Dan ghi ta cua lorca van hoc 12

lOMoARcPSD|35451287

Đàn ghi ta của Lorca Văn học 12
Văn học Việt Nam (Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn)

Studocu is not sponsored or endorsed by any college or university
Downloaded by Th?o Italia ()


lOMoARcPSD|35451287

Đàn ghi ta của Lorca
Không phải ngẫu nhiên mà cổ nhân lại luôn gắn liền “thi trung hữu họa” với “thi
trung hữu nhạc”. Ngay từ khi thơ chỉ vừa được khởi phát, người ta đã dự báo rằng, chừng
nào còn thơ, chừng ấy còn nhạc. Quả như thế, nhạc là phần tinh chất của cảm xúc thơ đã
được giai điệu hóa. Ngân nga cả bên trong và bên ngồi của mỗi tiếng thơ, nhạc đã thực
sự là phần hồn của thơ. Nó là hơi thở của ngơn từ, và cũng bắt nguồn từ ngơn từ, thơ mới
có cơ hội được cất lên tiếng nói của riêng mình.
Trong dịng chảy miên viễn của văn học, đã có khơng ít lần, những cây đàn- biểu
trưng cho nền nghệ thuật, đã xuất hiện trong những sáng tác thơ ca. Đó là cây đàn tri âm,
tri kỉ của đôi bạn Bá Nha, Tử Kỳ, là “Tỳ Bà Hành” não nùng, nỉ non của Bạch Cư Dị, là
“một thiên bạc mệnh lại càng não nhân” của nàng Kiều trong thơ Nguyễn Du, và gần đây
là “Đàn ghi ta của Lorca” của nhà thơ Thanh Thảo.
Ngay từ tiêu đề bài thơ, Thanh Thảo đã cho thấy sự dụng cơng của mình đưa tên
của một loại cụ vào làm tiếng mở đầu, bởi lẽ tiếng đàn còn là tiếng lòng, còn là sự giãi
bày tâm tư hay bộc lộ một niềm cảm thương, tiếc nuối. Vốn là một người nghệ sĩ ham
cách tân, Thanh Thảo ngưỡng mộ Lorca cũng như cách mà Bá Nha là tri âm tri kỉ của Tử
Kỳ. Dù hai người nghệ sĩ cũng chẳng được tính là quen biết, song khơng gian và thời
gian lại chẳng thể cấm cản Thanh Thảo đồng bệnh tương liên, dùng hồn mình để thấu
hiểu hồn người. Là một nhà thơ lớn của Tây Ban Nha hiện đại, Lorca đã đem được chất
dân gian Anđaluxia cùng sức sống của xứ sở bị tót vào thơ mình. Lại thạo dân nhạc, ơng

thường thích đi khắp xứ như một gã Digan đơn độc mà hát lên những bài thơ của mình
như những khúc romance, ballad. Bởi vậy, Lorca như một nghệ sĩ kép: thi si kiêm nhạc
sĩ.
Đàn ghi-ta của Lorca chính là một lối thơ mà ở đó lời thơ đã hồ vào nét nhạc,
hình tượng thơ đã cùng cấu trúc nhạc bay đơi. Thậm chí, để tiếng nói của thơ mình thêm
phong phú, Thanh Thảo cịn mơ phỏng những âm thanh từa tựa các nốt đàn ghita, mô
phỏng cả lối diễn tấu vẫn thường đệm cho người hát khi đang biểu diễn.
Chọn thời điểm bi phẫn nhất cuộc đời người nghệ sĩ để khắc họa nên thi phẩm,
Thanh Thảo như mô phỏng lại dự cảm đã từng được Lorca đau đáu: đó là về cái chết.
“Tơi khơng muốn nhìn thấy máu!”, Lorca đã thảng thốt kêu lên trong một bài thơ định
mệnh của mình, bài “Bi ca cho Ignacio Sanchez Mejias”. Nhưng “máu đã chảy tràn” chỉ
một năm sau khi bài thơ tuyệt tác này ra đời, và máu đó chính của Lorca. Nhà thơ đã

Downloaded by Th?o Italia ()


lOMoARcPSD|35451287

khơng nhìn thấy máu mình chảy tràn trên đất Tây Ban Nha. Nhưng toàn thế giới đã thấy,
và đã kêu nghẹn lên câu thơ “Tơi khơng muốn nhìn thấy máu!”
Để rồi khi Thanh Thảo tìm đến và cảm nhận, cùng với lối thơ siêu thực tượng
trưng vốn vẫn còn mới mẻ trên đất Việt, ông đã tái hiện lại một khung cảnh Tây Ban Nha
thời ấy, với một nền nghệ thuật già nua và một nền chính trị độc tài được dựng lên bởi
bọn Phát xít.
“Những tiếng đàn bọt nước”
Chủ nghĩa siêu thực tước bỏ hết những tính hiệu ngơn từ để người đọc có thể lí
giải về nó theo “đường thẳng”. Mở đầu bài thơ là hình ảnh mang đậm tính siêu thực, lẫn
tượng trưng: những tiếng đàn bọt nước. Tiếng đàn là âm thanh, là khơng hình hài, khơng
màu sắc được phối hợp với bọt nước – có hình hài, đường nét. Những tiếng đàn tượng
trưng cho tài hoa và sinh mệnh của Lorca.Tiếng đàn ấy được cảm nhận là có đường nét,

có hình khối. Bọt nước thì mong manh, dễ vỡ, chỉ tồn tại trong một lóe sáng…
“Tây Ban Nha áo chồng đỏ gắt”
Nghệ thuật là hình dung của sự sống mn hình vạn trạng, là chỉ cần một lát cắt
mỏng manh cũng nói lên đời trăm năm của thảo mộc. Ta cứ nghĩ chỉ văn xuôi mới tạo
hình, tạo ảnh, nào có hay Thanh Thảo dùng thơ mà cũng khắc họa được một khung hình.
Chỉ với vài từ ngắn gọn, hình ảnh “áo chồng đỏ gắt” tung bay cũng là lúc một đấu
trường thuở xưa lại hiện về. Trong khơng khí truyền thống của xứ sở Tây Ban Nha, ta
dường như còn nghe được âm thanh của tiếng reo hị, cịn nhìn thấy được sắc “đỏ gắt”
của tấm áo choàng. Màu đỏ ấy, là một trạng thái chói chang, tựa như một viên nam châm
khổng lồ đang hút hết toàn bộ xung đột vào chung một chỗ như muốn “đồng quy vơ tận”.
Đó khơng chỉ là sự mâu thuẫn giữa một nền nghệ thuật già nua, lạc hậu cần được khám
phá, cách tân; mà còn là sự căng thẳng tột cùng giữa tinh thần tự do vốn có của dân tộc
Tây Ban Nha với một chế độ phát xít độc tài, man rợ. Khơng có q nhiều từ ngữ để biểu
đạt, song Thanh Thảo vẫn làm tốt sứ mệnh mà văn chương đã giao phó, đã làm nên một
câu thơ có khả năng “làm xào xạc” lá của bốn mùa.
“đi lang thang về miền đơn độc
dưới vầng trăng chếnh chống
trên n ngựa mỏi mịn”
Ba dịng thơ, ba từ láy, ba hoạt động đã nói lên được nhiều những cung bậc cảm
xúc khác nhau. Có thể hiểu, “đi lang thang về miền đơn độc”, là tìm thế giới của riêng
mình, là khám phá tận cùng mọi nẻo tâm hồn mình. Đó là một cuộc hành hương qua

Downloaded by Th?o Italia ()


lOMoARcPSD|35451287

những biển cả xa lạ của suy tư, của cảm xúc vốn khơng thể biểu đạt bằng lời. Picasso
từng nói: “Khơng có sự cơ độc lớn lao, thì sẽ khơng có một tác phẩm tử tế”, và Lorca,
phải chăng cũng đã từng như vậy khi đi tìm cái hứng cảm nghệ thuật của riêng mình?

“Vầng trăng chếnh chống” là một vầng trăng có chuyển động, là một vầng trăng được
nhìn qua yên ngựa, qua cái rảo bước chậm rãi của một kẻ sĩ đang độ cuối ngày. Xuyên
suốt cả bài thơ, hình ảnh ánh trăng khơng chỉ xuất hiện một lần, và sẽ chẳng có gì để nói
nếu ta khơng đặt liền kề hai hình ảnh trăng lại với nhau. Một vầng trăng hãy cịn “chếnh
chống”, vậy mà giờ đây đã “long lanh trong đáy giếng” nơi nào. Bởi đó cũng là lúc
Lorca ra đi, cũng là lúc Tây Ban Nha mất đi một nhà cách tân lỗi lạc. Lorca muốn được
chết “tử tế trên giường mình”, muốn được nằm trong đất cùng với cây đàn thơ của mình,
nhưng sự tàn bạo lại không muốn như thế. Bởi bọn phát xít là giống ruồi nhặng, chúng là
cái chết mang hình con nhặng, “cái chết đẻ trứng vào vết thương” như một câu thơ tuyệt
vời của Lorca đã chỉ chính xác. Mà những vết thương như thế có quá nhiều trong thơ
Lorca, nó song hành với hình ảnh một chàng kỵ sĩ cơ đơn “con ngựa đen, vầng trăng đỏ”,
với hình ảnh nàng di-gan như ngọn lửa xanh “xanh thân hình, xanh tóc”. Khi Lorca cầm
trên tay cây đàn thơ của mình, chàng như một torero (đấu sĩ) bước vào đấu trường trong
cuộc chiến một mất một cịn với con-bị-tót-định-mệnh, một “con bị cơ đơn với trái tim
cao thượng”. Chàng sẵn sàng chết trước cặp sừng oai dũng của con bò trọng danh dự ấy,
với “những vết thương bốc cháy như mặt trời”. Đau đớn thay, chàng đã phải chết vì
những con nhặng “đẻ trứng vào vết thương”, chàng đã bị ám sát, ám hại một cách lén lút
và hèn hạ. Dường như không thể phân biệt được cuộc đời của Lorca với thơ của ông, bởi
chúng quyện chặt vào nhau, và thơ Lorca chính là cuộc đời của ơng, đúng đến từng câu
thơ, từng giây phút một.
“Tây Ban Nha
hát nghêu ngao
bỗng kinh hoàng
áo choàng bê bết đỏ
Lorca bị điệu về bãi bắn
chàng đi như người mộng du”
Linh cảm về “một cái chết được báo trước” luôn ám ảnh Lorca, và chính nó đã trở
thành một trong những động lực lớn nhất của thơ ơng. Tình u, sự chết và cái đẹp là ba
nỗi ám ảnh lớn trong thơ Lorca, nó hoán đổi nhau, cái này là tiền đề cho cái kia, kết thành
một vòng tròn vĩnh hằng xuất hiện xuyêt suốt trong từng sáng tác của nhà nghệ thuật Tây

Ban Nha vĩ đại.

Downloaded by Th?o Italia ()


lOMoARcPSD|35451287

Và Thanh Thảo đã khắc họa lại giây phút ấy, đã làm sáng chói lên hình ảnh của
Lorca trước những giờ phút cuối cùng của cuộc đời. Như một hiện thân của cái đẹp, của
tự do, nhưng chàng lại “bị điệu về bãi bắn”, lại phải kinh hoàng nếm trải sự dã man, tàn
bạo của kẻ thù. Chúng đã giẫm đạp lên cái đẹp, đã nghiền nát một tư tưởng nghệ thuật
hãy còn đang tốt tươi, đã giết đi một công dân Tây Ban Nha vô tội. Giây phút bi tráng
nhất của đời người thi sĩ, phải chăng chính là khi “bước đi như người mộng du”. Trạng
thái ấy chỉ xuất hiện khi người ta khơng cịn ở thực tại, khi người ta chỉ cịn mình trong
tiềm thức cá nhân. Nhưng trong tình cảnh của Lorca, đó lại khơng là trạng thái của ý thức
hay bệnh lí mà là sự chập chờn giữa ý thức, tiềm thức và vô thức, giữa chiêm bao và đời
thực. Thế nhưng, có hay khơng, mộng du còn là cảnh giới cao nhất của người nghệ sĩ, bất
khuất trước bạo tàn, hiên ngang trước sự sống và cái chết. Không ai sinh ra mà không
ham thích cõi đời này, khơng mong muốn mình có thể sống nhiều hơn chút nữa để tận
hứng được toàn vẹn vẻ đẹp của đời. Nhưng cũng chính vì thế, mà Lorca đã phớt lờ đi
họng súng của kẻ thù, để đuổi theo khát vọng nghệ thuật, tự do đang mãi đau đáu trong
lịng ơng.
Người ta cũng nhiều lúc băn khoăn rằng, phải chăng hai tiếng “mộng du” cũng là
sự “đồng bệnh tương liên” mà Thanh Thảo đã bắt gặp trong “Bài ca mộng du” được
chính Lorca sáng tác trước đó. Khi hai người bạn mê man trèo lên lan can cao tít, “lan
can của vầng trăng - nơi nước reo vang dội”, họ trèo lên và để lại phía sau những vệt
máu, vệt nước mắt, để lại phía sau cả cuộc đời họ để đi tới tận cùng khát vọng của mình,
tình yêu của mình, cái đẹp của đời và cái chết của mình. Hình ảnh cuối cùng mà họ nhìn
thấy là một nàng di-gan, móc nối vào “nhũ băng vầng trăng” mà đong đưa, hình ảnh rõ
nhất của cái đẹp và sự chết hoà trộn vào nhau. Nhưng:

“đêm bỗng dưng thân thiết
như một chốn quê nào
đám dân phòng say xỉn
đập vào cửa ồn ào”
Cái hình ảnh q xồng xĩnh ấy bỗng dưng thành biểu tượng của đời sống, bỗng
dưng thân thiết đến nghẹn ngào trước đôi mắt sắp khép lại vĩnh viễn của người thi sĩ
Lorca. Trong những bài thơ đẹp nhất, du dương nhất, Lorca thỉnh thoảng vẫn có những
“cú rơi” như thế, những cú rơi khiến ta phải chới với hai tay mình mong ghì siết lấy đời
sống, tình yêu và cái đẹp, ghì siết mà cảm nhận rằng da thịt rằng mình đang ơm ghì cái
chết. Lorca là nhà thơ của những giấc mơ, của những linh cảm, một nhà thơ có thể biến
những giấc mơ thành nhịp điệu, có thể biến những linh cảm thành ngôn ngữ. Lorca siêu
thực một cách tự nhiên, và hiện thực một cách tự nhiên. Năng lượng sáng tạo trong ông

Downloaded by Th?o Italia ()


lOMoARcPSD|35451287

nhiều tới mức dường như ơng phóng bút là thành thơ, là thành những khúc romance,
ballad… đầy ấn tượng. “Khi tôi chết - hãy chôn tôi với cây đàn ghi-ta”, cây đàn ghi-ta ở
đây giống như cây đàn lyre, là biểu tượng của thi ca, khởi phát và giữ nhịp cho thơ ca,
chứ không đơn giản là “cây đàn ghi-ta của Victor Hara” hay “cây đàn ghi-ta, của đại đội
ba”.
Có một ý kiến của Nguyễn Đình Thi mà tơi rất tâm đắc, đó là: “Điều kì diệu của
thơ là mỗi tiếng, mỗi chữ, ngồi cái nghĩa của nó, ngồi cơng dụng gọi tên sự vật, bỗng
tự phá tung mở rộng ra, gọi đến xung quanh nó những cảm xúc, những hình ảnh khơng
ngờ, toả ra xung quanh nó một vùng ánh sáng động đậy. Sức mạnh nhất của câu thơ là ở
sức gợi ấy”. Chính nhà thơ đã kiến tạo nên một thế giới giàu sức gợi từ những ngôn ngữ
ta khả dĩ thường gặp. Tài năng của nhà thơ khơng gì khác hơn là làm cho “mỗi tiếng, mỗi
chữ” trong đời thường “bỗng tự phá tung mở rộng” làm “tỏa ra… một vùng ánh sáng

động đậy”. Thơ càng hay, càng giàu khả năng tạo ra “vùng ánh sáng động đậy”, đồng
nghĩa với tiềm tàng “sức gợi”. Góp phần làm nên vẻ đẹp tươi mới và hấp dẫn cho Đàn
ghita của Lor-ca là nghệ thuật lắp ghép lạ, một biểu hiện của kết cấu lập thể trong thơ.
Nhiều câu thơ trong bài được tổ chức ngẫu hứng với sự xếp đặt xơ lệch của âm thanh, sắc
màu và hình ảnh:
“Tiếng ghi ta nâu
bầu trời cô gái ấy
tiếng ghi ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi ta rịng rịng
máu chảy”
Là một nhà thơ ln ý thức rằng ngôn ngữ thơ là “sự chắt lọc tinh túy của ngơn
ngữ con người”, người làm thơ có những thời khắc “phải chiến đấu đến tuyệt vọng chống
lại sự sáo mịn trong ngơn ngữ thơ mình”, Thanh Thảo đã viết nên những tác phẩm lấp
lánh vẻ đẹp của những biểu tượng mang tính sáng tạo cá nhân. Hình ảnh thơ đầy ắp biểu
tượng đòi hỏi sự giải mã và quá trình lấp đầy khoảng trắng, khoảng trống ở người đọc.
Bài thơ Đàn ghi ta của Lorca đã được Thanh Thảo kiến tạo một cách rất thành thục trong
sự vận dụng thủ pháp của chủ nghĩa tượng trưng, siêu thực một cách tinh tế, tài hoa. Có
những khổ thơ với nhiều mảnh rời và người đọc khó mà thấu hết chiều sâu ẩn trong
lượng ngôn từ hữu hạn:
“không ai chôn cất tiếng đàn
tiếng đàn như cỏ mọc hoang”

Downloaded by Th?o Italia ()


lOMoARcPSD|35451287

Chuyện xưa tích cũ kể rằng: Du Bá Nha đàn chỉ có người tiều phu Chung Tử Kỳ
thấu hiểu nỗi niềm “cao sơn lưu thủy”, nên khi Tử Kỳ mất thì Bá Nha khóc mà đập đàn

khơng gảy cho ai nghe nữa. Có chút liên hệ nào chăng khi Thanh Thảo cảm được nỗi
lịng “Ghi ta khóc” của G. Lorca mà nối khúc tri âm để chọn tiêu đề cho bài thơ của mình
là “Đàn ghi ta của Lorca”? Và cũng khác với chuyện xưa, khi tiếng đàn sở hữu của G.
Lorca vẫn trường tồn cùng thời gian như một thơng điệp của tình u, tự do, vẻ đẹp cuộc
sống – bất chấp cái chết, vượt lên bạo tàn để một nhà thơ Việt Nam vẫn nghe được những
âm giai ” li – la li – la li – la” bất tận, để viết tiếp những vần thơ ca ngợi tưởng tiếc một
tài hoa – nghệ sĩ chiến sĩ G. Lorca. Tiếng đàn như một biểu tượng sự sống, tâm hồn của
G. Lorca, lan tỏa giữa một không gian tự do tuyệt đối, thức tỉnh lương tri và làm lòng
người mê đắm!
Sự gắn kết nào giữa tiếng đàn và cỏ mọc hoang? Giữa tiếng đàn và giọt nước mắt?
Giữa giọt nước mắt và vầng trăng?... Lối lắp ghép rời rạc ấy hẳn nhiên đẩy sự diễn giải
đến vơ cùng! Có thể thấy với nguyên lí liên tưởng tự do, mỗi câu thơ như một chuỗi tổ
chức hỗn độn, không liên tục về ngữ nghĩa, gồm nhiều chữ ghép lạ, mỗi chữ gợi một hình
ảnh, một ý nghĩa khác nhau. Cái còn lại sau cùng ở người đọc là những ấn tượng, cảm
giác xao xuyến, mơ hồ. Khi kết thúc bài thơ âm điệu “li la ...” như một khúc giao hưởng
dịu nhẹ, ngân nga trong lòng người đọc và mãi khơng thơi gợi cảm giác xót xa cho bi
kịch của Lorca.
Cấu trúc thơ theo kiểu Rubik còn dẫn tới việc hịa hợp các phạm vi thời gian và
khơng gian. Giữa thời gian và không gian thực với thời gian và khơng gian ảo: “Đây
chính là cảm thức về thời gian tâm lí, thời gian phi tuyến tính, đó là một sự xáo trộn giữa
thời gian quá khứ, thời gian kí ức với hiện tại và tương lai, đúng hơn là khoảnh khắc
đồng hiện và chuyển động như những ô vuông Rubic. “ Đàn ghi ta của Lorca ” tiêu biểu
cho sự hịa trộn các phạm vi thời gian và khơng gian: “ Tiếng ghi ta nâu/ bầu trời cô gái
ấy/ tiếng ghi ta lá xanh biết mấy/ tiếng ghi ta tròn bọt nước vỡ tan/ tiếng ghi ta ròng ròng/
máu chảy”. Tiếng ghi ta gợi ra hành trình của khơng gian, thời gian quá khứ gắn với
những kỷ niệm về quê hương, xứ sở thân yêu của Lorca, về cuộc sống thanh bình, về tình
u với cơ gái (là người yêu của Lorca ) cùng với khát vọng sống mãnh liệt. Quá khứ
tươi đẹp, hiện tại đầy nghiệt ngã, đau xót và bi kịch, hiện thực đó mà ngỡ như một cơn ác
mộng, một ảo ảnh của ác mộng mà thơi: khát vọng vỡ tan, tình u vỡ tan, q khứ hiện
tại, xa - gần, thực - ảo cứ đan cài vào nhau cùng hiện lên trên mấy dòng thơ ngắn ngủi.

“giọt nước mắt vầng trăng
long lanh trong đáy giếng”

Downloaded by Th?o Italia ()


lOMoARcPSD|35451287

Đã có khá nhiều lời bình tán khác nhau về kĩ thuật điêu luyện trong việc kết hợp từ
tạo nhiều liên tưởng trùng điệp trong câu thơ “giọt nước mắt vầng trăng” của Thanh
Thảo. Chinh tác giả cũng thừa nhận nó đẹp, và với ơng câu thơ đẹp dường như khơng cần
cắt nghĩa. Vì cách hiểu nào đưa ra ít nhiều cũng phá hỏng tính đa nghĩa, biểu tượng của
tứ thơ giàu tính thẩm mĩ này. Cách diễn đạt “lạ hóa” khi lấy giọt nước mắt của con người
kết hợp với vầng trăng của vũ trụ. Dẫu không cắt nghĩa nhưng ta có thể cảm được nỗi đau
với những chiều kích khác nhau: có độ rộng bát ngát của bầu trời, độ sáng huyền ảo của
vầng trăng, độ trong khi ánh sáng phản chiếu tạo thành sắc “long lanh”, độ sâu thẳm thẳm
của đáy giếng – sâu thẳm như tâm hồn người dân Tây Ban Nha cảm nhận về mất mát quá
lớn lao khi nhà thơ – nhạc sĩ – chiến sĩ – đứa con thân yêu của dân tộc Tây Ban Nha đã
không hiện diện để chứng kiến phút thăng hoa của tiếng đàn cỏ hoang tấu lên khắp nơi,
lay động tâm tư bao thế hệ. Có người viện dẫn lời G. Lorca được nêu trong đề từ bài thơ
của Thanh Thảo: “Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn” để gán ghép vào ý thơ về tầm
ảnh hưởng của những cách tân nghệ thuật của G. Lorca với văn nghệ đương thời và hậu
thế rồi quả quyết một cách đầy tự tin rắng: không ai sau G.Lorca có thể vượt qua được
chàng nghệ sĩ tài hoa này. E rằng cách hiểu ấy không làm tôn vinh thêm G. Lorca mà chỉ
làm rối rắm thêm và dẫn đến dễ hiểu sai tinh thần G. Lorca qua câu thơ Thanh Thảo.
Bởi G. Lorca đã thật sự sống trong lòng nhà thơ Việt Nam Thanh Thảo, như đã
sống trọn trong tình cảm tiếc thương, cảm phục và tự hào của bao người dân Tây Ban
Nha yêu chuộng tự do, công lý, yêu nghệ thuật thích cái đẹp. Bởi, giọt nước mắt vầng
trăng soi rọi những phần thẳm sâu như đáy giếng như mang đến nguồn sáng mới thanh
lọc tâm hồn. Nỗi đau mất mát là có thật, nhưng để thổi bùng lên một sức sống mới, một

rung động lương tri dân tộc. Tiếng đàn đưa sự sống G. Lorca, tinh thần G. Lorca vào cõi
bất tử.

Downloaded by Th?o Italia ()