Khóa luận một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN


H’ LÊ NA NIÊ

KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP

ĐỀ TÀI:

Khóa luận xã hội học

MỘT SỐ BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH
CĨ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN

Chun ngành: Lí luận và Phương pháp dạy học Ngữ văn

Thành phố Hồ Chí Minh – 7/2020


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
KHOA NGỮ VĂN


KHĨA LUẬN TỐT NGHIỆP

ĐỀ TÀI:

MỘT SỐ BIỆN PHÁP HƯỚNG DẪN HỌC SINH
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH

Khóa luận xã hội học

CĨ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN

GVHD: ThS. Lê Thị Ngọc Chi
SVTH: H’ Lê Na Niê
MSSV: 42.01.601.150

Thành phố Hồ Chí Minh – 7/2020


LỜI CẢM ƠN
Khóa luận tốt nghiệp này là thành quả của một quá trình tìm hiểu và nghiên
cứu một cách nghiêm túc. Ngoài sự nỗ lực của bản thân, để hồn thành cơng trình
này, tơi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình từ nhiều cá nhân và tập thể. Đây vừa
là sự hỗ trợ trực tiếp, vừa là động lực để tơi thực hiện khóa luận một cách nhanh
chóng và thuận lợi nhất.
Đầu tiên, tơi xin bày tỏ lịng biết ơn chân thành và sâu sắc nhất đến Thạc sĩ
Lê Thị Ngọc Chi – giảng viên hướng dẫn khóa luận tốt nghiệp của tơi. Trong suốt
q trình thực hiện khóa luận, kể từ khi xác định đề tài nghiên cứu, xây dựng đề
cương đến khi thực nghiệm và hoàn thành khóa luận, cơ đã ln tận tình hướng
dẫn, chỉ bảo, giúp đỡ và khích lệ tơi rất nhiều. Nếu khơng có sự hướng dẫn tận tình
và cách làm việc nghiêm túc của cô, với khả năng của một sinh viên còn nhiều hạn
chế về kiến thức và kinh nghiệm triển khai một cơng trình khoa học, tơi sẽ khơng
thể hồn thành được khóa luận. Vì vậy, tơi muốn dành lời tri ân đầu tiên và đặc

Khóa luận xã hội học

biệt nhất đến giảng viên hướng dẫn của tôi.

Tôi xin cảm ơn Thạc sĩ Huỳnh Thị Ngọc Yến, quý Thầy, Cô trong tổ bộ
môn Ngữ văn và các em học sinh lớp 11B10, 11B16, 11B17 trường THPT Trần
Phú đã nhiệt tình hợp tác, giúp đỡ tơi qua việc trả lời bảng câu hỏi khảo sát để tơi
có thể thực hiện khóa luận một cách thuận lợi nhất.
Tơi xin cảm ơn các giáo viên Ngữ văn đã hỗ trợ tôi trong việc trả lời câu
hỏi khảo sát thực nghiệm, qua đó giúp tôi kiểm chứng và đánh giá lại các nhận
định của mình về vấn đề nghiên cứu.
Tơi cũng xin được cảm ơn quý Thầy, Cô khoa Ngữ văn, trường Đại học Sư
phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện để tơi có thể thực hiện đề tài một
cách thuận lợi nhất.
Cuối cùng, tơi xin cảm ơn gia đình, bạn bè đã luôn ủng hộ, chia sẻ và đồng
hành cùng tơi trong suốt q trình thực hiện khóa luận vừa qua.


LỜI CAM ĐOAN
Đối với việc thực hiện đề tài nghiên cứu này, tơi xin cam đoan đây là cơng
trình nghiên cứu của riêng chúng tôi (sinh viên thực hiện và giảng viên hướng dẫn).
Các số liệu và kết quả nghiên cứu được trình bày trong khóa luận tốt nghiệp này
là trung thực và chưa từng cơng bố trong bất kì cơng trình khoa học nào khác.
Sinh viên thực hiện

H’ Lê Na Niê

Khóa luận xã hội học


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG KHÓA LUẬN

Viết tắt

Viết đầy đủ

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

KHDH

Kế hoạch dạy học

SGK

Sách giáo khoa

THCS

Trung học cơ sở

THPT

Trung học phổ thông

VB

Văn bản

VBTM

Văn bản thuyết minh

YTNL

Yếu tố nghị luận

Khóa luận xã hội học


DANH MỤC CÁC BẢNG TRONG KHÓA LUẬN
Bảng

Tên bảng

Trang

Bảng 1.1 Các kiểu cấu trúc VBTM

18

Bảng 1.2 Yêu cầu cần đạt của kĩ năng viết VBTM ở cấp THCS và THPT

21

trong Chương trình Ngữ văn 2018
Bảng 1.3 Các hình thức biểu hiện của YTNL trong VBTM

28

Bảng 1.4 Kết quả khảo sát HS về cách hiểu khái niệm VBTM, YTNL và

29

tác dụng của việc lồng ghép YTNL vào VBTM
Bảng 1.5 Kết quả khảo sát HS về việc viết VBTM có lồng ghép YTNL

33

Bảng 1.6 Kết quả khảo sát GV về các kiến thức cần được triển khai để đảm

34

bảo hiệu quả cho việc lồng ghép YTNL vào VBTM.
Bảng 1.7 Kết quả khảo sát GV về những thuận lợi, khó khăn khi hướng dẫn

35

HS viết VBTM có lồng ghép YTNL

Khóa luận xã hội học

Bảng 2.1 Mẫu sơ đồ nội dung các kiểu cấu trúc của VBTM

41

Bảng 2.2 Một số biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép YTNL

49


MỤC LỤC

MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1
1. Lí do chọn đề tài..................................................................................................... 1
2. Lịch sử nghiên cứu ................................................................................................ 2
2.1 Những nghiên cứu về văn bản thuyết minh ............................................ 2
2.1.1 Một số nghiên cứu nước ngoài ........................................................... 2
2.1.2 Một số nghiên cứu trong nước ........................................................... 4
2.2 Những nghiên cứu về dạy viết văn bản thuyết minh .............................. 6
2.2.1 Một số nghiên cứu nước ngoài ........................................................... 6
2.2.2 Một số nghiên cứu trong nước ........................................................... 7
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................... 8
3.1 Mục đích nghiên cứu ................................................................................... 8

Khóa luận xã hội học

3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................................. 9
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ....................................................................... 9
4.1 Đối tượng nghiên cứu.................................................................................. 9
4.2 Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 9
5. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................... 9
6. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................... 10
7. Bố cục khóa luận .................................................................................................. 11
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC DẠY VIẾT
VĂN BẢN THUYẾT MINH CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN...... 12
1.1. Cơ sở lí luận ....................................................................................................... 12

1.1.1. Văn bản thuyết minh .......................................................................... 12
1.1.1.1 Khái niệm ......................................................................................... 12
1.1.1.2 Đặc điểm văn bản thuyết minh ....................................................... 13
1.1.2. Yếu tố nghị luận................................................................................... 19
1.1.2.1 Khái niệm yếu tố nghị luận ............................................................. 19
1.1.2.2 Các yếu tố nghị luận ........................................................................ 20


1.1.3. Việc viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận......... 21
1.1.3.1 Cơ sở để lồng ghép yếu tố nghị luận vào văn bản thuyết
minh...............................................................................................................21
1.1.3.2 Những điều cần lưu ý khi lồng ghép yếu tố nghị luận vào văn bản
thuyết minh................................................................................................... 22
1.1.3.3 Các yếu tố nghị luận có thể lồng ghép vào văn bản thuyết minh 23
1.2. Cơ sở thực tiễn................................................................................................... 29
1.2.1. Quan niệm của giáo viên và học sinh trung học phổ thông về yếu tố
nghị luận ........................................................................................................... 29
1.2.2. Thực trạng về việc dạy viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố
nghị luận ........................................................................................................... 36
Tiểu kết Chương 1 .................................................................................................... 37
CHƯƠNG 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP DẠY VIẾT VĂN BẢN THUYẾT MINH
CÓ LỒNG GHÉP YẾU TỐ NGHỊ LUẬN .......................................................... 38
2.1. Nguyên tắc đề xuất các biện pháp ................................................................. 38

Khóa luận xã hội học

2.1.1. Đảm bảo bám sát đặc điểm của văn bản thuyết minh ....................... 38
2.1.2. Đảm bảo tính trực quan ....................................................................... 38
2.1.3. Đảm bảo tính tích cực, chủ động của học sinh ................................... 39
2.1.4. Đảm bảo tính sáng tạo của học sinh .................................................... 39

2.2. Một số biện pháp đề xuất ................................................................................ 39
2.2.1. Hướng dẫn học sinh nhận diện yếu tố nghị luận trong văn bản thuyết
minh.......... ........................................................................................................ 39
2.2.1.1 Sử dụng bảng biểu, sơ đồ ................................................................ 40
2.2.1.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 42
2.2.1.3 Sử dụng câu hỏi ................................................................................ 43
2.2.2. Hướng dẫn học sinh lựa chọn nội dung thuyết minh có thể lồng ghép
yếu tố nghị luận ............................................................................................... 44
2.2.2.1 Sử dụng câu hỏi ................................................................................ 44
2.2.2.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 46
2.2.3. Hướng dẫn học sinh viết đoạn văn thuyết minh có lồng ghép yếu tố
nghị luận ........................................................................................................... 46


2.2.3.1 Sử dụng đoạn văn mẫu .................................................................... 46
2.2.3.2 Sử dụng bài tập ................................................................................ 48
2.3. Điều kiện thực hiện các biện pháp đề xuất .................................................. 51
Tiểu kết Chương 2 .................................................................................................... 52
CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ........................................................ 53
3.1. Mục đích thực nghiệm .................................................................................... 53
3.2. Đối tượng và thời gian thực nghiệm............................................................. 53
3.2.1. Đối tượng thực nghiệm ......................................................................... 53
3.2.2. Thời gian thực nghiệm .......................................................................... 53
3.3. Tiến trình thực nghiệm .................................................................................... 53
3.4. Thiết kế kế hoạch dạy học thực nghiệm ....................................................... 54
3.4.1. Các bước thiết kế kế hoạch dạy học thực nghiệm .............................. 54
3.4.2. Kế hoạch dạy học thực nghiệm ............................................................ 54
3.4.2.1 Mô tả kế hoạch dạy học thực nghiệm ............................................ 54

Khóa

luận
xã
hội
học
3.5. Kết quả thực nghiệm

3.4.2.2 Kế hoạch dạy học thực nghiệm....................................................... 55
........................................................................................ 55

3.6. Đánh giá kết quả thực nghiệm ....................................................................... 58
Tiểu kết Chương 3 .................................................................................................... 60
KẾT LUẬN................................................................................................................ 62
TÀI LIỆU THAM KHẢO ...................................................................................... 64
PHỤ LỤC ................................................................................................................... 68


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Mơn Ngữ văn trong hệ thống các môn học ở trường phổ thông là một mơn học
“vừa có tính cách Nghệ thuật (tác phẩm nghệ thuật ngơn từ) vừa có tính cách Khoa
học (Ngữ học, Văn học sử, Lí luận văn học)” (Nguyễn Đức Can, Lê Thời Tân, 2018),
có nhiệm vụ hình thành và phát triển hai năng lực chuyên biệt bao gồm năng lực tiếp
nhận VB và năng lực tạo lập VB cho HS. Trong đó, dạy Viết là cơng việc có đóng
góp quan trọng nhất trong việc hình thành và phát triển năng lực tạo lập VB bởi tính
thực hành cao của nó. Những sản phẩm được tạo ra trong q trình dạy Viết chính là
biểu hiện của sự tổng hợp kiến thức thu nhận được trong quá trình học và luyện tập
kĩ năng Đọc hiểu của HS. Qua hệ thống các bài tập tạo lập VB, việc dạy Viết sẽ tạo
nên những nền tảng cơ sở giúp GV có cái nhìn vừa bao quát vừa cụ thể về mức độ
phát triển và hoàn thiện các năng lực chung và năng lực chun biệt của HS trong
q trình học. Do đó, nó có vị trí quan trọng trong việc đánh giá kết quả học tập mơn

Ngữ văn.

Khóa luận xã hội học

Các kiểu VB thông dụng mà HS được học viết trong chương trình phổ thơng
xét theo phương thức biểu đạt bao gồm văn tự sự, miêu tả, biểu cảm, nghị luận, thuyết
minh, hành chính. Trong đó VBTM được xem là kiểu VB thông dụng trong mọi lĩnh
vực đời sống với tác dụng cung cấp những tri thức về đặc điểm, tính chất,... của các
hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình bày, giới thiệu
giải thích. Theo Chương trình Giáo dục phổ thơng mơn Ngữ văn năm 2018, VBTM
bắt đầu đưa vào dạy ở chương trình lớp 6, sau đó được tiếp tục dạy đến lớp 7, 8, 9,
10 và 11 với nội dung và yêu cầu ngày càng được nâng cao theo từng lớp học. Cụ
thể trong chương trình, VBTM được đưa vào từ cấp THCS với các bài học cung cấp
những kiến thức nền tảng cơ sở và những bài học thực hành luyện tập đơn giản, sau
đó đến cấp THPT, VBTM được học ở lớp 10 và 11 với những bài học có độ khó và
những bài tập thực hành có tính chất tổng hợp cao hơn. Trong đó, ở lớp 11, HS được
yêu cầu phải “Viết được bài thuyết minh có lồng ghép một hay nhiều yếu tố như miêu
tả, tự sự, biểu cảm, nghị luận” (tr. 69). Đây là một kiểu bài thuyết minh tổng hợp;
1


và lần đầu tiên được đặt ra một cách rõ ràng trong yêu cầu cần đạt của kĩ năng viết
VBTM.
So với YTNL, các yếu tố miêu tả, tự sự, biểu cảm là những yếu tố khá quen
thuộc với HS, HS có thể dễ dàng nhận biết hơn, và vì thế, việc lồng ghép vào bài văn
thuyết minh cũng thuận lợi hơn. Cịn YTNL, với tính chất nghị luận đặc trưng, có
những hình thức biểu hiện riêng, có thể gây khó khăn cho HS trong việc nhận biết
cũng như lồng ghép vào VBTM. Mặc dù vậy, để có thể đáp ứng yêu cầu cần đạt nói
trên, bên cạnh việc dạy HS lồng ghép các yếu tố miêu tả, tự sự và biểu cảm, GV cũng
phải dạy HS kĩ năng lồng ghép YTNL vào VBTM. Việc hướng dẫn HS xác định

những yếu tố như thế nào thì được gọi là YTNL và lồng ghép vào VBTM ra sao thực
sự là một vấn đề có tính thử thách đối với GV.
Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài “Một số biện pháp
hướng dẫn HS THPT viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận” để
nghiên cứu hi vọng có thể góp phần vào việc định hướng cũng như lựa chọn các biện

Khóa luận xã hội học

pháp hướng dẫn HS lồng ghép YTNL trong bài văn thuyết minh của mình.
2. Lịch sử nghiên cứu

Khi thực hiện đề tài “Một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết văn bản
thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận”, chúng tơi đã tìm hiểu và tập hợp các
tài liệu nghiên cứu trong nước và quốc tế ở hai khía cạnh là VBTM và dạy viết VBTM.
2.1

Những nghiên cứu về văn bản thuyết minh

2.1.1 Một số nghiên cứu nước ngoài
VBTM không phải là một kiểu VB mới, sự xuất hiện và sử dụng rộng rãi trong
thực tế đời sống đã cho thấy tầm quan trọng và sự cần thiết của việc dạy kiểu VB này
cho HS phổ thông. Tài liệu của Smith, Busch và Guo (2015) đã trình bày khái niệm
VBTM, khái quát về các kiểu cấu trúc và dấu hiệu nhận biết cho từng kiểu cấu trúc
của VBTM. Bằng việc so sánh VBTM với văn bản tự sự, nghiên cứu này cũng chỉ ra
những điểm nổi bật của kiểu VB này về ngôn ngữ như từ vựng, ngữ pháp... Ngồi ra,
một số cơng trình khác cũng góp phần làm rõ khái niệm, các đặc điểm cơ bản của

2

VBTM ở các mặt như: mục đích, ngơn ngữ, các phương tiện phi ngôn ngữ của VB
như các tài liệu của Ephraim (2009), Fountas và Pinnell (2012), Richard (2016).
Về cấu trúc VBTM, tài liệu Expository text in the classroom của Smith (trên
website của Đại học Western, Canada) đã mô tả từng kiểu cấu
trúc VBTM, đưa ra các từ dấu hiệu để nhận diện và sơ đồ tổ chức nội dung của
VBTM đồng thời làm rõ trình tự tổ chức và sắp xếp các nội dung thuyết minh của
từng kiểu cấu trúc cụ thể, bao gồm: (1) cấu trúc mô tả/tổng hợp, (2) cấu trúc trình
tự/chuỗi thời gian, (3) cấu trúc so sánh/tương phản, (4) cấu trúc vấn đề/giải pháp, (5)
cấu trúc nguyên nhân/ảnh hưởng. Các nhà nghiên cứu khác như Harvey (1998),
Ephraim (2009), Akhondi, Malayeri và Samad (2011), Fountas và Pinnell (2012),
Smith, Busch và Guo (2015) đều có cùng quan điểm với tài liệu nói trên.
Nhóm tác giả Wilder và William (2007) và Richard (2016) thì có cách phân
loại khác. Theo Wilder và William (2007), VBTM có bảy kiểu cấu trúc bao gồm:
định nghĩa, mơ tả, quy trình (trình tự), phân loại, so sánh, phân tích (ví dụ: ngun

Khóa luận xã hội học

nhân/kết quả) và thuyết phục (Wilder và William, 2007, tr. 478). Cịn Richard (2016)
cho rằng, VBTM có sáu kiểu cấu trúc bao gồm: định nghĩa, quy trình (trình tự), phân
loại, so sánh/tương phản, nguyên nhân/ảnh hưởng, vấn đề/giải pháp (Richard, 2016,
tr. 148).
Về đặc trưng của VBTM, Features in expository texts: instructional practices
của Williams (2014) là tài liệu xác định các đặc trưng của VBTM một cách bài bản
và tương đối đầy đủ nhất. Theo tìm hiểu của tác giả, VBTM có hai nhóm đặc trưng
là đặc trưng trực quan và đặc trưng khơng trực quan. Trong đó, đặc trưng trực quan
là những đặc trưng được thể hiện ngay trên bề mặt trang viết (tức VB) như sự tương
phản kiểu chữ, màu chữ, kích cỡ chữ; đặc trưng không trực quan là những đặc trưng
được đưa vào phần chính của VB, cụ thể là từ các diễn ngơn thực tế trên VB như cấu
trúc, yếu tố biện luận, tính mạch lạc, từ vựng và ngữ pháp. Theo tác giả, các đặc
trưng này có vai trị rất quan trọng trong việc hỗ trợ người đọc tiếp cận và hiểu được

các thơng tin được trình bày trong VBTM. Fountas và Pinnell (2012) cũng có cùng

3


quan điểm với Williams (2014) về vai trò của các đặc trưng trong việc tìm hiểu
VBTM, đặc biệt là các đặc trưng khơng trực quan.
Như vậy, có thể thấy một số cơng trình nước ngồi đã nghiên cứu, xây dựng
các nền tảng lí thuyết và đưa ra những lí giải, đánh giá về những vấn đề cơ bản của
VBTM như khái niệm, đặc điểm, đặc trưng và các kiểu cấu trúc.
2.1.2 Một số nghiên cứu trong nước
VBTM không phải là đề tài mới tuy nhiên các tài liệu nghiên cứu trong nước
về đề tài này cịn tương đối ít. VBTM được định nghĩa trong SGK Ngữ văn 8 tập 1
như sau: “Văn bản thuyết minh là kiểu văn bản thông dụng trong mọi lĩnh vực của
đời sống nhằm cung cấp những tri thức (kiến thức) về đặc điểm, tính chất, nguyên
nhân,... của các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình
bày, giới thiệu giải thích” (Ngữ văn 8 tập 1, 2019, tr. 117). Tài liệu Làm văn của Lê
A (chủ biên), Nguyễn Trí (2001), VBTM được nhắc đến cùng với các kiểu văn bản
khác như nghị luận, miêu tả, tự sự.... Tài liệu này đã xác định và làm rõ những đặc

Khóa luận xã hội học

điểm cơ bản của kiểu VBTM, như chỉ ra mục đích của VBTM là “nhằm làm cho
người đọc biết và hình dung rõ một đối tượng nào đấy bằng cách trình bày, miêu tả,
phân tích, đánh giá các khía cạnh và các biểu hiện cụ thể của chúng.” (Lê A (chủ
biên), 2001, tr. 252); yêu cầu của VBTM là “chính xác, nhất quán, rõ ràng, rành
mạch và liên kết chặt chẽ” (Lê A (chủ biên), 2001, tr. 253) đồng thời đưa ra phương
pháp làm bài văn thuyết minh với các bước cụ thể như sau: (1) định hướng bài làm,
(2) sưu tầm, ghi chép và lựa chọn các tư liệu cho bài viết, (3) lập dàn ý, (4) viết, (5)
kiểm tra, sửa chữa lại bài viết. Tuy nhiên, các vấn đề mà nhóm tác giả đề cập chỉ mới

được trình bày ở mức độ khái qt chứ chưa có sự khai thác sâu sắc và bàn bạc cụ
thể.
Trong bài viết Những điểm mới ở phần tập làm văn trong sách giáo khoa
Ngữ văn 8, khi trình bày về những điểm mới và khó của phần Tập làm văn trong
SGK Ngữ văn 8 hiện hành, đối với kiểu VBTM, Nguyễn Thanh Bình (2006) đánh
giá rằng đây là kiểu VB hết sức cần thiết vì nó đáp ứng các nhu cầu thực tế đời sống
cho HS như việc đọc hiểu được thơng tin được trình bày trên nhãn thuốc, chú dẫn

4


trong SGK hay các tài liệu giới thiệu các danh lam thắng cảnh... Cùng trình bày về
đặc điểm, tính chất, công dụng,... của đối tượng nên người học thường dễ nhầm lẫn
VBTM và văn bản miêu tả. Tác giả chú ý và chỉ rõ một vài khác biệt giữa hai kiểu
VB này. Theo người viết “Thuyết minh khác miêu tả ở chỗ là khi thuyết minh yêu
cầu người viết tuyệt đối trung thành với hiện thực khách quan, còn miêu tả thì sự
trung thành với hiện thực khách quan mang tính tương đối.” (Nguyễn Thanh Bình,
2006, tr. 26).
Lê Xn Soạn (2006) trong tài liệu Giảng dạy Tập làm văn ở trường Trung
học cơ sở đã định nghĩa VBTM là kiểu VB được viết ra nhằm “giúp HS làm quen
với lối làm văn có tư duy, mang tính khách quan, khoa học, chính xác.” (Lê Xn
Soạn, 2006, tr. 251) từ đó đưa ra vị trí, đặc điểm của VBTM và sau đó trình bày tóm
tắt nội dung giảng dạy VBTM ở lớp 8 và lớp 9. Ở lớp 8, HS được học và tìm hiểu
các nội dung cơ bản của VBTM như khái niệm, đặc điểm, vai trò, phương pháp thuyết
minh và học cách làm một số kiểu dạng thuyết minh như thuyết minh về danh lam

Khóa luận xã hội học

thắng cảnh… Đến lớp 9, HS được ôn lại các kiến thức cơ bản về VBTM và nâng cao
kĩ năng viết VBTM với các bài học về sử dụng một số yếu tố nghệ thuật (kể chuyện,

ẩn dụ, nhân hóa,…), sử dụng yếu tố miêu tả (để gợi lên hình ảnh cụ thể về đối tượng)
trong VBTM.
Đồng quan điểm với Lê Xuân Soạn về các tính chất, đặc điểm của VBTM
Nguyễn Thanh Hùng (2008) trong Giáo trình Phương pháp dạy học Ngữ văn ở Trung
học cơ sở cũng chỉ ra rằng thuyết minh là nói rõ ràng tường tận về đặc điểm nội dung,
hình thức của một đối tượng trong tự nhiên và trong đời sống xã hội; đặc điểm của
VBTM là phải bám sát và trình bày cho người đọc hiểu rõ những nét tiêu biểu riêng
biệt của đối tượng; nội dung thuyết minh phải đảm bảo tính khách quan khoa học về
đối tượng để người đọc hiểu đúng và tồn diện đối phương. Tuy nhiên ở đây, theo
chúng tơi, tác giả chỉ mới dừng lại ở bề rộng còn bề sâu về nội dung thuyết minh vẫn
còn bị bỏ ngỏ và YTNL mà chúng tơi muốn nói đến trong đề tài nghiên cứu của mình
chính là một phương cách để bổ sung cho vấn đề đang còn khuyết thiếu này.

5


Có thể thấy, những tài liệu về VBTM ở trong nước còn hạn chế và hầu như
nội dung này chỉ được nhắc đến trong các cơng trình nghiên cứu chung về các kiểu
VB chứ chưa được nghiên cứu một cách độc lập trong một cơng trình cụ thể. Các nội
dung nghiên cứu có liên quan đến VBTM cũng chỉ dừng ở cấp độ khái quát cơ bản
như làm rõ khái niệm, đặc điểm,... của VBTM.
2.2

Những nghiên cứu về dạy viết văn bản thuyết minh

2.2.1 Một số nghiên cứu nước ngoài
Tài liệu Expository Writing của Southall (2001) là một trong những tài liệu đã
trình bày một cách khá đầy đủ, bài bản về những hướng dẫn dạy cách viết VBTM
như: cách dạy tổ chức và cấu trúc VBTM; cách dạy viết đoạn văn giới thiệu: dẫn dắt
và trình bày câu chủ đề; cách viết các câu thể hiện ý tưởng chính, viết các chi tiết hỗ

trợ, viết đoạn văn kết luận. Nghiên cứu này cũng đưa ra những hướng dẫn cụ thể cho
GV về cách dạy HS nắm vững các kĩ thuật cần thiết để hoàn thành một bài thuyết
minh được tổ chức tốt bao gồm: (1) Đoạn giới thiệu rõ ràng với một dẫn dắt thu hút

Khóa luận xã hội học

sự chú ý và một câu chủ đề rõ ràng, súc tích; (2) Ba đoạn triển khai được vạch rõ,
mỗi đoạn thể hiện một ý chính riêng biệt và một loạt các chi tiết hỗ trợ như trích dẫn,
thống kê, sự kiện thú vị, giai thoại hoặc mô tả; (3) Một đoạn kết luận tóm tắt các ý
chính.
Tài liệu Improving expository writing skills of preservice teachers in an online
environment của Wilder và William (2007) cũng là một cơng trình đáng lưu ý. Trong
nghiên cứu này, nhóm tác giả đề xuất sử dụng công nghệ trực tuyến để hướng dẫn
dạy viết VBTM. Họ đã mô tả một thử nghiệm các quy trình đặc biệt được sử dụng
trong trải nghiệm viết VBTM trực tuyến và đưa ra đánh giá về việc sử dụng công
nghệ trực tuyến trong hướng dẫn viết VBTM. Theo nhóm tác giả, “cơng nghệ khơng
chỉ có khả năng làm cho quá tình sáng tác, đánh giả và sửa đổi dễ dàng hơn mà còn
cung cấp các cách thức để người học chia sẻ bài viết của mình với số lượng đối
tượng đa dạng phong phú hơn và sử dụng phản hồi để hiểu chính xác hơn về đối
tượng mà người viết giả định” (Wilder và William, 2007, tr. 477). Nghiên cứu này
đánh giá cao khả năng tương tác của VB trực tuyến với người đọc, cho phép người

6


viết có thể tham gia mọi lúc mọi nơi và nhanh chóng nhận được sự phản hồi của
người đọc một cách trực tiếp thơng qua cơng cụ bình luận, đánh giá.
Ephraim (2009) đề xuất các chiến lược dạy đọc VBTM mà GV có thể sử dụng
là: giảng dạy đối ứng (đàm thoại), mối quan hệ giữa câu hỏi và câu trả lời (QAR),
hoạt động Đọc – Suy nghĩ có hướng (DR – TA), tổ chức đồ họa và ngữ nghĩa, phương

pháp K – W – L. Tương tự, Johnson (2015) đã xác định ba loại chiến lược cơ bản mà
GV có thể sử dụng khi hướng dẫn HS đọc VBTM, đó là: (1) Chiến lược đọc trước
để chuẩn bị cho HS đọc VBTM; (2) Chiến lược kĩ năng học tập cụ thể để đọc VBTM
và (3) Chiến lược sư phạm để tăng cường và phát triển quá trình nhận thức liên quan
đến sự hiểu biết; Ukrainetz (2016) thì trình bày hai chiến lược dạy VBTM là: xem
trước VB và xem lại VB.
Khác với các tác giả trên, Akhondi, Malayeri và Samad (2011) chủ trương
nghiên cứu dạy đọc VBTM thông qua việc dạy cấu trúc VB. Lí giải cho điều này,
nhóm tác giả chỉ rõ vai trò của cấu trúc trong việc giúp đỡ người đọc xác định những

Khóa luận xã hội học

thông tin quan trọng khi đọc VBTM. Theo họ mỗi cấu trúc đều yêu cầu sự mạch lạc
và chính sự mạch lạc này giúp người đọc có thể tiếp cận và hiểu các thông tin được
đưa ra trong VB.
Như vậy, nhìn chung việc dạy VBTM trên thế giới đã được nghiên cứu và vận
dụng phổ biến trong cả dạy đọc và dạy viết.
2.2.2 Một số nghiên cứu trong nước
Ở trong nước có rất ít cơng trình nghiên cứu về dạy học VBTM, đặc biệt là
dạy viết VBTM. Trong quá trình thu thập tài liệu, chúng tơi chỉ ghi nhận được Luận
văn Thạc sĩ của Nguyễn Thu Nga (2014) với đề tài Tích hợp liên mơn trong Dạy học
Làm văn thuyết minh ở lớp 10 THPT là nghiên cứu về dạy viết VBTM. Trong tài liệu
này, tác giả đã đề xuất một vài biện pháp thực hiện dạy viết VBTM theo hướng tích
hợp liên mơn và mỗi biện pháp đều có những hướng dẫn và ví dụ minh họa cụ thể.
Tài liệu Phát triển năng lực tạo lập văn bản thuyết minh cho HS thơng qua
phân tích mẫu trong dạy đọc hiểu của Nguyễn Thị Hồng Hạnh và Đỗ Thanh An
(2019) đã đưa ra quy trình dạy đọc hiểu và tạo lập VBTM với bốn bước: (1) chọn

7

mẫu, (2) phân tích và khái quát mẫu đã chọn, (3) tạo lập văn bản từ mẫu đã phân tích,
(4) đánh giá văn bản tạo lập.
Có thể thấy, nghiên cứu dạy viết VBTM trong nước còn nhiều hạn chế. Các
nghiên cứu có liên quan đến nội dung này hầu như chỉ tập trung khai thác một vài
yếu tố hoặc là một phương pháp/biện pháp dạy học cụ thể chứ chưa nghiên cứu một
cách tổng quan, tồn diện.
Trên đây, chúng tơi vừa điểm qua một vài cơng trình nghiên cứu liên quan
đến VBTM, dạy viết VBTM ở trong và ngoài nước. Từ việc khảo sát trên, chúng tôi
rút ra một số nhận xét khái quát như sau:
Thứ nhất, qua các nghiên cứu về VBTM, chúng tôi nhận thấy các tác giả đều
thống nhất với nhau về vai trò của VBTM trong đời sống: đó là kiểu VB được viết
ra nhằm cung cấp cho người đọc/người nghe kiến thức/tri thức về đặc điểm, tính
chất,... của các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội, qua đó giúp con người
hiểu rõ và sử dụng được chúng.

Khóa luận xã hội học

Thứ hai, ở nước ngồi có khá nhiều nghiên cứu về VBTM và dạy viết VBTM.
Các cơng trình đã làm rõ được khái niệm, đặc điểm, đặc trưng, cấu trúc của VBTM
và đề xuất các phương pháp dạy đọc và dạy viết VBTM khá đa dạng và phong phú.
Thứ ba, ở Việt Nam, dù rất ít nhưng đã có một vài cơng trình nghiên cứu về
VBTM và dạy viết VBTM.Tuy nhiên, các cơng trình này chỉ mới dừng lại ở việc
khai thác một vài phương pháp tổ chức dạy học VBTM.
Nói tóm lại, chúng tôi nhận thấy vấn đề nghiên cứu VBTM và dạy viết
VBTM đã có được một vài thành tựu nhất định song vẫn còn nhiều khoảng trống
trong nghiên cứu. Trong khóa luận này, chúng tơi kế thừa và phát huy những thành
tựu nghiên cứu đã đạt được đồng thời khắc phục những hạn chế, thiếu sót của các
cơng trình đi trước nhằm đề xuất một số biện pháp hướng dẫn HS lồng ghép YTNL
vào VBTM để đáp ứng yêu cầu trong việc dạy học viết VBTM ở Chương trình Ngữ

văn 2018.
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1 Mục đích nghiên cứu

8


Chúng tôi thực hiện nghiên cứu này nhằm đề xuất một số biện pháp hướng
dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL.
3.2 Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích nghiên cứu trên, chúng tơi tập trung thực hiện những
nhiệm vụ sau:
Thứ nhất, xây dựng cơ sở lí luận về VBTM, YTNL và dạy viết VBTM có lồng
ghép YTNL.
Thứ hai, khảo sát thực tiễn hiểu biết của GV và HS về YTNL nói chung và
YTNL trong VBTM nói riêng để xây dựng cơ sở thực tiễn. Kết quả khảo sát thực
tiễn cùng với cơ sở lí luận là căn cứ để chúng tôi đề xuất một số biện pháp hướng
dẫn HS viết VBTM có lồng ghép YTNL.
Thứ ba, đề xuất một số biện pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL
cho HS THPT.
Thứ tư, thiết kế KHDH và tiến hành thực nghiệm – xin ý kiến GV Ngữ văn ở

Khóa luận xã hội học

trường THPT để đánh giá tính khả thi của các biện pháp hướng dẫn viết VBTM có
lồng ghép YTNL được đề xuất.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1 Đối tượng nghiên cứu
Để thực hiện đề tài này, chúng tôi xác định đối tượng nghiên cứu chính là các

các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL.
4.2 Phạm vi nghiên cứu
Đề tài chỉ tập trung nghiên cứu một số biện pháp hướng dẫn HS THPT viết
VBTM có lồng ghép YTNL nhằm đáp ứng yêu cầu cần đạt về kĩ năng viết VBTM ở
lớp 11, trong Chương trình Ngữ văn 2018.
5. Giả thuyết nghiên cứu
Với đề tài nghiên cứu là Một số biện pháp hướng dẫn học sinh trung học
phổ thông viết văn bản thuyết minh có lồng ghép yếu tố nghị luận, người viết đặt
ra giả thuyết như sau:

9


Nếu các biện pháp hướng dẫn học sinh viết VBTM có lồng ghép YTNL được
vận dụng thì sẽ góp phần nâng cao hiệu quả viết VBTM nói chung và viết VBTM có
lồng ghép YTNL nói riêng.
6. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện nghiên cứu này, chúng tôi lựa chọn và áp dụng linh hoạt các
phương pháp nghiên cứu khác nhau, phù hợp với đề tài.
6.1. Phương pháp nghiên cứu tài liệu
Chúng tơi tiến hành phân tích và tổng hợp các nguồn tài liệu như sách, tạp chí,
các nghiên cứu trong và ngoài nước, các bài viết khoa học,... để thu thập các thơng
tin có liên quan đến đề tài. Qua đó, chúng tơi khái qt và hệ thống hóa thành cơ sở
lí luận để định hướng cho việc đề xuất các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết
VBTM có lồng ghép YTNL và thiết kế KHDH thực nghiệm.
6.2. Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi
Phương pháp này được chúng tôi sử dụng ở giai đoạn trước khi thực nghiệm.

Khóa luận xã hội học

Chúng tôi đã thiết kế hai bộ câu hỏi dành cho GV và HS, có nội dung tìm hiểu thực
trạng dạy và học viết VBTM có lồng ghép YTNL. Kết quả thu được từ các bảng hỏi
sẽ được chúng tơi phân tích để xây dựng cơ sở thực tiễn cho đề tài.
6.3. Phương pháp phỏng vấn chuyên gia
Chúng tôi đã thiết kế phiếu xin ý kiến GV về tính khả thi của các biện pháp
hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL được thể hiện trong KHDH thực nghiệm.
Các GV được chúng tôi xin ý kiến đều là những GV đã có kinh nghiệm trong việc
dạy viết VBTM.
6.4. Phương pháp thực nghiệm
Phương pháp này được chúng tôi sử dụng để kiểm tra tính khả thi của các biện
pháp hướng dẫn viết VBTM có lồng ghép YTNL đã đề xuất. Chúng tôi vận dụng các
biện pháp đã đề xuất để thiết kế KHDH thực nghiệm, sau đó kiểm tra tính khả thi của
KHDH bằng cách phỏng vấn GV. Cuối cùng, chúng tơi tiến hành chỉnh sửa, hồn
thiện KHDH thực nghiệm và đưa ra các khuyến nghị cần thiết đối với GV khi dạy
viết VBTM có lồng ghép YTNL.

10


7. Bố cục khóa luận
Ngồi phần Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, nội dung nghiên cứu chính của khóa
luận được thể hiện thành 3 chương:
- Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy viết VBTM có lồng
ghép YTNL
Nội dung chính của chương này là trình bày cơ sở về lí luận và thực tiễn làm
cơ sở để đề xuất các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL.
- Chương 2: Một số biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép
YTNL.
Nội dung chính của chương này là trình bày các nguyên tắc đề xuất biện pháp
và các biện pháp hướng dẫn HS viết VBTM có lồng ghép VBTM trên cơ sở lí luận

và thực tiễn ở Chương 1, bao gồm:
+ Hướng dẫn HS nhận diện YTNL trong VBTM.
+ Hướng dẫn HS lựa chọn nội dung thuyết minh có thể lồng ghép YTNL.

Khóa luận xã hội học

+ Hướng dẫn HS viết đoạn văn thuyết minh có lồng ghép YTNL.
- Chương 3: Thực nghiệm sư phạm

Nội dung chính của chương này là thực nghiệm để kiểm chứng tính khả thi
của các biện pháp hướng dẫn HS THPT viết VBTM có lồng ghép YTNL đã đề xuất.

11