Bài giảng Chẩn đoán, điều trị tạp bệnh theo y văn kinh điển

UMP
University of Medicineand Pharmacy

Chẩn đoán, điều trị tạp bệnh theo
y văn kinh điền

ThS. Võ Thanh Phong

Faculty of Traditional Medicine

Tạp bệnh

•Tạp bệnh

o Xuất phát từ Trương Trọng cảnh “Thương hàn tạp bệnh luận", có hai
nhóm bệnh là thương hàn và tạp bệnh

c Đời Minh, Thanh xuất hiện thêm ôn bệnh -> các bệnh không xếp vào
thương hàn, ôn bệnh thì là tạp bệnh

o Xuất phát từ Linh khu. kinh khí quyết nghịch gây chứng tâm thống và
các chứng kèm theo, một số chứng khác cũng xếp vào tạp bệnh như hầu
tý, ách nghịch, tất thống, ngược tật, đại tiểu tiện bất thông

Faculty of Traditional Medicine 2

UMP
University of Medicineand Pharmacy

Tỳ vị luận

ThS. Võ Thanh Phong

Faculty of Traditional Medicine

Kim Nguyen tú7 dai gia

Chu Dan Khé Lÿ Dông Viên Tru’O’ng Tú’ Hóa Lu’u Hồn Tơ
(1281 - 1358) (1180-1251) (1156- 1228) (1120- 1200)
Công ha
Tu1 ám Bô thô Hàn lirong

Faculty of Traditional Medicine

Lý Đơng Viên

• Lý Cảo (1180-1251), tự Minh Chi, hiệu Đơng Viên
• Sáng lập trường phái “bổ thổ”
• Chủ trương “nội thương Tỳ Vị, bách bệnh do sinh”
• Điều trị “ơn bổ Tỳ Vị, thăng cử trung khí”, “cam ơn trừ đại nhiệt, phù

chính dữ khu tà”
• Tác phẩm:

o Tỳ vị luận
o Lan thất bỉ tàng
o Nội ngoại thương biện hoặc luận

Faculty of Traditional Medicine 5

Tỳ VỊ tư dưỡng ngun khí chi ngun

• Ngun khí (ỹẼ^) = Nguyên khí = Chân khí

• Nội kinh, Nạn kinh: nếu khơng có Vị khí thì chân khí khơng được tư
dưỡng

• Gốc của ngun khí là ở Tỳ Vị

• Lý Đơng Viên rất coi trọng Tỳ Vị

Paculty of Traditional Medicine O88iÊ> »ffiJ].*IK5ilS^&^,20i7,29(0i):46-48. 6

Tỳ VỊ trung tâm của thăng giáng

• Thế giới vận động: thăng giáng phù trầm

• Tố vấn - Kinh mạch biệt luận: “Ằm nhập vu Vị, du dật tinh khí,
thượng du vu Tỳ, Tỳ khí tán tinh, thượng quy vu Phế, thông điều thủy
đạo, hạ du Bàng quang”

• Thăng giáng khí cơ của Tỳ Vị là trung tâm cho sinh mệnh

• Tỳ vị khí thượng thăng Tâm Phế, hạ giáng Can Thận Bàng quang -ỳ
thanh dương xuất thượng khiếu, trọc âm xuất hạ khiếu, thanh dương
phát tấu lý, trọc âm khởi ngũ tạng, thanh dương thực tứ chi, trọc âm
quy lục phủ ngược lại là bệnh

• Cốc khí thượng thăng phát, Tỳ khí tắc thăng phát -ỳ nguyên khí
được tư dưỡng

• Chú trọng Tỳ vị dương khí thăng phát

Paculty of Traditional Medicine O88iÊ> »ffiJ].*IK5ilS^&^,20i7,29(0i):46-48. 7

Tỳ VỊ hư suy sinh nhiều bệnh

• “Nội thương Tỳ Vị, bách bệnh do sinh”

• Ngun khí do tiên thiên sinh ra, được nuôi dưỡng bởi hậu thiên Tỳ
Vị Tỳ Vị khí tổn thương thì phát sinh bệnh

• “Tỳ Vị hư tắc cửu khiếu bất thơng”

• “Vị hư tắc tạng phủ kinh lạc giai bất năng thụ khí nhi câu bệnh”

• “Vị khí hạ lưu, ngũ tạng giai bệnh”: Vị khí hạ lưu là chỉ khí thanh
dương của Tỳ Vị hạ hãm

• Tinh vi do Tỳ Vị vận hóa ni dưỡng tồn thân Tỳ Vị hư gây ra
triệu chứng tồn thân

• Ngun nhân chính gây tổn thương Tỳ Vị: ảm thực thất điều, lao
quyện quá độ, thất tính nội thương

Faculty of Traditional Medicine O88ÌÊ> »lff[J].*l®5ilSÄ»^,20i7,29(0i):46-48. 8

Sáng lập “cam ơn trừ nhiệt”

• Cam ơn trừ nhiệt: dùng thuốc ngọt ấm trị nội thương phát nhiệt do
trung khí bất túc

• Thượng tiêu bất hành hạ quản bất thơng, Vị khí nhiệt, nhiệt khí hn
hung trung nội nhiệt

• Tỳ Vị hư ngun khí bất túc Tâm hỏa độc thịnh...Tâm bất chủ
lệnh, tướng hỏa đại chi...ngun khí chi tặc dã

• Ngun tắc điều trị theo Nội kinh “tổn giả ích chi”, “lao giả ôn chi”,
“nhiệt nhân nhiệt dụng”

• “Tân cam ôn chi tễ bổ kỳ trung nhi thăng kỳ dương, cam hàn dĩ tả kỳ
hỏa tắc dũ”

• Phương thường dùng Thăng ma, Sài hồ để thăng dương, đại biểu là

“Bổ trung ích khí thang"

Paculty of Traditional Medicine O88iÊ> »ffiJ].*IK5ilS^&^,20i7,29(0i):46-48. 9

Pháp trị, dụng dược theo mùa

• Tỳ Vị bệnh thay đổi theo mùa pháp trị, dụng dược cũng theo mùa

o Xuân: gia thanh lương phong dược
o Hạ: gia đại hàn dược
o Thu: gia ôn dược
o Đơng: gia đại nhiệt dược

• Hồng kỳ, Nhân sâm, Cam thảo, Thăng ma, Sài hồ tân cam phát tán,
trợ sinh trưởng mùa xuân hạ

• Ngũ vị tử, Mạch mơn, Nhân sâm tả hỏa, ích phế khí trợ tổn thương
của thu

• Đại biểu cho tư tưởng “nhân thời chế nghi”

Paculty of Traditional Medicine O88iÊ> »ffiJ].*IK5ilS^&^,20i7,29(0i):46-48. 10

Phối ngũ phong dược

• Phong dược: Phịng phong, Sài hồ, Thăng ma, Độc hoạt, Xuyên
khung, Cảo bản tân ôn, thăng dương, tán hỏa, sơ can, dẫn kinh
->thăng phát, hướng thượng, hướng ngoại

• Phong dược thăng được dương khí của Tỳ Vị giúp khí cơ Tỳ Vị
thăng giáng

• Tác dụng: thăng tán, khứ phong, phát tán uất hỏa, thăng thanh,
thắng thấp hoặc trị nội thương Tỳ Vị

• Phong dược dùng nhiều tổn thương nguyên khí thận trọng sử
dụng:

o Phối khổ hàn -> ngăn phát tán quá mức, giúp tả âm hỏa, sơ Can

o Phối dưỡng âm -> khắc chế tính ơn táo, phịng tổn thương tân dịch

Paculty of Traditional Medicine O88iÊ> »ffiJ].*IK5ilS^&^,20i7,29(0i):46-48. 11

Nhiêu khí vị, liêu thâp

• Thường kê liều thuốc thấp
• Bồ trung ích khi, 8 vị, trong lượng chỉ từ 2 tiền 4 phân đến 2 tiền 8 phân

(khoảng 7g)
• Kết hợp tứ khí ngũ vị, thăng giáng phù trầm nghiêm ngặt
• Cấm kỵ:

o Theo mùa: “dụng ôn viễn ôn, dụng nhiệt viễn nhiệt”, đông không dùng Bạch hồ, hạ
không dùng Thanh long, xuân hạ không dùng Quế chi, thu đông không dùng Ma
hoàng

o Theo kinh: VỊ kinh cấm phát hãn, Đởm kinh thì hịa giải khơng dùng hạ hãn lợi
o Theo bệnh: dương khí bất túc, âm khí hữu dư kỵ trợ âm tà dương
o Theo thuốc: xem xét bệnh hư thực, ra nhiều mô hôi cấm lợi tiểu tiện

• “Sát kỳ thời, biện kỳ kinh, thẩm kỳ bệnh, nhi hậu dụng dược, tứ giả bất thất
kỳ nghi, tắc thiện hỹ”

Faculty of Traditional Medicine ^r[J].*m§IIS^iB,2017,29(01):46-48. 12

UMP
University of Medicineand Pharmacy

Đan Khê tâm pháp

ThS. Võ Thanh Phong

Faculty of Traditional Medicine

Chu Dan Khé

• Chu Dan Khé (1281-1358), hieu Chán Hanh, tip Ngan Tu
• Mot trong tú1 dai danh y Kim Nguyén, sáng láp phái tu5 ám
• Chü trepang “tip ám giáng hóa”
• Tác phám:

o Cách tri dip luán
o Cue phifang phát huy
o Dan Khé tám pháp

Faculty of Traditional Medicine 14

Khí huyết luận trị

• Khí huyết là điểm chính yếu trong điều trị tạp bệnh trong Đan Khê
tâm pháp

• “Cơng kích nghi tường thẩm, chính khí tu bào hộ" -> thận trọng dùng
phép tả, cần bảo vệ chính khí (kế thừa Lý Đơng Viên)

• Đan Khê tâm pháp - Nội thương bệnh do nhiều nguyên nhân,
nhưng lấy nguyên khí làm chủ, nguyên khí do trung khí hóa sinh thủy
cốc mà thành

• Đan Khê tâm pháp - Đậu sang: Đậu sang phân thành khí hư và
huyết hư, nên dùng phép bổ

Faculty of Traditional Medicine ^Jg'2015,39(04):274-275.

Đàm chứng luận trị

• Đan Khê tâm pháp - Đàm Đàm theo khí thăng giáng, khơng đâu là
không đến. Đàm gây suyễn, khái, huyễn, vựng, tào tạp, kinh quý
chính xung, hàn nhiệt thống thũng, bĩ cách, ủng tắc, tứ chi ma tý

• Trị đàm dùng Nhị trần thang làm căn bản, sau đó dùng thuốc dẫn lên
trê, hay xuống dưới tùy tính trạng

• Dùng thuốc:

o Hoàng cầm: nhiệt đàm
o Trúc nhự: hoạt đàm
o Ngũ bội tử: lão đàm, phối hợp trị ngoan đàm
o Bạch giới tử: đàm ở ngực
o Khương trấp, Trúc lịch: đàm ở bì mao tấu lý
o Hóa đàm+nhuyễn kiên: đàm trong cổ họng, khơ khó khạc

Faculty of Traditional Medicine WM201 5,39(04):274-275. 16

Đàm chứng luận trị

• Phối hợp thuốc trị đàm:

o Thấp đàm gia Thương truật, Bạch truật
o Nhiệt đàm gia Thanh đại, Hoàng liên, Hồng cầm
o Thực tích đàm gia Thần khúc, Mạch nha, Sơn tra
o Phong đàm gia Nam tinh
c Lão đàm gia Hài thạch, Bán hạ, Qua lâu, Hương phụ, Ngũ bội tử
o Phong đàm cần dùng thuốc trừ phong đàm: Bạch phụ tử, Thiên ma,

Hùng hoàng, Ngưu hồng, Hồng cầm, Cương tàm, Trư nha tạo giác

• Ngun tắc ‘thuận khí vi tiên”, khí thuận, tân dịch theo khí mà cũng
sẽ thơng suốt

Faculty of Traditional Medicine WM201 5,39(04):274-275. 17

uất chứng luận trị

• uất là nguyên nhân chủ yếu phát sinh nhiều bệnh tật trị bệnh cần
chú ý trị uất

• Uất gây bệnh, mà bệnh lâu ngày cũng gây uất

• Tân dịch theo khí thượng thăng, uất lâu ngày làm thấp sinh nhiệt hóa
hỏa -ỳ dùng Tả kim hồn (Hồng liên, Ngơ thù du) với ý tân khai khổ
giáng trị nôn chua, ợ chua

Faculty of Traditional Medicine WM201 5,39(04):274-275. 18

uất chứng luận trị

• Thương truật - Xuyên khung: chủ dược trị uất ở trung tiêu

o Khi uất gia Hương phụ
o Thấp uất gia Bạch chỉ, Phục linh
o Đàm uất gia Hải thạch, Hương phụ, Nam tinh, Qua lâu
o Nhiệt uất gia Sơn chi, Thanh đại, Hương phụ
o Huyết uất gia Đào nhân, Hồng hoa, Thanh đại

o Thực uất gia Hương phụ, Sơn tra, Thần khúc, Sa nhân
o Xuân tăng Xuyên khung, hạ gia Khổ sâm, thu đơng gia Ngơ thù du

• Lập phương Việt cúc hồn (cịn gọi Khung truật hồn) trị lục uất
(Thương truật, Hương phụ, Xuyên khung, Thần khúc, Chi tử)

Faculty of Traditional Medicine WM201 5,39(04):274-275. 19

UMP
University of Medicineand Pharmacy

Cảnh Nhạ■ c toàn thu’

Ths. Võ Thanh Phong

Faculty of Traditional Medicine