BÁO CÁO KHOA HỌC VỀ NGHIÊN CỨU VÀ GIẢNG DẠY SINH HỌC Ở VIỆT NAM - HỘI NGHỊ KHOA HỌC QUỐC GIA LẦN THỨ 4

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (397.67 KB, 10 trang )

Trang 1<div class="page_container" data-page="1">

NGHIÊN CỨU PHÂN LOẠI CHI SẦM (Memecylon L.) Ở VIỆT NAM

Nguyễn Thị Bích Hường1, Dỗn Hồng Sơn2,*

Tóm tắt. Chi Memecylon (Memecylaceae) bao gồm khoảng 300 loài phân bố ở các

vùng nhiệt đới trên thế giới. Ở Việt Nam, có 14 lồi và 3 thứ (Phạm Hoàng Hộ, 2000; Nguyễn Kim Đào, 2003). Bài báo giới thiệu các đặc điểm hình thái của chi Memecylon, khóa phân định cho các lồi và mơ tả của 14 loài và 4 thứ được ghi

tại Việt Nam: M. acuminatum Sm, M. angustifolium Wight, M. caeruleum Jack, M.

chevalieri Guillaum., var. lanceolata Guillaum, M. edule Roxb, var. typical King,

var.ovata C.B. Clarke, var. scutellata C.B. Clarke in Hook, M.elegans Kurz, M.

fruticosum King, M. ligustrinum Naudin, M. harmandii Guillaum, M. langbianense

Guillaum, M. lilacinum Zoll. & Morr, M. scutellatum (Lour. ) Hook. Arn, M. elegans Kurz, M. fruticosum King, M. lilacinum Zoll. & Morr, M. umbellatum Burm.f, M.

octocostatum Merr. & Chun.

Từ khóa: Memecylon, Memecylaceae, phân loại, Việt Nam.

1. ĐẶT VẤN ĐỀ

Chi Sầm (Memecylon L.) trên thế giới có khoảng 300 lồi, phân bố ở các vùng nhiệt

đới châu Á, châu Phi, châu Đại Dương, Madagascar, châu Mỹ và Thái Bình Dương. J. F.

Maxwell (1980) đã mô tả và lập khóa định loại cho 28 loài thuộc chi Memecylon L. ở

Malaysia. Guillaumin (1908 - 1923) đã mơ tả và xây dựng khóa định loại cho 15 loài ở Việt Nam. Chen Cheih (1984) đã xây dựng khóa định loại và mơ tả của 11 lồi và 2 thứ. Jie Chen & Susanne S. Renner (2007) xây dựng khóa định loại và mơ tả, có hình vẽ, của 11 loài ở Trung Quốc. Phạm Hoàng Hộ (2000) đã mơ tả và có hình vẽ sơ bộ của 15 loài và

Nguyễn Kim Đào (2003) đã lập danh lục cho 15 loài và 3 thứ ở Việt Nam.

Trong phạm vi bài báo này, tác giả giới thiệu đặc điểm của chi Memecylon L., khóa

định loại đến lồi của chi, đặc điểm hình thái, mẫu chuẩn, sinh học, sinh thái, phân bố,

mẫu nghiên cứu của 14 loài và 4 thứ ở Việt Nam. 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Đối tượng

Đối tượng nghiên cứu là các mẫu tiêu bản thuộc chi Memecylon L. được ghi nhận ở Việt Nam và các tài liệu đã nghiên cứu về chi Memecylon L..

2.2. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp thu mẫu theo Nguyễn Nghĩa Thìn (2007).

*Email:

</div>Trang 2<div class="page_container" data-page="2">

- Định loại các tiêu bản thực vật chi Sầm theo Phạm Hoàng Hộ (1999 - 2000); (Thực vật chí Trung Quốc).

- Xây dựng danh lục các loài dựa trên các tài liệu tham khảo; các mẫu tiêu bản được lưu tại tại Phòng tiêu bản Thực vật - Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật (HN); Phòng tiêu bản Thực vật, Trường Đại học Khoa học tự nhiên, Đại học Quốc gia Hà Nội (HNU).

- Sau khi đã có tên khoa học, chúng tơi sử dụng các trang web chuyên khảo để kiểm tra về danh pháp như: ; và

- Đánh giá giá trị sử dụng nguồn tài nguyên thực vật theo Võ Văn Chi, 2012. - Tổng hợp các tài liệu trên thế giới và các nghiên cứu ở Việt Nam.

- Nhập dữ liệu và phân tích các taxon bằng phần mềm Microsoft Access. Đây là phương pháp rất quan trọng và hiệu quả để phân tích đa dạng thực vật.

3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN

3.1. Đặc điểm hình thái của chi Sầm Memecylon L

Cây gỗ nhỏ hay bụi, nhẵn. Cành hình trịn, 4 góc hoặc có cạnh. Lá đơn, mọc đối; khơng cuống hoặc có cuống; chất da, dai hoặc có nhiều thịt; phiến hình ô van, hình bầu dục, hình elip, hình trứng, ít khi thẳng, mép nguyên, gân chính rõ, gân bên rõ hoặc không rõ. Cụm hoa mọc ở nách lá, đỉnh, trên cành khơng có lá hoặc vết sẹo ở lá bị rụng; có cuống; cụm hoa hình xim dạng tán, đơn hoặc kép, hoặc thành bó; cuống hoa có đốt gần phía trên, với 2 lá bắc nhỏ, gần màng rụng ở đốt khớp; nụ hoa hình nón. Đài hoa hình đấu, có màu, đặt trên 4 răng, không rõ ràng. Cánh hoa 4, sớm rụng, có màu. Nhị 8; sợi ngắn; bao phấn có 2 ngăn nhỏ, mở ra bằng rãnh; trung đới không kéo dài xuống dưới, lớn hơn các ngăn bao phấn, hình guốc, mũi đối diện với bao phấn với một tuyến ở phía trên. Bầu hạ, thường có 1 ơ, 8 lá nỗn, nhóm thành 2 và hình chữ thập; nỗn 7 - 12, gắn với đáy; vịi nhụy hình dùi, có đốt ở đáy. Quả mọng, trịn hoặc hình ơ van, đơi khi có vịng đài tồn tại ở đỉnh; hạt 1.

Phân bố khoảng 140 loài ở vùng nhiệt đới thế giới cổ đại. Trên thế giới có khoảng 300 loài, ở châu Phi, châu Đại Dương, châu Á, Mađagassca và các đảo ở Thái Bình Dương. Việt Nam có khoảng 14 lồi và 4 thứ.

3.2. Khóa định loại các lồi trong chi Memecylon L. ở Việt Nam

1a. Cành có tiết diện hình vng

2a. Lá khơng có cuống, gốc lá hình tim ôm lấy thân ... 1. M. langbianenses

2b. Lá có cuống, gốc lá hình trịn hoặc gần trịn

3a. Cụm hoa 1 cm ... 2. M. fruticosum 3b. Cụm hoa 5 - 7 cm ... 3. M. elegans

</div>Trang 3<div class="page_container" data-page="3">

6a. Quả có vịng trên đỉnh quả

7a. Mép lá uốn cong ... 6. M. umbellatum

7b. Mép lá không cong

8a. Cụm hoa < 1 cm ... 7. M. octocostatum

8b. Cụm hoa > 1 cm

9a. Quả có vương miệng ở đỉnh quả ... 8. M. edule 9b. Quả có vịng thắt ở đỉnh quả ... 9. M. ligustrinum

6b. Quả khơng có vịng trên đỉnh quả 10a. Cuống cụm hoa 1,5 - 3 cm

11a. Gốc lá hình nêm, đài hoa hình chén nơng ... 10. M. caeruleum 11b. Gốc lá hình tù, đài hoa hình nón ...11. M. chevalieri

3.3. Mơ tả ngắn gọn các loài trong chi Sầm Memecylon L. ở Việt Nam

3.3.1. Memecylon langbianense Guillaum. - Sầm lang bian

Cây bụi. Cành có tiết diện hình vng. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình mũi mác cỡ 17 - 20 x 3 - 6 cm, đỉnh nhọn, gốc hình tim ơm lấy thân, khơng cuống; mép cong. Cụm hoa mọc ở đỉnh, hình tán, cỡ 10 cm; cuống hoa dài 2 - 3 mm, mảnh, có đốt và lá bắc ở gốc. Đài hình cốc. Quả ơ van, đài tạo thành vịng thắt hình vương miện ở đỉnh. Hạt 1.

Loc. class: Vietnam. Typus: Chevalier A.J.B., 40438, (P), P00731629 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 7-9. Cây ưa sáng.

Phân bố: Mới thấy ở Lâm Đồng (Lang Bian, đèo Ngoạn Mục) Mẫu nghiên cứu: Lâm Đồng, Tự, 49 (HN)

</div>Trang 4<div class="page_container" data-page="4">

3.3.2. Memecylon fruticosum King - Sầm bụi

- Memecylon depokkense Bakh.f.

Cây bụi hay cây gỗ nhỏ, cao 1 - 5 m. Cành có tiết diện hình vng, thẳng. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình mũi mác ơ van, đơi khi hình mũi mác cỡ 5 - 9 x 2 - 2,5 cm, chóp

nhọn, gốc lá trịn hoặc gần tròn; cuống dài 5 mm. Cụm hoa gồm nhiều cụm hoa nhỏ, hình xim, mọc chụm ở nách lá, đơn độc, dài 1 cm. Cuống hoa dài 1,2 mm, có đốt, lá bắc ở đáy.

Đài hoa hình nón cụt. Quả mọng, hình ơ van. Hạt 1.

Loc. class: Malaysia. Typus: King'S Collector, 2971 (Fl, FI014612) Sinh học và sinh thái: Mọc vùng núi, ưa sáng.

Phân bố: Thanh Hóa, Kon Tum , Bà Rịa-Vũng Tàu. Cịn có ở Lào.

Mẫu nghiên cứu: Nghệ An, 261 (HNU); Kon Tum, V.X. Phương 427 (HN); Bà Rịa-Vũng Tàu, King'S Collector 2971 (Fl, FI014612-ảnh).

Giá trị sử dụng: Cung cấp chất nhuộm (theo www.theplantlist.org).

3.3.3. Memecylon elegans Kurz - Sầm đẹp

Cây bụi, cao 1 - 1,5 m. Cành tiết diện hình vng, bị bóc ra từng mảng. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình ơ van hoặc elip cỡ 6 - 10 x 2 - 4,5 cm; đỉnh tròn, gốc tròn; mép nguyên; cuống dài 3 - 5 mm. Cụm hoa chùm, hay tán kép, mọc ở nách lá hoặc ở đỉnh cành, dài 5 - 7 cm; cuống cụm hoa có 4 góc nhọn,; cuống hoa có khớp ở cuối đáy hoặc có lá bắc mảnh, dài 2 - 5 mm. Đài hình phễu rộng. Quả hình cầu, đài tồn tại vịng thắt.

Loc. class: Myanmar Typus: Arnott, George Walker, #91, (E), E00499993 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 4 - 6, mùa quả tháng 8 - 12. Mọc ở vùng rừng núi, ưa sáng, độ cao đến 500 m.

Phân bố: Thừa Thiên Huế (Lăng Cô), Đà Nẵng (Tourane Đắk Lắk, Đắk Nơng, Khánh Hịa (Nha Trang), Bà Rịa - Vũng Tàu (Cơn Đảo), Kiên Giang (Phú Quốc). Cịn có ở Ấn Độ, Lào, Thái Lan.

Mẫu nghiên cứu: Đắk Nông, Bân 338 (HN).

3.3.4. Memecylon harmandii Guillaum. - Sầm harmand

- Memecylon confertiflorum Merr.

Cây bụi hoặc cây gỗ nhỏ; cành có tiết diện hình trịn, vặn xoắn, sần sùi hoặc kẻ nứt dọc theo. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình ơ van - mũi mác cỡ 6 - 10 cm x 3 - 5 cm, đáy hình nêm rất ngắn hoặc gần tròn, đỉnh tù; dai; cuống lá dài 5 mm. Cụm hoa hình cầu, mọc ở nách lá, gần chỗ lá rụng, cuống cụm hoa dài 2 mm; cuống hoa dài 1 mm. Đài hình chng. Quả mọng, hình cầu, vịng thắt trên đỉnh quả hình nhẫn. Hạt 1

Loc. class: Vietnam. Typus: Squires, R. W., #787, (G), G00353732 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa, quả tháng 4-8. Mọc ven đường hoặc trên các đồi đất, ưa sáng.

</div>Trang 5<div class="page_container" data-page="5">

Phân bố: Yên Bái, Phú Thọ, Vĩnh Phúc (Vĩnh Yên), Gia Lai, Đắk Lắk, Bà Rịa-Vùng Tàu (Cơn Đảo). Cịn có ở Lào, Campuchia.

Mẫu nghiên cứu: Phú Thọ, VN 222 (HN); Đắk Lắk, Biên 781, Biên 1099 (HN); Gia Lai, LX-VN 479 (HN).

3.3.5. Memecylon scutellatum (Lour.) Hook. Arn - Sầm núi

- Memecylon myrtifolium Wall.

Cây bụi nhỏ. Cành có tiết diện hình trịn, nhẵn, thẳng. Lá đơn, mọc đối,; phiến lá hình bầu dục đến hình mác-trứng, cỡ 2 - 5 x 1 - 3 cm, cả 2 mặt sần sùi; chóp tù, hơi lõm;gốc nhọn; cuống dài 3 - 5 mm. Cụm hoa mọc ở nách lá, dài 1 cm; cuống hoa dài 1 - 2 mm. Hoa hình chén nơng, dài 2 - 3 mm. Đài có 4 răng. Quả hình cầu, có 8 cạnh, đài tồn tại

1 vịng thắt hình vương miện. Hạt 1.

Loc. class: Vietnam. Typus: J. de Loureiro, 235, (BM), BM000944496 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 3 - 5, mùa quả tháng 7 - 10. Cây ưa sáng. Phân bố: Khá phổ biến ở Việt Nam. Cịn có ở Trung Quốc, Mianma, Malaixia, Lào, Thái Lan, Cam puchia.

Mẫu nghiên cứu: Hòa Bình, B.691 (HNU); Kon Tum N.K. Đào 164 (HN); Kiên Giang, Phúc 359 (HN).

Giá trị sử dụng: Lá được dùng trị mụn, nhọt, lở loét (theo www.theplantlist.org).

3.3.6. Memecylon umbellatum Burm. f - Sầm tán

- Memecylon capitellatum B.Heyne ex Triana

Cây bụi, cao 1 - 2 m. Cành tiết diện hình trịn, thẳng, nhẵn. Lá đơn, mọc đối; phiến thuôn dài, cỡ 2,5 - 3,5 x 1,2 - 1,6 cm, 2 mặt nhẵn, chóp tù, gốc trịn, mép uốn cong xuống; cuống dài 4 - 5 mm. Cụm hoa dạng chùy, mọc ở đỉnh hoặc ở nách lá rụng trên cành già; cuống hoa mảnh, 4 góc, dài 0,5 cm. Đài hình đấu. Quả có 8 cạnh, đài tạo vòng thắt trên đỉnh quả. Hạt 1.

Loc. class: Singapore. Typus: Wallich, N., #s.n, (K), K000859299 Sinh học và sinh thái: Mọc ở đồi cát ven biển, ưa sáng.

Phân bố: Mới thấy ở Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng, Quảng Nam, Quảng Ngãi.

Mẫu nghiên cứu: Thừa Thiên Huế, T.L. Sanh 6 (HN); Quảng Nam, LX-VN 3112

(HN).

Giá trị sử dụng: Quả ăn được (theo www.theplantlist.org).

3.3.7. Memecylon octocostatum Merr. & Chun - Sầm tám sóng

Cây gỗ nhỏ, cao 7 - 8 m. Cành tiết diện hình trịn, thẳng, nhẵn. Lá đơn, mọc đối;

phiến lá hình bầu dục hay gần thn, kích thước 5 - 7 x 3 - 3,5 cm, chóp nhọn, gốc lá tù, mép nguyên, 2 mặt nhẵn, cuống dài 3 - 4 mm. Cụm hoa mọc ở nách lá, dài 6 - 8 mm,

</div>Trang 6<div class="page_container" data-page="6">

cuống cụm hoa dài 2 - 4 mm, có lá bắc hình dùi dài 1 mm; cuống hoa dài 1 - 2 mm; đài

hoa hình chén. Quả mọng, có 8 cạnh, đỉnh có một vịng hình nhẫn. Hạt 1.

Loc. class: China. Typus: N. K. Chun; C. L. Tso, 44589, (NYBG), NY00228925 Sinh học và sinh thái: Mọc ven rừng thưa, ưa sáng, mọc ở độ cao 700 - 800 m. Phân bố: Mới thấy ở Quảng Trị, Lâm Đồng, Ninh Thuận (Cà Ná)

Mẫu nghiên cứu: Quảng Trị, VN1220(HN); Lâm Đồng, VH3998 (HN) Giá trị sử dụng: Làm thuốc trị mụn, lở loét (theo www.theplantlist.org).

3.3.8. Memecylon edule Roxb - Sầm bù

- Memecylon globiferum Wall.

Cây bụi hoặc gỗ nhỏ. Cành tiết diện hình trịn, khơng vặn xoắn, nhẵn, phình ra ở đốt. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình ơ van, ơ van elíp hoăc elíp cỡ 3,5 - 1 x 1,5 - 6 cm, hình nêm hoặc hơi trịn ở đáy, nhọn, tù hay thắt lại ở đỉnh, mép nguyên, nhẵn; cuống lá dài 4 - 6 mm. Cụm hoa hình xim hay tán, mọc ở nách lá của cành già, dài 1 - 2,5 cm; cuống hoa dài 0,5 - 3 cm. Đài hình đấu rộng. Quả trịn, đài tồn tại hình vương miện. Hạt 1.

Loc. class: Myanmar Typus: Wallich, #s.n., (K), K000859168 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 5 - 7, mùa quả tháng 8 - 10. Mọc ở vùng núi Phân bố: Vùng miền núi như Tây Bắc, Đơng Bắc, Tây Ngun. Cịn có ở Ấn Độ, Xri Lanka, Trung Quốc, Campuchia.

Mẫu nghiên cứu: Nghệ An, Lê Kim Biên 3665(HNU); Quảng Bình, HAL 6360, VH 4695 (HN); Ninh Thuận, HLF 3383, HLF 4067(HN).

Giá trị sử dụng: Gỗ làm than tốt. Lá ăn được, dùng trị bệnh lậu; làm thuốc rửa mắt, chữa viêm kết mạc, trị rắn cắn. Vỏ thân, rễ và lá dùng chữa sốt (theo www.theplantlist.org).

3.3.8a. Memecylon edule var. typical King - Sầm núi

Lá hình ơ van-elíp (3,5 - 7 x 1,5 - 3 cm), hơi tròn ở đáy, thường màu vàng ở trên khô; cuống dài 0,5 cm. Cụm hoa dài 1,5 - 2 cm.

Loc. class: Đang nghiên cứu Typus: Đang nghiên cứu Phân bố: Bắc Bộ, Nam Bộ. Cịn có ở Ấn Độ, Sri Lanka, Lào, Campuchia.

Giá trị sử dụng: Làm thuốc chống sốt rét; gỗ rất chắc để làm hàng rào, trục xe (Võ Văn Chi, 2012).

Ghi chú: Mẫu này được ghi nhận theo tài liệu của Guillaumin (1808 - 1923). Hiện chúng tôi chưa thu được mẫu tiêu bản và đang tiếp tục điều tra nghiên cứu và khẳng định về mẫu chuẩn và mẫu nghiên cứu của thứ này ở Việt Nam.

</div>Trang 7<div class="page_container" data-page="7">

3.3.8b. Memecylon edule var. ovata C.B. Clarke - Sầm trái xoan

Lá hình ô van (4,5 - 12 x 3 - 6 cm), hình nêm hay trịn ở đáy, nhọn, tù hoặc có mũi nhọn ở đỉnh; cuống dài 0,3 - 1 cm. Cụm hoa dài 1,5 - 2,5 cm.

Loc. class: Philippines Typus: Cuming, H., #1445, (GDC), G00328588 Phân bố: Bắc Bộ, Trung Bộ. Cịn có ở Ấn Độ, Malaixia, Thái Lan, Philippin. Mẫu nghiên cứu: Cuming, H., #1445, (GDC), G00328588 - ảnh)

3.3.8c. Memecylon edule var. scutellata C.B. Clarke .

Lá hình ơ van mũi mác (2 - 6 x 1 - 3 cm), Cụm hoa dài 1 cm hoặc hơn. Loc. class: Vietnam Typus: J. de Loureiro, #235, (BM), BM000944496 Phân bố: Bắc Bộ, Trung Bộ, Nam Bộ. Cịn có ở Thái Lan, Campuchia. Mẫu nghiên cứu: J. de Loureiro, #235, (BM, BM000944496 - ảnh)

3.3.9. Memecylon ligustrinum Naudin - Sầm

Cây gỗ nhỏ, cao 1 - 7 m; cành có tiết diện trịn, nhẵn, khơng vặn xoắn. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình bầu dục, cỡ 5,5 - 8 x 2,5 - 3,5 cm, chóp có đi dài 3 - 5 mm, gốc lá nhọn, nhẵn, mép nguyên; cuống to, dài 3 - 4 mm. Cụm hoa dài 1 - 2 cm; cuống hoa dài 2 -

3 mm. Quả mọng, hình cầu, đài tồn tại tạo thành 1 vòng thắt lại trên đỉnh quả. Hạt 1.

Loc. class: Mauritius Typus: Du Petit-Thouars L.M.A., #None, (P), P00057746 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 5-6. Mọc ở đồi núi thấp, ưa sáng.

Phân bố: Hà Giang, Vĩnh Phúc, Bà Rịa-Vũng Tàu. Cịn có ở Trung Quốc.

Mẫu nghiên cứu: Hà Giang, VN843 (HN), Du Petit-Thouars L.M.A., #None, (P, P00057746 - ảnh)

Giá trị sử dụng: Cành lá dùng trị lưng cổ bị đau, ngã tổn thương (theo www.theplantlist.org).

3.3.10. Memecylon caeruleum Jack - Sầm lam

- Memecylon cordatum Wall.

Cây bụi hoặc cây gỗ nhỏ, cao 3 - 6 (-12) m. Cành tiết diện trịn, khơng xoắn, nhẵn. Lá đơn, mọc đối; phiến lá bầu dục, thon hoặc hình elip, hai mặt nhẵn; chóp lá nhọn, gốc lá hình nêm, mép ngun; cuống lá dài 5 - 10 mm. Cụm hoa mọc ở nách lá, hình chùm ngắn hay hình xim, cuống cụm hoa dài 1,5 - 3 cm; cuống hoa dài 2 - 5 mm. Đài hoa hình chén nơng. Quả mọng, hình trứng ngược; đài tồn tại khơng có vịng thắt. Hạt 1

Loc. class: Malayxia Typus: Griffith, W., #s.n., (K), K000859134

Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 4 - 8, quả tháng 11 - 12. Mọc ở rừng thưa, ưa sáng, ở độ cao dưới 400 m.

Phân bố: Quảng Nam, Thừa Thiên Huế, Đắk Lắk, Tây Ninh, Đồng Nai, Bà Rịa - Vũng Tàu. Cịn có ở Trung Quốc, Campuchia, Inđơnêxia.

</div>Trang 8<div class="page_container" data-page="8">

Mẫu nghiên cứu: Thừa Thiên Huế, HAL 8030 (HN); Đắk Lăk, Tân 81 (HN); Tây

Ninh, HLF 7491, P 10803 (HN); Quảng Nam, LX-VN 3036; Kiên Giang, Đỗ Hồng Phúc

357, Đỗ Hồng Phúc 489 (HN).

3.3.11. Memecylon chevalieri Guillaum. - Sầm chevalier

Cây bụi nhỏ. Cành hình trịn, khơng xoắn, nhẵn. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình ơ van rộng, cỡ 4 - 6 x 2,5 - 4 cm, gốc lá tù, đỉnh tù hay gần tròn, mặt lá nhẵn; cuống dài 5 - 6 mm. Cụm hoa hình xim, mọc ở nách lá, cuống cụm hoa dài 1,5 cm; cuống hoa dài 2 - 3

mm, có đốt và lá bắc ở đáy. Đài hình nón. Quả hình cầu - ơ van, khơng vịng.

Loc. class: Cambodia. Typus: Chevalier A.J.B., 31756, (P), P00731583

Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 4 - 8, quả tháng 11 - 12. Mọc trong rừng, ưa sáng, ở độ cao dưới 400 m.

Phân bố: Gia Lai, Đắk Lắk, Đồng Nai. Cịn có ở Campuchia. Mẫu nghiên cứu: Gia Lai, LX-VN 579; Đắk Lắk, VH 5822 (HN).

3.3.11a. Memecylon chevalieri var. lanceolata Guillaum. - Sầm mũi mác

Phiến lá hình mác - bầu dục, kích thước 4,5 - 7 x 2 - 3 cm, chóp lá nhọn, gốc lá tù. Loc. class: Vietnam Holotypus: Chevalier A.J.B., 36591, (P), P00731584

Sinh học và sinh thái: Mọc trong rừng, ưa sáng. Phân bố: Đồng Nai (Long Thành).

Mẫu nghiên cứu: Đồng Nai, Chevalier A.J.B., 36591, (P), P00731584 - ảnh

3.3.12. Memecylon lilacinum Zoll. & Morr - Sầm láng

Cây gỗ nhỏ. Cành non tiết diện tròn, thẳng, nhẵn. Lá đơn, mọc đối; phiến lá bầu dục-thon, dài ở giữa hay 1/3 dưới; chóp nhọn, gốc nhọn, 2 mặt nhẵn; cuống lá dài 3 - 4 mm. Cụm hoa hình chùy, mọc ở nách lá, cuống cụm hoa dài 2 mm; cuống hoa dài 2 mm, khơng đốt. Đài có 4 răng. Quả mọng, đài tồn tại nhưng khơng vịng. Hạt 1.

Loc. class: Indonesia. Typus: Zollinger, H,187, (L) , L0009065 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 7 - 8. Mọc nơi rừng ẩm ướt.

Phân bố: Bắc Ninh, Thừa Thiên Huế, Kon Tum, Đồng Nai (Định Quán), Thành phố Hồ Chí Minh (Gị Vấp). Cịn có ở Campuchia, Malaixia, Inđơnêxia.

Mẫu nghiên cứu: Bắc Ninh, N.T. Bân 329 (HN); Nghệ An, VQN.512 (HNU); Thừa

Thiên Huế, L.T. Thuận 21 (HN); Gia Lai, Đào 300 (HN); Đắk Nông, N.T. Bân 298 (HN);

Lâm Đồng, Liên 110 (HN).

3.3.13. Memecylon angustifolium Wight - Sầm lá hẹp

Cây bụi. Cành tiết diện trịn, phình ra ở đốt, không xoắn, nhẵn. Lá đơn, mọc đối; phiến lá hình mũi mác thẳng, cỡ 5 - 8,5 x 0,8 - 2 cm, thót ở đáy, đỉnh có mũi nhọn dài, gốc lá nhọn, mép lá nguyên, 2 mặt lá nhẵn; cuống lá dài 2 - 3 mm. Cụm hoa mọc ở nách lá

</div>Trang 9<div class="page_container" data-page="9">

hoặc đỉnh, cuống cụm hoa 3 - 4 mm; cuống hoa có đốt. Đài hình đấu. Quả trịn, khơng có

vịng. Hạt 1.

Loc. class: Sri Lanka. Typus: Thwaites G., #CP1556, (BR), BR0000005196739 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa, quả tháng 5-6. Mọc trong rừng, ưa sáng.

Phân bố: Thừa Thiên Huế, Gia Lai (An Khê), Khánh Hòa (Nha Trang), Lâm Đồng (Đà Lạt, Bảo Lộc). Cịn có ở Nam Ấn Độ, Sri Lanka

Mẫu nghiên cứu: Thừa Thiên Huế, Thái-Thuận 489 (HN); Gia Lai, LX-VN 417

(HN).

3.3.14. Memecylon acuminatum Smith - Sầm nhọn

Cây bụi, cao 1,5 - 2 m. Cành tiết diện trịn, khơng xoắn, nhẵn, khơng phình ra ở đốt. Lá đơn, mọc đối, phiến lá hình ơ van - mũi mác cỡ 4,5 - 5,5 x 1,5 - 2,5 cm, đỉnh nhọn,

mép lá nguyên, gốc thuôn, cuống ngắn, 2 mặt lá nhẵn. Cụm hoa hình xim, mọc ở đỉnh

hoặc nách lá; cuống cụm hoa có đốt, dài 5 - 6 mm, mang 2 - 6 hoa, lá bắc ở đáy; cuống hoa dài 2 - 2,5 mm. Đài hoa có mấu. Quả mọng, khơng có cạnh, khơng có vịng. Hạt 1.

Loc. class: Malaysia Typus: Griffith, W., #2325/2, (S), S-G-4023 Sinh học và sinh thái: Mùa hoa tháng 3-5, quả tháng 4-7, ưa sáng. Phân bố: Gia Lai, Đồng Nai, Bà Rịa-Vũng Tàu. Còn có ở Malaysia.

Mẫu nghiên cứu: Gia Lai, LX-VN 740(HN). KẾT LUẬN

Mơ tả đặc điểm hình thái của chi, xây dựng khóa định loại 14 lồi và 4 thứ thuộc chi

Memecylon ở Việt Nam dựa trên đặc điểm hình thái. Mơ tả đặc điểm hình thái đặc trưng

và bổ sung thông tin về mẫu typus, sinh học, sinh thái và phân bố của 14 loài và 4 thứ

thuộc chi Memecylon ở Việt Nam.

Lời cảm ơn: Nghiên cứu này được tài trợ bởi quỹ Học bổng Nagao.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

Võ Văn Chi, Từ điển cây thuốc Việt Nam, tập 1, 2, Nxb.Y học, Hà Nội, 2012.

Chen C. 1984. Flora Reipublicae Popularis Sinicae [Fl. Reip. Pop. Sin.], 53(1), pp. 284-293.

Chen J. & Susanne S. R. 2007. Flora of China, 13, pp 361-396.

Nguyễn Kim Đào, 2003. Danh lục các loài thực vật Việt Nam [Checkl. Pl. Sp. Vietn.], tập 2, Nxb.

Nông Nghiệp, tr. 918-920.

Guillaumin A. 1908 - 1923. Flore Générale L’Indo-Chine (Part 2, Fascicle 4), pp. 925-936.

Phạm Hoàng Hộ, 2000: Illustrated Flora of Vietnam, tập 2, Nxb. Trẻ tr.99-102

Maxwell J. F. 1980. Revision of Memecylon L. (Melastomataceae) from the Malay Pennisula, Gardens' Bulletin, Singapore xxxiii, pp. 35-150.

</div>Trang 10<div class="page_container" data-page="10">

Susanne S. Renner, 1993. Phylogeny and classification of the Melastomataceae and Memecylaceae, Nord. I. Bot. 13 (5), pp. 519-540.

Nguyễn Nghĩa Thìn, Các phương pháp nghiên cứu thực vật, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, Hà

THE GENUS Memecylon L. IN VIETNAM

Nguyen Thi Bich Huong1, Doan Hoang Son2,*

Abstract: Genus Memecylon L. comprises about 300 species distributed in the

tropical regions of the world. In Vietnam, there are 14 species and 3 var. (Pham Hoang Ho, 2000; Nguyen Kim Dao, 2003).This article introduced morphological

characters of the genera Memecylon, key to species and descriptions of 14 species and 4 var. are recorded in Vietnam: M. acuminatum Sm, M. angustifolium Wight, M. caeruleum Jack, M. chevalieri Guillaumin., var. lanceolata Guillaumin.,

M. edule Roxb, var. typical King, var.ovata C.B. Clarke, var. scutellata C.B. Clarke in

Hook, M.elegans Kurz, M. fruticosum King, M. ligustrinum Naudin, M. harmandii Guillaum, M. langbianense Guillaum., M. lilacinum Zoll. & Morr, M. scutellatum (Lour.) Hook. Arn, M, M. umbellatum Burm.f, M. octocostatum Merr. & Chun.

Keywords: Memecylon, Memecylaceae, taxonomy, Vietnam.