1.Bạnhỏitơitấtcảđặcchấtnơinhữngtriếtgialàgì?...Chẳnghạnsựthiếu
cảmthứclịchsửcủahọ,sựthùghétýtưởngvềBiếnDịchcủahọ,chủ
trươngtồncổkiểuAiCậpcủahọ.Họtưởnghọlàmvẻvangmộtsựviệckhi
[19]
họtướcbỏkhíacạnhlịchsửcủanó,subspecieaeterni ,-khihọbiếnnó
thànhmộtxácướp.Tấtcảnhữngýtưởngmànhữngtriếtgiamânmêhàng
nămchỉlànhữngýtưởngxácướp;khơngcógìthựcthốtrakhỏibàntayhọ
màcịnsinhđộng.Họgiết,họlộtda,nhồitrấukhihọtơnsùng,nhữngvị
sùngbáiýtưởngnày,-họtrởthànhmộthiểmhọachếtchócchotấtcảmọi
sựkhihọtơnsùng.Chếtchóc,thayđổi,tuổitác,cũngnhưsinhsảnvà
trưởngthànhđốivớihọđềulànhữngdịluận-nhữngbácluậnnữa.Cáiđang
hiệnhữukhơngbiếndịch;cáibiếndịchkhơnghiệnhữu…Bâygiờhọhồn
[20]
tồntin,tớiđộtuyệtvọngnữa,vàoHữuThể .Nhưngvìhọkhơngthể
nắmđượcnó,họtìmkiếmlídotạisaohọbịngăntrởkhơngđạttới.Phảicó
[21]

mộtHiểnThể ,mộtsựlừagạt,ngăncảnkhơngchochúngtatrigiácHữu
Thể:kẻlừagạtởđâu?”-“Chúngtanắmđượcnórồi”,họsungsướngkêu
lên;“đólànhụccảm.Nhữnggiácquannày,đồngthờicũngrấtvơln,
chínhchúnglừagạtchúngtavềthếgiớichânthực.Lnlí:thốtrakhỏisự
lừagạtcủagiácquan,khỏibiếndịch,khỏilịchsử:lịchsửkhơnglàgìkhác
hơnsựtintưởngvàogiácquan,tintưởngvàodốitrái.Lnlí:khướctừtất

cảnhữngkẻtinvàogiácquan,khướctừtồnthểnhânloại:tấtcảnhữngkẻ
đóđềuthuộcvề“quầnchúng”.Làmộttriếtgia,làmộtxácướp,trìnhbầy
thuyếtmonotonothéismebằngcáchbắtchướcđiệubộcủaphuđàohuyệt![22]
Vàtrênhết,tẩychaythânxác,cáiidéefixe đángthươngcủanhữnggiác
quan!Nhiễmđầykhuyếtđiểmcủaluậnlí,bịbácbỏ,bấtkhảnữa,dùkhátrơ
trẽnkhicưxửnhưthểnócóthật…”
[23]

2.Vớimộtniềmkínhcẩnvơbiên,tơiđặtriêngtêntuổiHéraclite sang
mộtbên.Nếutấtcảbọntriếtgiakhướctừchứngcớminhbạchcủanhững
giácquanbởichúngchothấyphứctínhvàbiếnchuyển,thìơngcũngkhước
từchứngcứminhbạchcủabọnhọvìhọtrìnhbàysựvậtnhưthểchúngcó
trườngcửutínhvànhấttính.NgaycảHéraclitecũngbấtcơngvớinhững
giácquan.Giácquankhơnglừadốitheocáchnhữngtriếtgiatrườngphái
Éléatestưởng,cũngkhơngnhươngtưởng-chúngkhơnglừadốibaogiờcảChínhđiềutatạonêntừchứngcớminhbạchcủachúnglàcáiđầutiêndu
nhậpsựdốitrávào;chẳnghạnsựdốitrácủanhấtthể,sựdốitrácủathựctại,
củabảnthể,củatrườngcửu…Lítríchínhlàngundocủasựxuntạc
chứngcớminhbạchcủagiácquan.Chừngnàomàgiácquanchỉsựbiến


dịch,sựchuyểnbiến,sựđổithay,chúngkhơngdốitrá…NhưngHéraclitesẽ
mãimãiđúngkhitunbốrằngHữuThểchỉlàmộtảotưởngrỗngtuếch.
Thếgiới“hiểnlộbềngồi”làthếgiớiduynhất:thếgiới“chânthực”chỉlà
dosựdốitráthêmvào…
3.Vànhữnggiácquancủachúngtalànhữngdụngcụquansáttinhxảobiết
bao!Cáimũichẳnghạn,màkhơngtriếtgianàokhơngtừngcungkínhvà
biếtơnkhinóitới,ngaynhưcáimũitạmthờilàdụngcụtếnhịnhấtthuộc
quyềnsửdụngcủachúngta:dụngcụnàycóthểghinhậnnhữngsựsaibiệt
nhỏnhặtnhấttrongsựvậnchuyển,màngaycảkiếngquangphổcũngkhơng
thểghinhậnđược.Ngàynaychúngtacókhoahọctớichừngđộnàomà

chúngtaquyếtđịnhchấpnhậnchứngcớminhbạchcủanhữnggiácquan,tớichừngđộmàchúngtalàmbénnhọnvàvõtrangnhữnggiácquan,học
suytưởngchúngtớicùng.Cịnlạilàsựsẩynonchứchưaphảilàkhoahọc
nữa:nghĩalàsiêuhìnhhọc,thầnhọc,tâmlýhọchaynhậnthứcluận.Hay
khoahọchìnhthức,líthuyếtvềbiểutượng:nhưluậnlívàluậnlíhọcứng
dụng,tốnhọc.Trongtấtcảnhữngkhoahọcnàythựctạikhơnghềlộdiện,
dùnhưmộtvấnđề;cũnghiếmhoinhưcâuhỏimộthệthốngkíhiệuquyước
nhưluậnlícógiátrịgìvậy.
4.Đặcchấtkháccủacáctriếtgiacũngkhơngkémphầnnguyhiểm:nóhệtại
việclẫnlộncáicuốicùngvớicáiđầutiên.Họđặtcáiđếnsaucùng-bất
hạnhthay!bởinókhơngbaogiờđượcđến!-những“kháiniệmcaonhất”,
nghĩalànhữngkháiniệmđạicươngnhấtvàrỗngtuếchnhất,đámkhóicuối
cùngcủathựctạibốchơi,lênđầuvànhưcáikhởiđầu.Mộtlầnnữađâylạilà
cáchduynhấtbiểulộlịngsùngkínhcủahọ:cáicaocảnhấtkhơngđược
phépnẩysinhtừcáithấpnhất,khơngbaogiờđượcphépnẩysinh…Lnlí:
[24]
tấtcảnhữnggìthuộcthượngđẳngphảilàcausasui .Bắtnguồntừmột
cănngunkhácbịcoinhưmộtvấnnạn,nhưđánghồnghivềgiátrị.Tấtcả
mọigiátrịsiêuđẳngphảithuộcthượngđẳng,tấtcảmọikháiniệmsiêuđẳng
nhưhữuthể,tuyệtđối,chân,thiện,hồnhảo-tấtcảđềukhơngthể“trở
thành”dođóphảilàcausasui.Nhưngnhữngkháiniệmsiêuđẳngnàycũng
khơngthểbấttươngxứngvớinhau…Vìlẽđóhọđitớikháiniệmkìdịcủa
họvề“Thượngđế”…Cáicuốicùng,cáimongmanhnhất,trốngrỗngnhất
[25]
đượcđặtlênđầu,nhưngunnhâncủachínhnó,nhưensrealisimum …
Nhânloạiphảicoitrọngnhữngbệnhtưởngđaumàngóccủanhữngtêndệt
mạngnhệnbệnhhoạnnày!-Vànhânloạicịnphảitrảgiárấtđắtvìđãlàm
vậy!...
5.Đểkếtluận,chúngtahãythiếtđịnhđườnglốikhácbiệttrongđóchúngta

(-tơinói“chúngta”vìlịchsự…)quanniệmvấnđềsailầmvàhiểnthể.
Trướckiangườitathườngcoisựthayđổi,độtbiếnlàbằngchứngcủahiển
thểnhưmộtdấuhiệucủasựhiệndiệncủamộtcáigìđóphảicóởđóđểdẫn
dắtchúngtavàochỗlầmlạc.Ngàynayngượclại,chúngtathấyrõrằng
chừngnàomàlítríbắtbuộcchúngtaphảiquiđịnhnhấttính,sựtrườngcửu,
thựcthể,ngundo,thựctại,hữuthểlàmộtcáchnàođóchúngtabịvướng
mắcvàosailầm,cầnphảisailầm;dùchúngtachắcchắnthếnào,căncứtrên
sựkiểmchứnggắtgao,thìsựsailầmvẫncóởđó.Ởđâycũngchẳngkhácgì
sựvậnhànhcủamặttrời:trongtrườnghợpkiasựsailầmcóconmắtcủa
chúngtalàmnhânchứng,trongtrườnghợpnàycóngơnngữcủachúngta
khơngngớtbiệnhộ.Trongcănnguncủanó,ngơnngữthuộcvềthờiđại
củanhữnghìnhthứcsơkhainhấtcủatâmlíhọc:chúngtasẽthấymìnhở
giữalịngsựsùngbáivậtthầnthơthiểnnếuchúngtatriệuhồinhữngđiều
kiệncơbảncủakhoasiêuhìnhhọccủangơnngữ,nghĩalàcủalítrí,tới
[26]

trướcýthức.Khắpnơinóchỉthấytácnhânvàtácđộng :nótinvàoýchí
nhưngunnhântổngqt;nótinvào“tựngã”,tinvàotựngãnhưhữuthể,
tinvàotựngãnhưthựcthểvànóphóngchiếulịngtintưởngvàotựngã-thực
[27]

thể củanólêntấtcảmọisựvật-chỉbằngcáchđónómớisángtạorakhái
niệm“sựvật”…Khắpnơihữuthểđượcquanniệm,tiếpdẫnvào,nhưlà
ngunnhân;chínhtừkháiniệmvề“ngã”mớitiếpnối,nẩysinhrakhái
niệmvề“hữuthể”…Thoạtkìthuỷ,làsựsailầmtaihạilớnlaochorằngý
chílàmộtcáigìtácđộng,rằngýchílàmộtnănglực…Ngàynaychúngta
biếtrằngđóchỉlàmộtdanhtừkhơnghơnkhơngkém…Rấtlâusau,trong
mộtthếgiớitrămngànlầnsánglạnhơn,sựchắcchắn,sựxáctínchủquan,
[28]
trongsựsửdụngnhữngphạmtrùcủalítrí độtnhiênđếnvớiýthứccủa

nhữngtriếtgia:họkếtluậnrằngchúngkhơngthểđếntừkinhnghiệm,-vì
quảthựctấtcảnhữnggìthuộckinhnghiệmđềukhơngthíchhợpvớichúng.
Vậythìchúngbắtnguồntừđâu?ỞẤnĐộ,cũngnhưởHyLạp,ngườitađều
mắcchungmộtlỗilầmnày:“Ngàyxưachắcchắnchúngtaphảiởtrongmột
thếgiớicaosiêuhơn(-thayvìnóitrongmộtthếgiớihạđẳnghơnrấtnhiều,
điềuđómớiđúng!)-“chắcchắnchúngtaphảithầnthánhlắm,bởivìchúng
tacólítrí!”…Từtrướctớinaykhơngcógìcósứcthuyếtphụcngâythơhơn
sựsailầmvềhữuthể,nhưnóđượchìnhthànhbởinhữngtriếtgiathuộc
trườngÉléatechẳnghạn:vìmỗichữ,mỗicâuchúngtathốtrađềunóilênvì
nó!-NgaycảnhữngđốithủcủatrườngÉléatecũngchịucáiảnhhưởng
quyếnrũcủakháiniệmvềhữuthểcủahọ:trongsốnhữngngườiđócó
Démocrite,khiơngphátkiếnranguntử…“Lítrí”trongngơnngữ:Ơi!
thậtlàmộtconmụlườnggạtđáođể!Tơisợrằngchúngtasẽchẳngbaogiờ
thốtkhỏiThượngĐếvìchúngtahãycịntinvàovănphạm…6.Ngườita
sẽcảmơntơinếutơicơđọngmộtsựsángsuốtvơcùngmớimẻvàquan


trọngvàobốnluậnđề:bằngcáchnàytơisẽkhiếnnódễhiểuhơn,bằngcách
nàytơisẽkhơirasựmâuthuẫn.
Mệnhđềthứnhất:Nhữnglídokhiếnthếgiới“này”đượccoinhưmộtthế
giớicủahiểnthể,chínhlànhữnglídochứngminhthựctạicủanó,-một
thựctạikháctuyệtđốikhơngthểchứngminhđược.
[29]

Mệnhđềthứhai:Nhữngđặctínhngườitagáncho“hữuthểchânthực”
[30]
[31]
củasựvậtthẩyđềulànhữngđặctínhcủavơthể củahưthể -“thếgiới
chânthực”đượcxâydựngbằngcáimâuthuẫncủathếgiớiđíchthực:quả
[32]

thựcthếgiớihiểnlộ nếuđượcnhìnnhưthế,thìnóchỉlàmộtảotưởngthị
giáclnlí.
Mệnhđềthứba:Nóivềmộtthếgiới“khác”thếgiớinàylàđiềuhồntồn
vơnghĩa,miễnlàchúngtakhơngcómộtbảnnăngmãnhliệtbuộcchúngta
phỉbáng,dèmphavàlênáncuộcđờinày:trongtrườnghợpsauchúngtatrả
thùcuộcđờibằngsựlạmdụngảotưởngvềmộtcuộcđời“khác”,một“cuộc
đờitốtđẹphơn”.
Mệnhđềthứtư:Chiathếgiớiralàmmộtthếgiới“thực”vàmộtthếgiới
“hiểnlộ”hoặctheolốicủaKitơgiáohaylốicủaKant(saurốt,cũngchỉlà
mộttínđồKitơxảoquyệt)thìcũngchỉlàmộtdấuhiệucủasựdécadencemộttriệuchứngcủacuộcsốngsađoạ.Sựkiệnngườinghệsĩđặthiểnthểlên
trênthựctạikhơngphảilàmộtvấnnạnchốnglạimệnhđềnày.Bởi“hiển
thể”ởđâycũngcónghĩalàthựctạinữanhưngmàdướimộthìnhthứclựa
chọn,kiêncườnghố,sửasai…Ngườinghệsĩbitrángkhơngbithảm,-hắn
chínhlàkẻkhẳngđịnhtấtcảnhữnggìcịnhồnghivàkhủngkhiếptrong
cuộcđời,hắnlàmộtkẻtheoDionysos.
*
“Thếgiớichânthực”cuốicùngtrởthànhmộthuyềnthoạinhưthếnàoLịch
sửmộtlầmlẫn
1.Thếgiớichânthực,rộngmởchohiềnnhân,kẻmộđạo,ngườiđứchạnhhắnsốngtrongđó,hắnlàthếgiớiđó.
(Hìnhthứctưtưởngcổđiểnnhất,khádễhiểu,đơngiản,hùnghồn.Uyển[33]
khúc-phápcủamệnhđề:“Ta,Platon,talàchânlí.”)


2.Thếgiớichânthực,khépkínvớigiâyphút,nhưnghứahẹnvớihiềnnhân,
kẻmộđạo,ngườiđứchạnh(“vớikẻtộiđồănnăn”).
(Sựtiếnbộcủatưtưởng:nótrởnêntếnhịhơn,phỉnhgạthơn,khúcmắc
hơn,-nótrởthànhđànbà,nótrởthànhtínđồKitơgiáo…)
3.Thếgiớichânthực,khépkín,khơngthểchứngminh,khơngthểhứahẹn,
nhưng,dùchỉmơtưởng,làmộtanủi,mộtmệnhlệnh.
(Vẫnlàmặttrờixưacũ,nhưngmờtốivìsươngmùvàhồnghi;ýtưởngtrở

[34]
nênxanhxao,thuộcvềmiềnbắc,củangườiởKưnigsberg )
4.Thếgiớichânthực,khépkín?Khépkíntrongbấtcứtrườnghợpnào.Và
vìkhépkínnêncũngbấtkhảtri.Vìlẽđónócũngkhơnganủi,khơngcứu
rỗi,khơngbổnphận:làmthếnàomộtbấtkhảtricóthểbuộcchúngtamột
điềugìđó?
(Sớmmaixám.Nhữngcáingápdàiđầutiêncủalítrí.Tiếnggàgáycủa
thuyếtduynghiệm).5.Thếgiới“chânthực”-mộtýtưởngvơdụng,khơng
cóýnghĩangaycảnhưmộtbổnphậnnữa-mộtýtưởngđãtrởnênvơtích
sự,dưthừa,dođó,mộtýtưởngbịbácbỏ:chúngtahãytiêudiệtnóđi!
(Ngàysánglạn;bữađiểmtâmđầutiên;sựtrởvềcủabonsensvàvuitươi;
Platonđỏmặtvìmắccỡ;tấtcảmọitinhthầntựdogâyhunnáodữdội.)
6.“Thếgiớichânthực”,chúngtađãtiêudiệtrồi:cịnlạithếgiớinào?Cólẽ
thếgiớihiểnlộchăng?...Nhưngkhơng!Vớithếgiớichânthựcchúngtađã
tiêudiệtthếgiớicủanhữnghiểnthể!
(Giữangọ:khoảnhkhắcbóngtốingắnngủinhất:chungcụccủasựsailầm
[35]

lâudàinhất;cựcđiểmcủanhânloại;INICIPITZARATHUSTRA.)
*


Lnlínhưmộtcáigìphảntựnhiên
1.Tấtcảmọiđammêđềucómộtthờitrongđóchúngchỉlàtaihoạ,trongđó
chúngdìmnhữngnạnnhândướisứcnặngcủasựđiêncuồngcủachúng,-và
mộtthờikếtiếp,rấtlâusautrongđó,chúngkếthợpvớitinhthần,trongđó
chúngtự“tinhthầnhố”.Ngàyxưa,vìsựđiêncuồngtrongđammê,người
tađãgâychiếnvớichínhđammê:ngườitaâmmưutiêudiệtnó,-tấtcảmọi
qivậtlnlícổđiểnđềuđồngtâmnhấttrívớinhauvềđiểmnày:“ilfaut
[36]

tuerlespassions” .Địnhthứclừngdanhnhấtchoviệcnàynằmtrong
TânƯớc,đoạnBàiGiảngtrênNúi,nơi,xinnóiqua,nhữngsựvậtkhơnghề
đượcnhìntừmộtđỉnhcao.Chẳnghạnnóivềdụctình:“Nếuconmắtcác
ngươilăngnhụccácngươi,hãymócmắtra.”:maymắnthaykhơngtínđồ
Kitơgiáonàotheolờikhunnày.Tiêudiệtnhữngđammêvàkhátvọngchỉ
vìsựđiêncuồngcủachúng,vàđểngănngừanhữnghậuquảtaihạicủa
chúng-dườngnhưđốivớichúngtangàynaychỉlàmộthìnhthứcbénnhọn
củađiêncuồng.Chúngtakhơngcịnthánphụcnhữngnghệsĩchunnhổ
răngđểchúngkhơnglàmđauđượcnữa…Đằngkháccóthểcơngbìnhchấp
nhậnrằng,trênlãnhvựcmàKitơgiáotăngtrưởng,ýtưởngvềsự“tinhthần
hốđammê”khơngthểquanniệmđược.BởiGiáoHộingunthuỷ,như
mọingườiđềubiết,chốnglạinhữngkẻ“thơngminh”vìlợiíchcủanhững
kẻ“nghèokhótrongtinhthần”,làmsaongườitacóthểtrơngđợinómột
cuộcchiếnthơngminhchốnglạiđammêđược?GiáoHộiđánhphánhững
đammêbằngcáchlàmcỏtậnrễ,biệnphápcách“chữatrị”củaGiáoHộilà
thiến.GiáoHộikhơngbaogiờhỏi:“Làmthếnàongườitacóthểtinhthần
hố,tơđiểm,thầnthánhhốmộtdụcvọng?”-GiáoHộilnđặtnặngkỷ
luậtcủamìnhlênsựtuyệtdiệt(dụcvọng,lịngkiêucăng,thamvọngquyền
lực,biểnlận,thùhận)-Nhưngtấncơngđammêtậngốcrễcủanócónghĩa
làtấncơngcuộcđờitậngốcrễcủanóvậy:biệnphápcủaGiáoHộithù
nghịchvớicuộcđời…
2.Cũngphươngthuốcđó:sựthiếnvàdiệtdụcđó,đượcchọndùngmộtcách
tựnhiêntheobảnnăngtrongcuộcchiếnđấuchốnglạidụcvọngbởinhữngý
chíqyếuđuối,qsađoạđểcóthểcưỡngbáchdụcvọngđóphảichấp
[37]

nhậnmộtgiớihạn;bởinhữngbảnchấtcầnlaTrappe ,nóimộtcáchẩndụ
(vàkhơnghìnhảnh),mộtsựkhaichiếnquyếtliệtcủalịngcừuhận,mộtvực
thẳmngăncáchgiữahọvàđammê.Chínhnhữngkẻsađoạmớithấynhững
phươngtiệntriệtđểlàtốicầnthiết;sựyếuđuốicủaýchí,rõrệthơnsựbất

lựckhơngthểphảnứngchốnglạimộtsựkíchthích,chínhnómớilàmột
hìnhảnhcủasađoạ.Lịngcừuhậntriệtđể,sựcămthùkhơngđộitrờichung
đốivớinhụccảmlnlnlàmộttriệuchứngtrầmtrọngcầnphảixétlại;