luận án tiến sĩ ngành phát triển nông thôn kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân tỉnh an giang
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (306.26 KB, 15 trang )
<span class="text_page_counter">Trang 1</span><div class="page_container" data-page="1">
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
<b>TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ </b>
<b>PHẠM XUÂN PHÚ </b>
<b>KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ CỦA NÔNG DÂN TỈNH AN GIANG </b>
<b>LUẬN ÁN TIẾN SĨ </b>
<b>NGÀNH PHÁT TRIỂN NÔNG THÔN MÃ NGÀNH: 9620116 </b>
<b> 2019 </b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 2</span><div class="page_container" data-page="2">BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
<b>TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ </b>
<b>PHẠM XUÂN PHÚ </b>
<b>KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ CỦA NƠNG DÂN TỈNH AN GIANG </b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 3</span><div class="page_container" data-page="3"><b>LỜI CẢM TẠ </b>
Để hoàn thành luận án này tôi đã nhận được sự hướng dẫn, quan tâm, giúp đỡ nhiệt tình từ q Thầy Cơ, bạn bè và người thân. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến:
Thầy hướng dẫn khoa học PGs.Ts. Nguyễn Ngọc Đệ đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, động viên và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tơi trong q trình học tập và nghiên cứu tại trường.
Xin chân thành cám ơn quý Thầy, Cô và các anh, chị của Viện nghiên cứu Phát triển ĐBSCL đã cung cấp thêm kiến thức, tạo mọi điều kiện cho tơi và quan tâm, hỗ trợ tơi trong q trình học tập.
Xin chân thành cảm ơn Ban Giám Hiệu trường Đại học An Giang,
<b>Ban Chủ nhiệm Khoa Nông nghiệp - Tài nguyên Thiên nhiên, Bộ môn Phát triển Nông thôn - QLTNTN đã tạo điều kiện để tơi được tham gia học </b>
tập nâng cao trình độ chuyên môn, các bạn đồng nghiệp đã không ngừng động viên và giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập.
Sau cùng tôi xin chân thành cảm ơn sâu sắc đến gia đình và người thân đã giúp đỡ, động viên tơi trong suốt q trình học tập và tạo điều kiện tốt nhất để tơi hồn thành luận án.
Chân thành cảm ơn!
<b> Phạm Xuân Phú </b>
<b> </b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 4</span><div class="page_container" data-page="4">ii
<b>TÓM TẮT </b>
An Giang là một trong chín tỉnh của Đồng Bằng Sông Cửu Long chịu ảnh hưởng bởi lũ hàng năm và là một trong những tỉnh đầu nguồn có biên giới giáp với Campuchia. Hàng năm, khi lũ từ thượng nguồn đổ xuống cùng với lượng nước mưa đã gây ngập lũ. Khi lũ về đã gây ra khơng ít những khó khăn cho hoạt động sản xuất nông nghiệp và sinh kế của nông dân. Nghiên cứu này được thực hiện nhằm hệ thống hóa và đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở tỉnh An Giang, làm cơ sở khoa học cho việc đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy hiệu quả sử dụng kiến thức bản địa trong việc giảm tính dễ bị tổn thương của nông dân vùng lũ. Bằng cách sử dụng phương pháp tiếp cận khung sinh kế bền vững để đánh giá tính tổn thương sinh kế của kiến thức bản địa do lũ, sử dụng chỉ số tổn thương (LVI) đánh giá tính tổn thương sinh kế thay đổi do lũ đối với cộng đồng địa phương và áp dụng phương pháp thống kê mô tả, bảng chéo, kiểm định t và phân tích phương sai (ANOVA) và tương quan đa biến <small>.</small>Kết quả nghiên cứu cho thấy người dân ở địa bàn nghiên cứu vẫn còn lưu giữ nhiều kiến bản địa có giá trị trong thích ứng với lũ. Tuy nhiên, những kiến thức này chưa được ghi chép cụ thể và lưu trữ phù hợp để truyền lại cho các hệ sau và chia sẻ rộng rãi trong cộng đồng. Bên cạnh đó, cũng có một số kiến thức bản địa của người dân khơng cịn phù hợp và đã sai lệch so với hiện nay cần nên xem xét trong điều kiện hiện tại. Kết quả nghiên cứu cho thấy chỉ số tổn thương sinh kế của khu vực nghiên cứu giảm dần theo các yếu tố chính là mạng lưới xã hội, kiến thức - kỹ năng, nguồn tài nguyên thiên nhiên, thu nhập và tài chính, chiến lược sinh kế, thảm họa thiên nhiên và khác nhau ở vùng đầu, giữa và cuối nguồn. Vì thế nghiên cứu đã đưa ra một số giải pháp bảo tồn kiến thức bản địa có giá trị, ứng dụng kết hợp kiến thức bản địa với các biện pháp thích nghi hiện tại để nâng cao khả năng chủ động thích nghi với lũ trong điều kiện khí hậu biến đổi.
<i><b>Từ khóa: Biến đổi khí hậu, dự báo, kiến thức bản địa, lũ, thích ứng </b></i>
</div><span class="text_page_counter">Trang 5</span><div class="page_container" data-page="5"><b>ABSTRACT </b>
An Giang is one of nine provinces of Mekong Delta affected by monsoon flood annually and is an upstream province bordering with Cambodia. Yearly, upstream flood water discharges to downstream along with rain water when they cause flood. When flood comes, it causes a lot of difficulties and damages for agricultural production and livelihood.This research was carried out to systematize and assess the appropriateness of farmer’s indigenous knowledge and their adaptive capacity to floods in An Giang province, providing a scientific foundation for proposing solutions to conserve and enhance the use of indigenous knowledge in reducing the vulnerability of people living in flooded areas. The Sustainable Livelihood Framework is used to create a livelihood vulnerability index for this study and use tools statistical analysis such as descriptive statistics, crosstab, T-test, analysis of variance (ANOVA) and Pearson correlation. The results showed that local people used several effective indigenous knowledges for coping with floods. However, the valuable indigenous knowledge has not been recorded yet, nor documented in written materials for sharing to young generation and communities; some indigenous practices are not suitable with the current requirement for flood adaptation strategies. The livelihood vulnerability index (LVI) in different Zone (upper zone, middle zone, and lower zone) was decreasingly based on major components as social networks, knowledge and skills, natural resources, finance and incomes, livelihood strategies, natural disaster and climate variability. The research also suggests some solutions to conserve the valuable indigenous knowledge in adapting the change of climate of local people.
<i><b>Keywords: Adaptation, climate change, flood, flood forecast, local knowledge, </b></i>
</div><span class="text_page_counter">Trang 7</span><div class="page_container" data-page="7"><b>1.3 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU...2 </b>
<b>1.4 CÂU HỎI NGHIÊN CỨU...3 </b>
<b>1.5 ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU...3 </b>
1.5.1 Đối tượng nghiên cứu...3
</div><span class="text_page_counter">Trang 8</span><div class="page_container" data-page="8">vi
<b>2.1 TỔNG QUAN VỀ KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU KIẾN THỨC BẢN ĐỊA Ở TRÊN THẾ GIỚI VÀ </b>
<b>VIỆT NAM...6 </b>
2.1.1 Khái niệm và quan điểm về kiến thức bản địa...6
2.1.2 Đặc điểm của kiến thức bản địa...10
2.1.3 Các loại hình của kiến thức bản địa...12
2.1.4 Phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu kiến thức bản địa...15
2.1.5 Tầm quan trọng của kiến thức bản địa và điều kiện để phát huy tốt vai trị của kiến thức bản địa...18
2.1.6 Các hình thức lưu giữ và bảo tồn kiến thức bản địa...23
2.1.7.Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa trên thế giới và ViệtNam..25
2.1.7.1 Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa trên thế giới...25
2.1.7.2 Tình hình nghiên cứu kiến thức bản địa ở Việt Nam...28
<b>2.2 TỔNG QUAN VỀ BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU, THIÊN TAI VÀ TÁC ĐỘNG CỦA BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU VÀ THIÊN TAI TRÊN THẾ GIỚI VÀ VIỆT NAM...35 </b>
2.2.1 Tổng quan về biến đổi khí hậu, thiên tai trên thế giới và Việt Nam 2.2.1.1 Khái niệm về biến đổi khí hậu...35
2.2.1.2 Khái niệm về thiên tai...36
2.2.2 Tác động của BĐKH và thiên tai trên thế giới và Việt Nam...37
2.2.2.1Tác động của BĐKH về thảm họa thiên tai trên thế giới...37
2.2.2.2 Tác động của BĐKH về thảm họa thiên tai ở Việt Nam...39
<b>2.3 TỔNG QUAN VỀ SINH KẾ BỀN VỮNG………..48 </b>
2.3.1 Khái niệm về sinh kế………48
2.3.2 Khung sinh kế………...48
</div><span class="text_page_counter">Trang 9</span><div class="page_container" data-page="9"><b>2.4 CÁC PHƯƠNG PHÁP XÁC ĐỊNH TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG VÀ CÁC NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN TỔN THƯƠNG SINH </b>
<b>KẾ TRÊN THẾ VÀ VIỆT NAM...52 </b>
2.4.1 Khái niệm về tổn thương ...52
2.4.2 Các nghiên cứu liên quan đến tổn thương sinh kế trên thế giới và Việt Nam...54
2.4.2.1 Đối với tổn thương trên thế giới………....54
2.4.2.2 Đối với tôn thương ở Việt Nam……….56
2.4.3 Các phương pháp xác định tính dễ bị tổn thương...60
2.4.3.1 Phương pháp đánh giá tổn thương do BĐKH...60
2.4.3.2 Phương pháp đánh giá tổn thương về sinh kế...62
2.6.1 Khái niệm lũ và phân loại lũ...69
2.6.2 Đặc điểm và diễn biến lũ ở khu vực ĐBSCL...73
2.6.3 Diễn biến thời tiết và lũ qua các năm ở tỉnh An Giang...75
2.6.4 Các biện pháp thích ứng và giảm nhẹ lũ ở ĐBSCL đã thực hiện....82
2.6.4.1 Biện pháp cơng trình...82
2.6.4.2 Biện pháp phi cơng trình...85
<b>Chương 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...87 </b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 10</span><div class="page_container" data-page="10"><b>3.3 PHƯƠNG PHÁP THU THẬP SỐ LIỆU...94 </b>
3.3.1 Thu thập tài liệu thứ cấp...94
3.3.2 Thu thập số liệu sơ cấp...94
<b>3.4 PHƯƠNG PHÁP XỬ LÝ VÀ PHÂN TÍCH SỐ LIỆU...98 </b>
3.4.1 Phương pháp phân tích số liệu...98
3.4.1.1 Mục tiêu 1: Hệ thống hóa và đánh giá được sự phù hợp của KTBĐ và khả năng thích ứng với lũ của nơng dân ở các điều kiện khác nhau....98
3.4.1.2 Mục tiêu 2: Phân tích tính dễ bị tổn thương và khả năng thích ứng với lũ của nông dân ở các điều kiện khác nhau...99
3.4.1.3 Mục tiêu 3: Đề xuất các giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị sử dụng KTBĐ của nông dân tỉnh An Giang...106
3.4.2 Phương pháp xử lý số liệu...107
<b>Chương 4: KẾT QUẢ THẢO LUẬN...108 </b>
<b>4.1 ĐẶC ĐIỂM KHẢO SÁT CỦA NÔNG HỘ...108 </b>
<b>4.2 ĐẶC ĐIỂM CÁC VÙNG KHẢO SÁT...111 </b>
4.2.1 Đặc điểm về kinh tế - xã hội vùng nghiên cứu...111
4.2.2 Diễn biến lũ tại vùng khảo sát...116
4.2.3 Ảnh hưởng của lũ đến cuộc sống và sản xuất của người dân...118
<b>4.3 HỆ THỐNG HÓA VÀ ĐÁNH GIÁ TÍNH PHÙ HỢP KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ TRONG SXNN VÀ ĐỜI SỐNG CỦA NGƯỜI DÂN Ở ĐỊA BÀN NGHIÊN </b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 11</span><div class="page_container" data-page="11"><b>CỨU...122 </b>
4.3.1 Hệ thống hóa kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống của người dân...122 4.3.1.1 Kiến thức bản địa của người dân trong dự báo thời tiết...122 4.3.1.2 Kiến thức bản địa của người dân trong dự báo thích ứng với lũ.127 4.3.1.3 Kiến thức bản địa của người dân trong nhận biết đất tốt và đất xấu qua dấu hiệu của động vật và chỉ thị môi trường...129 4.3.1.4 Kiến thức bản địa của người dân trong bảo quản các loại giống và 4.3.1.9 Kiến thức bản địa của người dân trong việc chữa bệnh từ các loại cây thuốc tự nhiên...135 4.3.2 Đánh giá tính phù hợp kiến thức bản địa và khả năng thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống của người dân...136 4.3.2.1 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong dự báo thời tiết...136 4.3.2.2 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong dự báo lũ...137 4.3.2.3 Đánh giá tính phù hợp của kiến thức bản địa mà người dân sử dụng trong SXNN và đời sống...137
</div><span class="text_page_counter">Trang 12</span><div class="page_container" data-page="12">x
<b>4.4 HIỆN TRẠNG SỬ DỤNG KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI DÂN Ở BA VÙNG NGHIÊN CỨU ( ĐẦU NGUỒN, GIỮA NGUỒN, CUỐI NGUỒN) TRONG DỰ BÁO VÀ THÍCH ỨNG VỚI LŨ...139 </b>
4.4.1 Quan điểm của người dân về lũ và vai trò của lũ trong hoạt động sản xuất nông nghiệp...139 4.4.2 Nhận định về sự thay đổi của lũ đối với đời sống và hoạt động 4.4.5 Hiện trạng sử dụng kiến thức bản địa của người dân trong SXNN và khả năng thích nghi với lũ...149
<b>4.5 XU HƯỚNG NGƯỜI DÂN SỬ DỤNG CÁC KÊNH THƠNG TIN ĐỂ DỰ ĐỐN VÀ KHẢ NĂNG THÍCH ỨNG VỚI LŨ...163 4.6 ĐÁNH GIÁ TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG DO LŨ ĐẾN SINH KẾ CỦA NƠNG HỘ VÙNG TRONG VÀ NGỒI ĐÊ BAO...166 </b>
4.6.1 Đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ đến sinh kế của nơng hộ ở vùng ngồi đê bao...166 4.6.2 Đánh giá tính dễ bị tổn thương do lũ đến sinh kế của nông hộ ở vùng trong đê bao...178
<b>4.7 MỐI QUAN HỆ GIỮA TÍNH DỄ BỊ TỔN THƯƠNG SINH KẾ VÀ VIỆC SỬ DỤNG KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NƠNG HỘ </b>
<b>TRONG VÀ NGỒI ĐÊ BAO Ở VÙNG NGHIÊN CỨU...188 </b>
4.7.1 So sánh tính dễ bị tổn thương sinh kế của nơng hộ ngồi đê bao ở địa bàn nghiên cứu...188 4.7.2 So sánh kiến thức bản địa của nông hộ trong SXNN trong và ngoài
</div><span class="text_page_counter">Trang 13</span><div class="page_container" data-page="13">đê bao ở địa bàn nghiên cứu...188
4.7.3 So sánh sự khác nhau 3 vùng nghiên cứu đầu nguồn, giữa nguồn, cuối nguồn về kinh nghiệm thích ứng thay đổi của lũ trong SXNN….189 4.7.4 So sánh tương quan kiến thức bản địa với tổn thương sinh kế trong và ngoài đê bao ở địa bàn nghiên cứu...193
<b>4.8 NHỮNG VẤN ĐỀ TRỞ NGẠI TRONG SXNN CỦA NÔNG HỘ TRONG VÀ NGOÀI ĐÊ BAO Ở ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU...194 </b>
<b>4.9 GIẢI PHÁP BẢO TỒN VÀ PHÁT HUY KIẾN THỨC BẢN ĐỊA CỦA NGƯỜI DÂN THÍCH ỨNG VỚI LŨ TRONG ĐIỀU KIỆN BIẾN ĐỔI KHÍ HẬU Ở ĐỊA BÀN NGHIÊNCỨU...197 </b>
4.9.1 Giải pháp thích ứng với lũ trong SXNN và đời sống...197
4.9.2 Giải pháp bảo tồn và phát huy kiến thức bản địa...199
<b>Chương 5: KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT...204 </b>
<b>5.1 KẾT LUẬN...204 </b>
<b>5.2 ĐỀ XUẤT...205 </b>
<b>TÀI LIỆU THAM KHẢO...206 </b>
<b>PHỤ LỤC...225 </b>
</div><span class="text_page_counter">Trang 14</span><div class="page_container" data-page="14">xii
<b>DANH SÁCH BẢNG </b>
Trang
Bảng 2.1 Sự khác nhau giữa kiến thức bản địa và kiến thức hàn lâm...8
Bảng 2.2 Sự khác nhau giữa kiến thức bản địa và kiến thức khoa học...14
Bảng 2.3 Cách nhận biết đất tốt, xấu...31
Bảng 2.4 Tổn thất trong ngành trồng trọt và chăn nuôi do các loại hình thiên tai gây ra...39
Bảng 2.5 Ngành nông nghiệp của các khu vực bị ảnh hưởng nặng nề do thiên tai...39
Bảng 2.6 Kịch bản nước biển dâng toàn cầu giai đoạn 2081-2100 so với thời kỳ cơ sở...41
Bảng 2.7 Mức độ hiểm họa của các loại hình thiên tai ở các vùng...46
Bảng 2.8 Sự đóng góp của nhân tố IPCC đến các yếu tố dễ bị tổn thương chính...64
Bảng 2.9 Q trình phát triển đê bao ở ĐBSCL...83
Bảng 3.1 Địa bàn điều tra hộ và thu thập thông tin về kiến thức bản địa trong sản xuất nông nghiệp...91
Bảng 3.2 Cơ cấu phiếu khảo sát……….92
Bảng 3.3 Phương pháp thu thập số liệu thức cấp...95
Bảng 3.4 Thang đo và ý nghĩa các giá trị...98
Bảng 3.5 Bảng phân loại mức độ tổn thương của chỉ số LVI...102
Bảng 3.6 Phân nhóm những hợp phần chính theo yếu tố ảnh hưởng của IPCC...104
Bảng 3.7 Các biến số để đánh giá chỉ số tổn thương của lũ đến sinh kế của nông hộ ...104
Bảng 4.1 Đặc điểm nhân khẩu - xã hội của nông hộ...108 Bảng 4.2 Sơ lược các sự kiện chính liên quan đến lũ và sản xuất nông
</div><span class="text_page_counter">Trang 15</span><div class="page_container" data-page="15">nghiệp ở xã Phú Hữu, huyện An Phú, tỉnh An Giang...112 Bảng 4.3 Sơ lược các sự kiện chính liên quan đến lũ và sản xuất nông nghiệp ở xã Vĩnh An, huyện Châu Thành, tỉnh An Giang...114 Bảng 4.4 Sơ lược các sự kiện chính liên quan đến lũ và sản xuất nông nghiệp ở xã Vĩnh Phước, huyện Tri Tôn, tỉnh An Giang...115 Bảng 4.5 Dự báo thời tiết dựa vào biểu hiện của một số loài động vật..123 Bảng 4.6 Kiến thức bản địa của nông dân dự báo thời tiết qua dấu hiệu của thực vật...126 Bảng 4.7 Kiến thức bản địa của người dân dự báo thời tiết qua dấu hiệu trời, mây, sao, cầu vòng...127 Bảng 4.8 Kiến thức bản địa của người dân dự báo lũ lụt qua dấu hiệu của động vật, thực vật, chu kỳ và thời gian lũ, hướng gió, màu nước...128 Bảng 4.9 Kiến thức bản địa của người dân nhận biết đất tốt và đất xấu qua dấu hiệu của động vật và chỉ thị môi trường...130 Bảng 4.10 Kiến thức bản địa của người dân bảo quản các loại giống và Bảng 4.13 Kiến thức bản địa của người sử dụng cây me nước để đặt trà dưới sông để thu hút nhiều cá...134 Bảng 4.14 Kiến thức bản địa của người dân cất nhà sàn thích ứng với
</div>
