Đối chiếu cụm danh từ tiếng Đức với tiếng Việt
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (1.24 MB, 280 trang )
<span class="text_page_counter">Trang 1</span><div class="page_container" data-page="1">
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
<b>HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI</b>
<b>NGUYỄN THỊ KIM LIÊN</b>
<b>ĐỐI CHIẾU CỤM DANH TỪTIẾNG ĐỨC VỚI TIẾNG VIỆT</b>
<b>Ngành: Ngôn ngữ học so sánh – đối chiếuMã số : 9.22.20.24</b>
<b>LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÔN NGỮ HỌC</b>
<b>Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN HỮU HOÀNH</b>
<b>HÀ NỘI - 2024</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 2</span><div class="page_container" data-page="2"><b>LỜI CAM ĐOAN</b>
Tơi cam đoan đây là cơng trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai cơng bố trong bất kỳ cơng trình nào khác. Nội dung luận án có tham khảo và sử dụng ngữ liệu được trích dẫn từ các tài liệu Việt Nam và Đức theo phụ lục luận án. Nếu sai tơi xin hồn tồn chịu trách nhiệm.
<b>Tác giả luận án</b>
<b>Nguyễn Thị Kim Liên</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 3</span><div class="page_container" data-page="3"><b>LỜI CẢM ƠN</b>
TơixingửilờicảmơnđếnPGS.TS.NguyễnHữuHồnh-thầyđãhướng dẫn và giúp đỡ tơi trong q trình thực thiện và hoàn thành luận ánnày.
việnKhoahọcxãhộiđãgiảngdạy,truyềnđạtkiếnthứcvàtạođiềukiệnthuận lợi cho tơi trong q trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luậnán.
đãđộngviên,giúpđỡvàchiasẻvớitơivềmọimặttrongqtrìnhtơithựchiện luận án này.
Cuối cùng, tôi xin đặc biệt gửi lời cảm ơn sâu sắc nhất tới bố mẹ, chồng và các con, cùng toàn thể đại gia đình - những người ln thương u, chia sẻ, ủng hộ và sát cánh bên tôi trên từng bước đường nghiên cứu và phấn đấu.
<i>Hà Nội, tháng 4 năm 2024</i>
Tác giả luận án
Nguyễn Thị Kim Liên
</div><span class="text_page_counter">Trang 4</span><div class="page_container" data-page="4"><b>MỤC LỤC</b>
<b>CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CƠ SỞ LÍTHUYẾT CỦAĐỀTÀI...1</b>
1.1. Tổng quan về tình hìnhnghiêncứu...1
1.1.1. Tình hình nghiên cứu về cụm danh từ trênthếgiới...1
1.1.2. Tình hình nghiên cứu đối chiếu cụmdanhtừ...13
1.2. Cơ sở lý thuyết liên quan đếnđềtài...17
1.2.1. Lý thuyết về cụm từ trong ngônngữ học...18
1.2.2. Lý thuyết về cụmdanhtừ...21
1.2.3. Một số vấn đề về ngôn ngữ họcđốichiếu...24
1.2.4. Một số vấn đề lý luận vềdịchthuật...27
<b>CHƯƠNG 2 ĐỐI CHIẾU CỤM DANH TỪ TRONG TIẾNG ĐỨC VỚITIẾNGVIỆT TRÊN BÌNH DIỆNCẤUTRÚC...34</b>
<i>2.1. Mơ hình cấu trúc cụm danh từ tiếng Đức vàtiếngViệt...34</i>
2.1.1. Mơ hình cấu trúc khái qt cụm danh từtiếngĐức...34
2.1.2. Mơ hình cấu trúc khái qt cụm danh từtiếngViệt...37
2.1.3. Những tương đồng và khác biệt về mơ hìnhkháiqt...40
2.2. Thành tố trung tâm của cụm danh từ tiếng Đức vàtiếngViệt...41
2.2.1. Thành tố trung tâm của cụm danh từ tiếng Đức qua các cơng trình nghiêncứu ...41
2.2.2. Kết quả khảo sát cụ thể thành tố trung tâm trong cụm danh từtiếngĐức...43
2.2.3. Thành tố trung tâm trong cụm danh từtiếngViệt...45
2.2.3. Những điểm tương đồng vàkhácbiệt...51
<i>2.3. Thành tố phụ của cụm danh từ tiếng Đức vàtiếngViệt...52</i>
2.3.1. Thành tố phụ của cụm danh từtiếngĐức...52
2.3.2. Thành tố phụ của cụm danh từtiếngViệt...67
2.3.3. Những điểm tương đồng và khác biệt của các thành tố phụ trong CDT tiếngĐức vàtiếngViệt...72
</div><span class="text_page_counter">Trang 5</span><div class="page_container" data-page="5"><i>2.4. Đặc điểm hình thái của cụm danh từtiếng Đức:...75</i>
<b>CHƯƠNG 3 ĐỐI CHIẾU CỤM DANH TỪ TIẾNG ĐỨC VỚI TIẾNG VIỆTTRÊN BÌNH DIỆN CHỨC NĂNGNGỮNGHĨA...80</b>
<i>3.1. ChứcnăngngữnghĩacủacácthànhtốphụtrongcụmdanhtừtiếngĐức...80</i>
3.1.1. Đặc điểm ngữ nghĩa của cụm danh từtiếngĐức...80
3.1.2. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa khu biệt tính xác định hoặc khơng xác định, chỉđịnh,chỉthị:...82
3.1.3 Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa số lượng xác định, số thứ tự, chỉ tổng lượng,hạnđịnh vàphủđịnh...84
3.1.4. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa chất lượng,đặctính:...88
3.1.5. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa sở hữu, đối tượng thực hiệnhànhđộng:...91
3.1.6. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa giải thích khái niệm và nêu đồ vật chứađựng: ...92
3.1.7. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa địa điểm,thờigian:...92
3.1.8. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa hạn định và bổ sungthông tin...93
<i>3.2. Chức năng ngữ nghĩa của các định ngữ trong cụm danh từtiếngViệt...96</i>
3.2.2. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa nghĩachỉloại:...98
3.2.3. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa nghĩađặcchỉ...98
3.2.4. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa nghĩasốlượng...98
3.2.5. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa nghĩatổnglượng...101
3.2.6. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa nghĩaphânloại...101
3.2.7. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa nghĩa chỉ thị(hạnđịnh)...102
3.2.8. Thành tố phụ biểu thị ý nghĩa nghĩa nghi vấn hayphiếmchỉ...105
3.3. Những điểm tương đồng và khác biệt của cụm danh từ tiếng Đức và tiếng Việttrên bình diện chức năngngữnghĩa...106
3.3.1. Những điểmtươngđồng...109
3.3.2. Những điểmkhácbiệt...110
<b>CHƯƠNG 4 CỤM DANH TỪ TIẾNG ĐỨC TRONG CÁC BẢN DỊCHTIẾNG VIỆT: KHẢO SÁTTRƯỜNGHỢP...114</b>
4.1. Phương pháp tiến hànhkhảosát:...115
</div><span class="text_page_counter">Trang 6</span><div class="page_container" data-page="6">4.2. Kết quảkhảosát...1164.2.1. Kết quả khảo sát về mơ hình CDTtiếng Đức...1164.2.2 Kết quả đối chiếu việc chủn dịch mơ hình cụm danh từ tiếng Đức sang
</div><span class="text_page_counter">Trang 7</span><div class="page_container" data-page="7"><b>DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, CHỮ VIẾT TẮT</b>
[số…] Nguồn tài liệu tham khảo: Số tài liệu trích dẫn. Nội dung tham khảo được viết tóm lược lại dựa vào các nội dung của tài liệu.
PT: thành phần phụ phía trước thành tố trung tâmPS: thành phần phụ phía sau thành tố trung tâm
</div><span class="text_page_counter">Trang 8</span><div class="page_container" data-page="8"><b>QUY ƯỚC VIẾT TẮT TRUYỆN, TÀI LIỆU ĐƯỢC SỬ DỤNG LÀM</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 9</span><div class="page_container" data-page="9">13Loan Từ cuộc đời của một con chim đại bàng
</div><span class="text_page_counter">Trang 10</span><div class="page_container" data-page="10"><b>DANH MỤC BẢNG BIỂU</b>
Bảng 1.1: Sơ đồ cụm danh từcủaEmeneau...7
Bảng 1.2: Mơ hình cụm danh từ của HồLê[43]...7
Bảng 1.3: Sơ đồ cụm danh từ của Nguyễn TàiCẩn[7]...8
Bảng 1.4: Sơ đồ cụm danh từ của Nguyễn TàiCẩn[7]...9
Bảng 1.5: Sơ đồ Cụm danh từ của Diệp QuangBan[6]...10
Bảng 1.6: Sơ đồ Cụm danh từ của Đinh Văn Đức (2010) [19,tr.78]...11
Bảng 1.7: Mơ hình danh ngữ của Hồng Dũng - Nguyễn Thị LyKha(2004)...11
Bảng 2.1: Bảng cấu trúc cụm danh từtiếngĐức...35
Bảng 2.2: Bảng khảo sát mơ hình cụm danh từtiếngĐức...36
Bảng 2.3: Lược đồ cấu trúc cụm danh từtiếngViệt...38
Bảng 2.4: Bảng khảo sát mơ hình cụm danh từtiếngViệt...39
Bảng 2.5: Bảng đối chiếu cấu trúc khái quát của CDT trong tiếng Đức và tiếng Việt ...40
Bảng 2.6: Thành tố trung tâm của cụm danh từtiếngĐức...43
Bảng 2.7: Bảng danh mục tiểu loại danh từ của Diệp QuangBan(2013)...47
Bảng 2.8: Bảng mơ hình CDT của Diệp QuangBan(2013)...48
Bảng 2.9: Cấu trúc cơ bản của cụm danh từmởrộng...53
Bảng 2.10: Kết quả khảo sát số lượng các mạo từ trong nhómmạotừ...59
Bảng 2.11: Số lượng định ngữ cách 2 và định ngữ tính từ ở phầnphụ trước...60
Bảng 2.12: Số lượng định ngữ ở phầnphụsau...61
Bảng 2.13: Bảng biến đổi danh từ số nhiều ởtiếngĐức...66
Bảng 2.14: Bảng mơ hình cụm danh từ của CaoXuânHạo...69
Bảng 2.15: Số lượng định ngữ trong CDT ngữ liệutiếngViệt...70
Bảng 2.16: Bảng các thành tố phụ của CDT tiếng Việt theo Hoàng Dũng & Nguyễn
</div><span class="text_page_counter">Trang 11</span><div class="page_container" data-page="11">Bảng 2.20: Bảng liệt kê dấu hiệu hình thái của CDTtiếngĐức...74 Bảng 3.1: Bảng liệt kê các định ngữcủaDuden...81 Bảng 3.2:Bảng môtảchứcnăngngữnghĩacủa các ĐNtrongCDTtiếngĐức96
Bảng 3.3: Bảng cấu trúc nghĩa chung của cụm danh từtiếng Việt...97 Bảng 3.4: Bảng minh hoạ phạm trù xác định/phiếm định và phạm trù số của các danh từ tiếng Việt [6,tr.428]...98 Bảng 3.5: Bảng đối chiếu chức năng ngữ nghĩa của các ĐN trong CDT tiếng Đức và tiếngViệt...106
Bảng 4.1: Bảng phân loại biến đổi cấp độ theo Catford (2000) [104, 141-143]1 1 4Bảng 4.2: Bảng phân loại biến đổi phạm trù theo Catford (2000) [104, 141-143] 115Bảng 4.3: Danh sách các tài liệu là sách song ngữ Đức-Việt hoặc sách Tiếng Đức có bảndịch đãxuấtbản...116Bảng 4.4: Bảng liệt kê mơ hình CDTtiếngĐức...117Bảng 4.5:Bảng mơ hình chuyểndịchcụmdanhtừtiếngĐứcsang tiếng Việt137
</div><span class="text_page_counter">Trang 12</span><div class="page_container" data-page="12">- Cải biến, ngữ pháp Chức năng...) trên cả hai hướng nội ngôn và liên ngơn, trong đó hướng liên ngơn được tiếp cận trên cả hướng so sánh loại hình và so sánh đối chiếu. Cụm danh từ hoạt động như một đơn vị trong câu, có thể đảm nhậnchứcnăngchủngữ,vịngữ,bổngữtrongcâu.Cụmdanhtừgiúpcácngôn ngữ diễn đạt phong phú và chính xác hơn các ý nghĩa biểu đạt trong câu. Vì vậy, việc nghiên cứu cụm danh từ trên bình diện cấu trúc, ngữ nghĩa sẽ giúp làm sáng tỏ các đặc điểm hình thái của một ngơn ngữ. Tuy nhiên, nhiều đặc điểm của loại cụm từ này, đặc biệt là những tương đồng và khác biệt về cấu trúc và ngữ nghĩa của chúng giữa các ngôn ngữ cụ thể, trong đó có tiếng Đức và tiếng Việt vẫn chưa được giới nghiên cứu quantâm.
Trong Tiếng Đức, cụm danh từ được sử dụng với mật độ lớn so với các cụmtừkhác.Chúngcócấutrúcphứctạp,mốiquanhệngữnghĩagiữacácthành tố đa dạng và phong phú. Vì vậy, đối với người nước ngoài, việc sử dụng cụm danhtừgặpkhơngítkhókhăn.Nhìnthấyràocảnnày,cụmdanhtừtrongtiếng Đức đã trở thành đối tượng dành được nhiều sự quan tâm nghiên cứu của các nhà ngôn ngữ học Đức cũng như giới ngơn ngữ học trên thế giới. Đã có nhiều cơng trình nghiên cứu về hiện tượng ngơn ngữ này, trong đó có những cơng trình tập trung vào đối chiếu cụm danh từ tiếng Đức với cụm danh từ của các tiếngkhácnhưtiếngAnh,tiếngNhật,tiếngTrungQuốc…Tuynhiên,cáccơng
trìnhnàythườngchỉtậptrunggiớihạnởmộtvàitiêuchícụthể.Cáccơngtrình nghiên cứu thựchiện so sánh, đối chiếu cụm danh từ tiếng Đức với cụmd a n h
</div><span class="text_page_counter">Trang 13</span><div class="page_container" data-page="13">từ của một ngôn ngữ khác (trong đó có tiếng Việt) trên đầy đủ các mặt thành tố, cấu trúc, ngữ nghĩa thì vẫn còn khiêm tốn.
Ở Việt Nam, thực tiễn giảng dạy ngoại ngữ ở các trường có đào tạo hệ cử nhân ngoại ngữ cũng đặt ra nhu cầu nghiên cứu, đối chiếu các ngôn ngữ được đưa vào giảng dạy với bản ngữ để không ngừng nâng cao chất lượngđào tạo ngoại ngữ cho sinh viên. Việc giảng dạy tiếng Đức cũng nằm trong xu thế đó. Tiếng Đức và tiếng Việt thuộc hai loại hình ngơn ngữ khác nhau, vì vậy giữa chúng có rất nhiều điểm khác biệt. Trong quá trình học tiếng Đức, sinh viên Việt Nam thường gặp khơng ít khó khăn với các cấu trúc ngữ pháp, đặc biệtlàtrongviệcphântíchcâuvàcácthànhphầncâunhưcáccụmtừ,cáccụm danhtừ.ĐiềunàyđặcbiệtquantrọngkhicácsinhviênhọcchuyênngànhBiên- Phiên Dịch phải phân tích văn bản gốc để có thể đảm bảo được nội dung và chấtlượngcủabảndịch.ThựctếgiảngdạytiếngĐứccũngnhưvấnđềcảitiến chất lượng giảng dạy của giảng viên và học tập của sinh viên đã cho thấy tầm quan trọng và tính cấp thiết của các nghiên cứu liên quan đến vấn đềnày.
<i><b>Từ những lý do trên, chúng tôi lựa chọn đề tài“Đối chiếu cụm danh</b></i>
<i><b>từtiếng Đức với tiếng Việt”làm đối tượng nghiên cứu của luận án.</b></i>
<b>2. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu2.1.Mục đích nghiêncứu</b>
Trên cơsởbứctranhtổngthểvềcụmdanhtừTiếngĐức vàtiếngViệt,luậnán cốgắngchỉranhữngđiểmtươngđồngvàkhácbiệttrêncácbìnhdiệncấutrúc,ngữnghĩacủacụmdanhtừtronghaingơnngữ;đốichiếuviệcchủndịchmơhìnhcụm danhtừtiếngĐứcsang tiếng Việt, đónggópthêmvàocơsở líluận,gópphầnvàoviệccảitiếnchất lượng giảngdạyvàhọctậptiếngĐức,tiếngViệt cũng như công tác dịchthuậtvànghiêncứungônngữ
</div><span class="text_page_counter">Trang 14</span><div class="page_container" data-page="14">- Xác lập cơ sở lý thuyết về cụm từ, cụm danh từ làm cơ sở cho việc đối chiếu cụm danh từ tiếng Đức với tiếngViệt.
- MiêutảvàđốichiếucụmdanhtừtiếngĐứcvớitiếngViệttrêncácbình diện cấu trúc, ngữnghĩa.
- KhảosátvàđốichiếuviệcchủndịchmơhìnhcụmdanhtừtiếngĐức sang tiếng Việt thông qua ngữ liệu songngữ.
<b>3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu và ngữ liệu khảosát3.1. Đối tượng và phạm vi nghiêncứu</b>
Đối tượng nghiên cứu là cụm danh từ trong tiếng Đức và tiếng Việt. Trong đó tiếng Đức là ngôn ngữ cơ sở (ngôn ngữ nguồn), tiếng Việt là ngơn ngữ đối chiếu (ngơn ngữđích).
ViệcnghiêncứuđốichiếucụmdanhtừtiếngĐứcvớicụmdanhtừtiếng Việt được thực hiện trên cơ sở đồng đại. Các phương diện được thực hiện đối chiếu là cấu trúc và ngữnghĩa.
<b>3.2. Ngữ liệu khảosát</b>
Chúng tơi đã thu thập được hai nhóm ngữ liệu:
350CDTtiếngViệttừ nguồnbáo Vietnamnetonlineđượclựachọnngẫu nhiên trongnhiềumụcchủ đề(kinhtế, văn hoá, thể thao, y tế, chính trị…) của các số báotrong khoảngthờigiantừ năm 2022 đến năm2023;
Ngữ liệu nhóm 1 được chúng tôi sử dụng làm cơ sở phân tích và đốichiếuởchương2vàchương3củaluậnán.Ngoàira,luậnánsẽkếthừanhữngkếtquảnghiêncứucủacácnhàViệtngữhọc;sửdụngmộtsốngữliệutừcác
</div><span class="text_page_counter">Trang 15</span><div class="page_container" data-page="15">nguồn tài liệu tiếng Việt là sách ngữ pháp, chuyên khảo khi đối chiếu CDT tiếng Đức với tiếng Việt.
bảnuytínnhưBộngoạigiaoCHLBĐức,Cơquantraođổi hàn lâm ĐứcDAAD, QuốchộinướcCHXHCN Việt Nam, QuốchộibangHessenCHLBĐức,Uỷ banPhápluậtQuốchộinước CHXHCN Việt Nam,Bộtưpháp, Hội nhậpvàChâuÂubangHessen, CHLBĐức,nhàxuất bản HồngĐức,nhàxuất bản HàNội,nhàxuất bảnCocietätssverlagvànhàxuấtbảnTrẻ.Cácvănbảnbản nàyởcác thểloại
Trong quá trình thực hiện luận án, chúng tôi sử dụng các phương pháp, thủ pháp nghiên cứu sau:
<b>4.1. Phương pháp miêutả</b>
Một trong các phương pháp nghiên cứu chủ đạo, xuyên suốt luận án là phươngphápmiêutả.Phươngphápnàyđượcápdụngnhằmmôtảđặcđiểmvề
thànhtố,cấutrúc,ngữnghĩavàchứcnăngcủacụmdanhtừtrongtiếngĐứcvà tiếng Việt.
<b>4.2. Phương pháp phân tích đốichiếu</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 16</span><div class="page_container" data-page="16">chương2vàchương3,luậnánsửdụngphươngthứcđốichiếumộtchiềunhằm mục đích so sánh những điểm tương đồng và khác biệt trong cấu trúc và chức năng ngữ nghĩa của cụm danh từ tiếng Đức và tiếng Việt. Với phương pháp này, sự tương đồng hay khác biệt của các cụm danh từ tiếng Đức và tiếng Việt được bộc lộ rõnét.
<b>4.3. Thủ pháp phân tích thànhtố</b>
Thủ pháp phân tích thành tố được sử dụng nhằm phân tích cấu trúc của cụm danh từ tiếng Đức và tiếng Việt.
<b>4.4. Thủ phápmơhình hố</b>
Thủ pháp này được áp dụng khi thực hiện thao tác xây dựngmơhình cấu trúc cụm danh từ tiếng Đức và tiếngViệt.
<b>4.5. Thủ pháp thống kê, phânloại</b>
Thủ pháp này được sử dụng để phân loại, thống kê nguồn ngữ liệu thu thập được trong q trình khảo sát.
<b>5. Đóng góp mới của luậnán</b>
Luận án đã nghiên cứu, đối chiếu một cách có hệ thống đặc điểm cấu trúc, ngữ nghĩa cụm danh từ trong tiếng Đức với tiếng Việt. Những đóng góp mới của luận án được thể hiện trên các mặt cụ thể dưới đây:
Miêu tả, đối chiếu và chỉ ra những điểm tương đồng và khác biệt từ các phương diện cấu trúc, ngữ nghĩa giữa cụm danh từ tiếng Đức với tiếng Việt.
ThơngquacácbiểuhiệncụthểcủacụmdanhtừtiếngĐứcvàtiếngViệt, luận án góp phần làm sáng tỏ hơn đặc trưng loại hình của tiếng Đức và tiếng Việt.
Trên cơ sở thực tế đối chiếu chuyển dịch cụm danh từ tiếng Đức sang tiếngViệt, luận án bước đầu đưa ra đượcmơhình chủn dịch cấu trúc CDTtừtiếngĐứcsangtiếngViệtphụcvụviệcgiảngdạy,họctậpđịnhhướngBiên- Phiên dịch vàphục vụ mục đích nghiên cứu, biên dịchĐức-Việt.
</div><span class="text_page_counter">Trang 17</span><div class="page_container" data-page="17"><b>6. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luậnán</b>
cứuđặctrưngloạihìnhcủatiếngĐứcvàtiếngViệtthơngquanhữngbiểuhiện cụ thể của cụm danh từ. Kết quả của luận án cũng góp phần làm sángtỏcác vấn đề lý thuyết liên quan đến cụm từ nói chung, cụm danh từ và cấu trúc cú pháp trong tiếng Đức và tiếng Việt nóiriêng.
<i>Về mặt thực tiễn, luận án có thể trở thành nguồn tài liệu tham khảo hữu</i>
Đứcnhưmộtngoạingữ;đónggópvàoviệcnghiêncứuvàbiênsoạngiáotrình giảng dạy tiếng Đức;ứng dụng trong hoạt động biên – phiên dịch Đức -Việt.
<b>7. Cấu trúc luậnán</b>
Ngoài phần Mở đầu và phần Kết luận, Danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu thành 4 chương với các nội dung chính như
<b>sau:Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lýthuyết</b>
Ở chương này, ngồi phần tổng quan tình hình nghiên cứu ngồi nước vàtrongnướcliênquanđếnđềtài,luậnántậptrungtrìnhbàyvàthảoluậnmột số vấn đề có liên quan trực tiếp đến đề tài nghiên cứu, làm rõ các khái niệm then chốt, đồng thời đưa ra quan điểm lựa chọn làm cơ sở cho luậnán.
<b>Chương 2: Đối chiếu cụm danh từ tiếng Đức với tiếng Việt trên bình diệncấu trúc</b>
Trong chương 2, luận án trình bày về kết quả khảo sát cấu trúc của cụm danhtừtiếngĐứcvàtiếngViệtvàkếtquảđốichiếucấutrúccụmdanhtừtiếng Đức và tiếng Việt.
<b>Chương 3: Đối chiếu cụm danh từ tiếng Đức với tiếng Việt trên bình diệnchức năng ngữ nghĩa</b>
Chương ba đề cập cụ thể những điểm tương đồng và khác biệt của cụm danh từ tiếng Đức và tiếng Việt xét theo phương diện ngữ nghĩa
<b>Chương4:CụmdanhtừtiếngĐứctrongcácbảndịchtiếngViệt:khảosát trường hợp</b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 18</span><div class="page_container" data-page="18">Chương 4 được triển khai theo cách thức khảo sát việc chủn dịchmơhìnhcáccụmdanhtừtrongngữliệucủaluậnán.Từcáckếtquảkhảosát,luận
áncóthểkiểmchứnglạinhữngkếtquảnghiêncứuđãthuđượcởchương2và chương 3, đưa ramơhình và thảo luận về các vấn đề khi chuyển dịch CDTtiếng Đức sang tiếngViệt.
Ngồira,luậnáncịncóphầnPhụlụclàdanhmụccáctàiliệunguồncủa các cụm danh từ đượcsử dụng làm ngữ liệu khảo sát và được sử dụng để phân tích trong luậnán.
</div><span class="text_page_counter">Trang 19</span><div class="page_container" data-page="19"><b>CHƯƠNG 1</b>
<b>TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀCƠ SỞ LÍ THUYẾT CỦA ĐỀ TÀI</b>
<b>1.1 Tổng quan về tình hình nghiêncứu</b>
<i><b>1.1.1 Tình hình nghiên cứu về cụm danh từ trên thếgiới</b></i>
Nghiên cứu cụm danh từ và so sánh đối chiếu cụm danh từ ở các cặp ngôn ngữ hay trong nhiều ngôn ngữ đã trở thành đối tượng của nhiều nghiên cứu ngôn ngữ học... Đã có nhiều cơng trình nghiên cứu đề cập đến cụm từ nói chung và cụm danh từ nói riêng. Trong những năm đầu phát triển của ngành ngôn ngữ học, những nghiên cứu về cụm danh từ tập trung chủ yếu về nghiên cứucụmdanhtừtrongtiếngAnh.Cácnghiêncứuchialàmhaikhuynhhướng:
[119] đã đề cập đến cấu trúc và chức năng cú pháp của cụm danh từ trong tác
<i>phẩm“A manual of English Grammar and Composition”(Sổ tay ngữ pháp và</i>
đặt câu tiếng Anh). Khác với các nhà nghiên cứu ngôn ngữ đương thời, khái niệm“Noungroup”đượcKruisinga(1932)[115]sửdụngnăm1932đểchỉcụm danh từ (Noun phrase). Kruisinga (1932) [115] cho rằng: Noun group là nhóm danhtừbaogồmmộtdanhtừchínhđikèmvớinhữngthànhphầnsauđây:danh từ sở hữu, tính từ, đại từ, số từ, phó từ, giới từ và động từ có dạng đi-ing.
Dưới quan điểm ngữ pháp trùn thống cải biên, Quirk, R. S. (1985)
</div><span class="text_page_counter">Trang 20</span><div class="page_container" data-page="20">Xét theo khía cạnh ngữ pháp Tạo sinh-Cải biến và Ngữ pháp chức năng hệ thống, cụm danh từ cũng được phân tích ở nhiều góc độ khác nhau. Trong đóphảikểđếnnghiêncứu“SyntacticStructures”và“AspectsoftheTheoryof
Syntax”củaChomsky(1957)[107]miêutảcấutrúccủacụmdanhtừmộtcách đơn giản: Cụm danh từ {từ hạn định + tính từ + danh từ}
Hay Cụm danh từ {từ hạn định + danh từ}
Khiphânloạicụmdanhtừ,cácnhànghiêncứucónhiềuquanđiểmkhác nhau về cách phân loại. Delahunty và Garvey (1994) [108] đã phân chia cụm danh từ thành hai loại là cụm danh từ đơn (simple noun phrase) và cụm danh từphức(complexnounphrase).Jacobs(1995) [112]đãchiacụmdanhtừthành 4loại:
- Cụm danh từ đầy đủ là loại có chính tố là danh từ chung hoặc danht ừ - Cụm danh từ bao gồm đại-danh từ (she, her,their);
- Cụmdanhtừgồmđại-danh từlàchínhtốnhưngcónhữngđiều kiện khác nhau để xác định tiền ngữ.
- Cụm danh từ không hiển hiện, nằm ở vị trí rỗng trong câu (dẫn theo Đặng Ngọc Hướng (2009) [36, tr. 56]).
</div><span class="text_page_counter">Trang 21</span><div class="page_container" data-page="21">Cùngvớisựpháttriểncủangànhngônngữhọc,việcnghiêncứucụmdanh từ ngày càng được quan tâm dựa và được tiếp cận dựa trên nhiều phân ngành ngôn ngữ học khácnhau.
<i>1.1.1.1 Tình hình nghiên cứu cụm danh từ trong tiếngĐức</i>
TrongtiếngĐức,cụmdanhtừđượcquantâmnghiêncứutheohướnglý thuyết và hướng ứng dụng. Cụm danh từ được đề cập rất nhiều trong các cuốn sáchngữphápAdmoni(1973)[60],Teubert(1979)[94],Weber(1971)[99] …). Nhiều nhà ngôn ngữ học Đức như Engel (1994) [67, tr. 116], Heringer (2001) [75, tr. 92], Weber (1992) [100, tr. 32]… nghiên cứu cụm danh từ theo lý thuyết phụ thuộc dựa trên trường phi lý thuyết của Tesniere (1959) [51]. Quan điểm thống nhất của các tác giả này là danh từ hoặc đại từ là trung tâm của cụm danh từ. Theo Tesniere (1959) [51], người khởi xướng lý thuyết kết trị,quanhệcúphápxáclậpgiữacácmốiquanhệphụthuộc.Mỗiquanhệthống nhất với một vài yếu tố đứng trên (yếu tố chi phối) với yếu tố đứng dưới (yếu tố phụthuộc).
<i><b>(1) Alfred parle(Alfred nói),parle(nói) là yếu tố chính, cịnAlfredlà yếu tố phụ</b></i>
thuộc. Trong câu, một từ có thể đồng thời vừa là yếu tố chi phối (yếu tố chính) vừa là yếu tố phụthuộc.
<i><b>(2) Mon ami parle(Bạn tơi nói), từamivừa phụ thuộc vào từparle(nói) vừa chi</b></i>
<i>phối từmon(tôi). Cứ như vậy, các từ đi vào thành phần câu lập thành</i>
tônti(thứbậc)củamốiquanhệcúpháp.Vềnguyêntắc,khôngmộtyếutố phụ thuộcnào có thể phụ thuộc vào hơn một yếu tố chính. Ngược lại, theo Gưtze(1989) [70, tr. 25] yếu tố chính có thể chi phối một vài yếu tố phụ
</div><span class="text_page_counter">Trang 22</span><div class="page_container" data-page="22">cáctừcủacâugọilànúttrungtâm.Nútnàyđảmbảosựthốngnhấtcấutrúc của câu bởi nó gắn tất cả các yếu tố của câu thành chuỗi thống nhất.Trong ýnghĩanhấtđịnh,nóđồngnhấtvớicảcâu[51,tr.26].Núttrungtâmthường
đượccấutạobởiđộngtừnhưngcũngcóthểlàdanhtừ,tínhtừ,trạngtừ.Về ngun tắc, chỉ các thực từ mới có khả năng tạo nút. Phù hợp với các loại thực từ, Tesniere (1959) [51] phân biệt bốn kiểu nút: nút động từ, nútdanh từ, nút tính từ và nút trạngtừ.
Nút động từ là nút mà trung tâm của nó là độngtừ:
<b>(3) Alfred frappe Bernard (Anphret đánhBecna).</b>
Nútdanhtừlànútmàtrungtâmcủanólàdanhtừ,vídụ:sixfortschevaux (sáu con ngựa khỏe). Nút tính từ là nút có tính từ làm trung tâm, ví dụ: extremement jeune (cực kì trẻ trung). Nút trạng từ là nút có trạng từ làm trung tâm, ví dụ: relativement vite (tương đốinhanh).
Lý thuyết kết trị của Tesniere (1959) [51] đề xuất đã nhanh chóng được phổbiếnvàđượcrấtnhiềunhàngơnngữhọctrongđócócácnhàngơnngữhọc
Đứcápdụngv à o việcphântíchngữphápnhưEngel(1994)[67],Helbig(1999) [73], Heringer (2001) [75], Eroms (2000) [68], Trawinski (2000)[95]…
Các tài liệu nghiên cứu về cụm danh từ phần lớn xuất hiện trong một chương lớn hoặc là một mục trong một chương của cuốn sách, trong đó, cụm danh từ được đề cập dưới hình thứcmơtả cấu trúc, giới hạn cụm từ trong câu, hay liệt kê các định ngữ thuộc cấu trúc cụm danh từ. Bên cạnh vấn đề sử dụng địnhngữ,nhiềutácgiảcũngđãđềcậpđếnchứcnăngcúphápcủacụmdanhtừ
tácgiảchothấysựthốngnhất.Tuynhiên,cónhiềutácgiảđãđisâunghiêncứu các khía cạnh nhấtđịnh của cụm danh từ. Weber (1992) [100] cũng phân tích định ngữ tính từ và định ngữđộng từmởrộng theo hướng ngôn ngữ học lịch đại (diachron) để tìm ra các ngunnhân mang tính nội tại ngôn ngữ tạo ra sự xuất hiện của các định ngữnày.
</div><span class="text_page_counter">Trang 23</span><div class="page_container" data-page="23">Admoni (1982) [61] đã đề cập đến phân tích cấu trúc của cụm danh từ theo phương diện phân tích các loại định ngữ khác nhau, các định ngữ được cấu tạo từ động từ và các định ngữ tính từ gắn liền với vị trí của chúng trong cụm danh từ. Admoni (1982) [61] nhấn mạnh rằng các cụm danh từ mở rộng thường được dùng thường xuyên hơn và thường có chức năng của chủ ngữ và tân ngữ.
Từ hướng nghiên cứu lý thuyết phụ thuộc (dependenzieller Ansatz), Teubert (1979) [94] đã đưa ra đượcmơhình miêu tả cụm danh từ và có thể phân biệt được các định ngữ phụ thuộc vào ngữ trị hoặc không phụ thuộc vào ngữ trị. Teubert (1979) [94] đã phân tích cấu trúc của 17 nhóm định ngữ phụ thuộc vào ngữ trị và 9 nhóm khơng phụ thuộc vào ngữ trị, một vài nhómcịnđượcphântíchthànhnhiềunhómnhỏ.Đặcbiệtlà,trongmơhìnhphântíchcủa mình, Teubert (1979) [94] đã cho thấy ngữ trị liên quan đến danh từ được coi như một vấn đề của chính bản thân nó (sui genesis). Cũng chính điểm này đã tạo sự khác biệt giữa nghiên cứu của Teubert (1979) [94] và các hướng nghiên cứukhác(vídụnhưnghiêncứucủaSommerfeldt(1977)[92]vàHelbig(2001)
[74] đã cho thấy sự phụ thuộc của ngữ trị danh từ vào ngữ trị của động từ).
Trongthờigiansaunày,đãcónhiềucơngtrìnhnghiêncứucũngnhưcác cuốn sách chuyên ngành ngôn ngữ học viết về cụm danh từ trong tiếng Đức như Duden (2006) [64], Eisenberg (1999) [66], Vuillaume (1993) [98],…
Ngoài ra, tác giả Eisenberg (1999) [66] đã tập trung phân tích rất kỹ các định tố trong cụm danh từ (định tố là tính từ, định tố sở hữu Genitiv, đồng vị ngữ (Apposition), đại từ quan hệ và câu là định ngữ.
CuốnDuden-Grammatik(2006)[64]cũngđãđưaramộtbảngliệtkêcác định tố của cụm danhtừ. Ngoài ra, phần mở rộng của cụm danh từ trong tiếng Đức cịn có thể là các câu quanhệ.
</div><span class="text_page_counter">Trang 24</span><div class="page_container" data-page="24">phụthuộccủacácđịnhngữvàđượcmiêutảtheocácbậctừthấpđếncao(kiểu sơ đồ hình cây) và được cụ thể hoá bằng các consố.
thuyếtChiphốivàRàngbuộc(GovernmentandBindingTheory),Olsen(1991) [86], Vater (1998) [97] coi quán từ là thành tố mang tính quyết định đối với cụmdanhtừ(funktionalerKopf).Theohướngnghiêncứunày,sẽrấtkhókhăn khi trên thực tế có nhiều câu khơng có qntừ.
tượngnghiêncứutrongkhánhiềucơngtrìnhkhoahọccủacácnhànghiêncứu nước ngồi. Trong đó phải kể đến các nghiên cứu mang tính ứng dụng với ví dụ là nghiên cứu của Applegate (1960)[103].
Trong lĩnh vực dịch thuật, Joseph R. Applegate [103] nghiên cứu cụm danh từ liên quan đến các bản dịch bằng máy tính. Nghiên cứu tập trung vào các cụm danh từ ở Cách 1 (Nominativ) trong khi đó còn các trường hợp cụm danhtừởcách2,cách3vàcách4khơngđượcđềcậpđếnvàcũngkhơngphân tích, đề cập đến cụm danh từ đứng sau giới từ. Theo định nghĩa của tác giả, cụm danh từ là thành tố cùng với cụm động từ cấu tạo nên câu. Mơ hình được chọn chomơtả làmơhình do Chomsky (1957) [107] phác thảo trong Cấu trúc cú pháp. Các câu của một ngôn ngữ có thể được mơtả dưới dạng các bộ quy tắcvànhờđócóthểmơtảchitiếtcáccâucủamộtngơnngữtheocácthuậtngữ
kháchínhxác.Mơhìnhngữphápthuộcloạinàyđặcbiệthữchchoviệcdịch thuật cơ học, vìnó cung cấp cơ sở không chỉ để chuẩn bị một quy trình xâydựngcáccâutrongngơnngữđíchmàcịnđểchuẩnbịquytrìnhnhậndạngcâu trong ngơnngữnguồn.
</div><span class="text_page_counter">Trang 25</span><div class="page_container" data-page="25"><i>1.1.1.2 Tình hình nghiên cứu cụm danh từ trong tiếngViệt</i>
CụmdanhtừđãđượcgiớiViệtngữhọcquantâmnghiêncứutừrấtsớm, cả trên bình diện cấu tạo cú pháp lẫn chức năng ngữ nghĩa của các yếu tố nội tại của cụm.
TheophântíchcủaM.B,Emeneau(1951)[110],sơđồcụmdanhtừtiếng Việt baogồm:
<b>Bảng 1.1: Sơ đồ cụm danh từ của Emeneau</b> [43]đãnêuquanđiểmvềmơhìnhnàyvàchorằng“loại từ trongmơhình của Emeneau còn rấtmơhồ. Sựmơhồ khơng phải ở chỗ khơng thể tìm ra hết được loại từmàlà ở chỗ
cóthểnhậnthấy:1)cónhữngtừkhơngđồngnhấtvềngữphápvàvềchứcnăng ngữ nghĩa; 2) có khơng ít từ trong đó có thể đứng giữa số từ và danh từ không biệt loại. Chỉ riêng điểm này đã có thể phá vỡmơhình của Emeneau (1951) [110, tr. 36]”. Hồ Lê (1983) đã đưa ramơhình mang tính tồn vẹn của cụm danh từ tiếng Việt [43, tr.45]:
<b>Bảng 1.2: Mô hình cụm danh từ của Hồ Lê [43]</b>
Số từ Vị trí tùy ý “cái”
Danh từ khơng biệt loại Thuộc ngữ Từ chỉ định Danh từ cá thể hoặc danh
từ phi cá thể (vị trí bắt
Cuốn Ngữ pháp Tiếng Việt của Trung tâm khoa học xã hội (2002) [56] và nhân
<i>văn quốc gia đã dành chương III miêu tảCấu tạo ngữ, danh ngữvới phần khái</i>
quát về cấu tạo của ngữ và xác định danh ngữ (cụm danh từ) là một
</div><span class="text_page_counter">Trang 26</span><div class="page_container" data-page="26">ngữ mà danh từ làm chính tố có phần phụ trước và phần phụ sau bao gồm các phụ tố.
Nguyễn Tài Cẩn (1975) [7] đã phân tích và đưa ra 02 sơ đồ cụm danh từ với vị trí trung tâm như sau:
Sơ đồ có một trung tâm:
<b>Bảng 1.3: Sơ đồ cụm danh từ của Nguyễn Tài Cẩn [7]</b>
Ở sơ đồ này, Nguyễn Tài Cẩn (1975) [7] đã coi trung tâm của cụmdanh từ là từ “mèo”. Tuy nhiên, sau đó ơng đã khẳng định lại: “chính loại từ mới là trungtâmcủacụmdanhtừ”trongphụlục2củacuốnsáchtrên.Đâylàmộtlập luận “khá xa lạ với ngữ pháp trùn thống” và mang tính đột phá trong giới ngơn ngữ học lúc bấy giờ. Sau này, Nguyễn Tài Cẩn (1975) [7] đã đưa ra cách giải quyết mang tính trung hồ hơn, ơng cho rằng trung tâm của cụm danh từ là một bộ phận được ghép từ hai trung tâmT
<small>1</small>và T
<small>2.</small>Bộ phận ghép này có thể xuất hiện dưới 3 dạng như sau[10]:
- Dạng đầy đủ T
<small>1</small>T
<small>2</small>ví dụ: con chim(này) - DạngthiếuT
<small>1:--</small>T
<small>2</small>vídụ:--chim(này) - Dạng thiếu T
<small>2:--</small>T
<small>1</small>ví dụ: con -- (này)
Mơ hình cụm danh từ theo quan điểm mới của Nguyễn Tài Cẩn (1975)[7] có thể được trình bày như sau:
</div><span class="text_page_counter">Trang 27</span><div class="page_container" data-page="27"><b>Bảng 1.4: Sơ đồ cụm danh từ của Nguyễn Tăi Cẩn [7]</b> [7]đượcxđydựngtríncơsởtừchủnghĩacấutrúc(chủnghĩahìnhthức Nga). Nhận định của Nguyễn Tăi Cẩn (1975) [7] hoăn toăn mới đối với giới Việt ngữ học lúc bấy giờ vă lă một câi nhìn mới ví̀ cụm danh từ trong tiếng Việt.Mặcdùcónhií̀kiếntrâichií̀unhưngkhơngthí̉phủnhậnđượcnhững đóng góp rất lớn của Nguyễn Tăi Cẩn (1975) [7] trong nghiín cứu cụm danh từ của tiếngViệt.
Trong cuốn “Tiếng Việt - Mấy vấn đí̀ ngữ đm, ngữ phâp, ngữ nghĩa”, CaoXuđnHạo(2017)[29]đêbănví̀cấutrúccủadanhngữtrongtiếngViệtvă
thếchocảdanhngữvădođócũnglătừduynhấtkhơngthí̉lượcbỏđược.Tâc giả Cao Xuđn Hạo (2017) [29] có quan đií̉m đồng thuận với tâc giả Nguyễn TăiCẩn(1975) [8]khicơngnhậnloạitừlătrungtđmcủacụmdanhtừ.Ơngcó
câchlýgiảikhâcvớitâcgiảNguyễnTăiCẩn(1975)[7]khiđặtnghingờví̀độ tincậycủatiíuchuẩnphđnbố,mộttiíuchuẩnmăcâcnhănghiíncứuViệtngữ
vẫnthườngsửdụngkhiphđntíchcấutrúccụmdanhtừtiếngViệtvẵngcũng đặt vấn đí̀ xem xĩt lại khâi niệm loại từ “người nghiín cứu khơng chú ý đến việc ứng dụng nghiím ngặt những tiíu chuẩn thực sự ngơnngữhọc đí̉ phđn tích cấu trúc của danh ngữ
<i>tiếng Việt vă phât hiện những thuộc tính cú phâp của câc từ tương tự nhưcáivăcủa câc từ tương tự nhưáo.” [7. tr. 432] Theo Cao Xuđn Hạo (2017) [29] từ đó</i>
nảy sinh ra những khâi niệm như “loại từ”hay“từchỉloại”,“danhtừbiệtloại”vă“danhtừkhơngbiệtloại”.Ơngchorằng
</div><span class="text_page_counter">Trang 28</span><div class="page_container" data-page="28">SovớiđạiđasốcácnhànghiêncứuViệtngữhọclúcđó,quanđiểmnày của Cao Xuân Hạo (2017) [29] được cho là rất mớimẻ.
Khinghiêncứuvềcấutrúccủa cụmdanhtừ,cụthểlàliênquanđếnvấn đề trung tâm của cụm danh từ, Diệp Quang Ban (2013) [6] đã phân biệt hai trường hợp là trung tâm của cụm danh từ không chứa phần phụ trước và trung tâm của cụm danh từ có chức phần phụ trước. Cách xây dựngmơhìnhcụmdanh từ của Diệp Quang Ban (2013) [6] có phần tương đồng với Nguyễn Tài Cẩn (1975) [7] ở thời kỳ đầu nhưng chi tiếthơn.
<b>Bảng 1.5: Sơ đồ Cụm danh từ của Diệp Quang Ban [6]</b>
Tác giả Diệp Quang Ban (2013) [6] dành sự chú ý đặc biệt tới phần phụ trước của cụm danh từ (vị trí số 2 ở sơ đồ trên) và cho rằng “có những danh từ tự mình kết hợp được với từ chỉ số lượng thông qua danh từ chỉ loại bao gồm cả loại từ”. TácgiảĐinh Văn Đức (2010)[19] dùngkhái niệm “ngữđoạn củadanhtừ”hay“danhngữ”vàđịnhnghĩadanhngữlàmộtkếtcấungữpháp,mộttổhợptựdoc ómộttrungtâm,dodanhtừlàmnịngcốt,tậphợpchungquanhnóthành
nhữngthànhtốphụthườngxunvàlâmthời.Giốngnhưquanđiểmcủatácgiả
</div><span class="text_page_counter">Trang 29</span><div class="page_container" data-page="29">Diệp QuangBan(2013) [6],ôngcũng chiaphầnphụtrướccủa cụm danh từthành4 vị trí cơ bản và cho rằngbiên giớicuối cùng của cụm danh từ (ở phần phụsau)làvịtrícủacáctừchỉđịnh(ÝkiếnnàycủatácgiảĐinhVănĐức(2010)
[19] trùng với ý kiến của rất nhiều nhà nghiên cứu khác):
<b>Bảng 1.6: Sơ đồ Cụm danh từ của Đinh Văn Đức (2010) [19, tr. 78]</b>
<b>tất cảnhữngcáicuốnsáchmớiấy</b>
