(Luận án tiến sĩ) Nghệ Thuật Tạo Hình Tranh Thờ Của Người Sán Chay (Nhóm Cao Lan) Ở Tỉnh Tuyên Quang

Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (14.15 MB, 270 trang )

Trang 1<div class="page_container" data-page="1">

Bùi Vn Khánh

ä TâNH TUYÊN QUANG

Ngành: Lý luËn và låch sÿ mỹ thuËt Mã sá: 9210101

LUÀN ÁN TIÀN S) NGHà THUÀT

Hà Nßi - 2023

</div>Trang 2<div class="page_container" data-page="2">

NGHà THT T¾O HÌNH TRANH THâ

ä TâNH TUYÊN QUANG

Ngành: Lý luËn và låch sÿ mỹ thuËt Mã sá: 9210101

LUÀN ÁN TIÀN S) NGHà THUÀT

NG¯äI H¯âNG DÈN KHOA HæC NGHIÊN CĄU SINH

</div>Trang 3<div class="page_container" data-page="3">

LâI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan luËn án TiÁn sĩ Nghệ thuật tạo hình tranh thờ của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ở tỉnh Tuyên Quang là cơng trình nghiên cąu căa

riêng tơi. Các trích dÉn, sá liáu, kÁt q nêu trong luËn án là trung thực, có xuÃt xą rõ ràng và ch°a đ°ÿc công bá trong bÃt kỳ công trình nghiên cąu căa tác giÁ nào khác. Tơi xin chåu hoàn toàn trách nhiám vÃ låi cam đoan này.

Tác giÁ luËn án

Bùi Vn Khánh

</div>Trang 4<div class="page_container" data-page="4">

1.1. Táng quan tình hình nghiên cąu ... 8

1.1.1. Những nghiên cứu về lịch sử Đ¿o giáo và người Sán Chay (nhóm Cao Lan) . 8 1.1.2. Những nghiên cứu về văn hóa của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ... 12

1.1.3. Những nghiên cứu về tranh thờ dân gian và tranh thờ của ngi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ... 15

1.2. CÂ sỗ lý luËn ... 24

1.2.1. Các khái niệm ... 24

1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu ... 27

1.3. Khái quát vÃ đåi sáng vËt chÃt, tinh thÅn và tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang ... 29

1.3.1. Khái quát về đời sống vật chất của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ở tỉnh Tuyên Quang ... 29

1.3.2. Khái quát về đời sống tinh thần của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ở tỉnh Tuyên Quang ... 33

1.3.3. Hiện tr¿ng tranh thờ của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ở tỉnh Tuyên Quang ... 37

TiÅu kÁt ... 44

Ch°¢ng 2: NàI DUNG VÀ HÌNH THĄC NGHà THUÊT TRANH THä CĂA NG¯äI SÁN CHAY (NHĨM CAO LAN) ỉ TâNH TUN QUANG ... 45

2.1. Nái dung và hình thąc nghá thuËt bá tranh chính ... 46

2.1.1. Bộ tranh Tam Thanh ... 46

2.1.2. Bộ tranh Tứ Đ¿i Nguyên Sư ... 53

2.1.3. Bộ tranh Thần Nông - Địa Tr¿ch ... 59

2.1.4. Bộ tranh BÁn Tinh - Nam Đường ... 62

2.1.5. Bộ tranh Thổ Phủ - Linh Tiền ... 64

2.1.6. Bộ tranh Thập Điện Diêm Vương ... 67

2.1.7. Các bức tranh đơn ... 69

2.2. Nái dung và hình thąc nghá thuËt bá tranh phā ... 73

</div>Trang 5<div class="page_container" data-page="5">

2.3.3. So sánh tranh thờ của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) với tranh thờ người Tày ở tỉnh Tuyên Quang ... 90

TiÅu kÁt ... 92

Ch°¢ng 3: ĐÀC TR¯NG, GIÁ TRä NGHà THUÊT VÀ XU H¯âNG BIÀN ĐàI NGHà THUÊT TRANH THä CĂA NG¯äI SÁN CHAY (NHĨM CAO LAN) ỉ TâNH TUN QUANG HIàN NAY ... 93

3.1.5. Không gian đồng hiện ... 105

3.1.6. Mơ típ mang tính biểu tượng theo quan niệm của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ... 107

3.2. Giá trå nghá thuËt ... 111

3.2.1. Sáng t¿o nhân vật thần linh trong tranh thờ ... 111

3.2.2. Thủ pháp nghệ thuật ước lệ tương trưng và lối vẽ công bút ... 117

3.3. Xu h°ãng biÁn đái nghá thuËt tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tãnh Tuyên Quang hián nay ... 122

3.3.1. Biến đổi công đo¿n vẽ tranh ... 122

3.3.2. Biến đổi nghệ thuật t¿o hình ... 125

3.3.3. Một số nguyên nhân biến đổi ... 130

TiÅu kÁt ... 132

KÀT LUÊN ... 133

DANH MĀC CÁC CƠNG TRÌNH KHOA HỉC ĐÃ CÔNG Bà ... 135

TÀI LIàU THAM KHÀO ... 136

PHĀ LĀC ... 144

</div>Trang 6<div class="page_container" data-page="6">

DANH MĀC CHỵ VIT TT Ch viÁt tÃt Chÿ viÁt đÁy đă

D: H: KT:

Dài Hình Kích th°ãc

</div>Trang 7<div class="page_container" data-page="7">

DANH MĀC BÀNG

Trang

BÁng 1.1. Phác dựng há tháng tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang ... 40 Bng 2.7. So sánh tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ

Tuyờn Quang vói tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúmCao Lan) ỗ cỏc tónh Phỳ Thỗ, Thái Nguyên ... 87

</div>Trang 8<div class="page_container" data-page="8">

Mä U 1. Lý do chỗn ti

- Lý do thực tiễn: Tranh thå và tranh TÁt là hai dòng tranh dõn gian ó cú t

xa xa ỗ Viỏt Nam. Tranh thå có nhiÃu giá trå nghá thuËt, giá trå nhân vn và đ°ÿc l°u truyÃn, thực hành th°ång xuyờn trong ồi sỏng cỏng òng cỏc dõn tỏc ỗ Viát Nam. Tranh thå <sáng= trong tín ng°ỡng căa đßng bào các dân tác thiÅu sá vùng núi, cho thy hỏ t tỗng, quan niỏm v v tr, nhõn sinh, gÍn liÃn vãi nhāng vå thÅn. Cũng nh° dân tác Kinh, Tày, Dao& tranh thå là mát đß thå khơng thÅ thiÁu trong đåi sáng tín ng°ỡng căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang. Nhāng bá tranh thå không chã chąa đựng trong đó đåi sáng tâm linh, quan niám thÇm mỹ mà còn thÅ hián nhiÃu giá trå nghá thuËt ỏc ỏo, trỗ thnh mỏt gam mu c sc trong khơng gian nghá tht căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Tuy

nhiên cho đÁn nay, viác nghiên cąu nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm

Cao Lan) ç Tuyên Quang d°ãi góc đá mỹ thuËt hçc vÉn ch°a đ°ÿc quan tâm đÅy đă. Do đó viác nghiên cąu cā thÅ, chi tiÁt, có há tháng vÃ tranh thå đÅ làm sáng rõ nhāng đÁc tr°ng t¿o nên phong cách nghá thuËt căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang l cn thit.

- Lý do khoa học: Nghá thuËt dân gian các dân tỏc thiu sỏ ỗ Viỏt Nam ó

c cập trong mát sá cơng trình, bài viÁt căa các tác giÁ thuác nhiÃu chuyên ngành khác nhau. Tuy nhiên, vÃn đÃ nghá thuËt t¿o hình dân gian ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang vÉn ch°a đ°ÿc khai thác. Do đó NCS mong mn đi sâu nghiên cąu, tìm låi giÁi thßa đáng cho nhāng <Çn sá= vÃ nghá thuËt t¿o hình dân gian và tìm ra các đÁc tr°ng, giá trå nghá thuËt căa tranh thồ ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang.

Nghiên cąu nghá thuËt tranh thå căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang từ góc nhìn lý ln và låch sÿ mỹ tht s¿ tiÁp cËn nhiÃu nhÃt có thÅ nhāng vÃn đÃ vÃ mỹ thuËt nói chung và giá trå nghá thuËt t¿o hình dân gian nói riêng. Bên c¿nh đó, trong q trình nghiên cąu tranh thå căa ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang s¿ giúp NCS có đ°ÿc ván kiÁn thąc khoa hỗc chuyờn sõu v lnh vc lý luận v lồch sÿ mỹ thuËt, đÁc biát là nghá thuËt t¿o hình

</div>Trang 9<div class="page_container" data-page="9">

dõn gian ỗ Viỏt Nam nói chung và nghá thuËt dân gian các dân tác thiÁu sá nói riêng. Từ đó ỳc kt nhng kinh nghiỏm, bi hỗc cn thit, nõng cao khÁ nng t° duy đác lËp và tích lũy kiÁn thąc cho nhāng nghiên cąu tiÁp theo.

Từ nhāng lý do trên, NCS nhËn thąc rằng: Nghiên cąu nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç tãnh Tuyên Quang trên góc đá mỹ thuËt hçc, luËn án h°ãng tãi tiÁp cËn nghá thuËt t¿o hình dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). KÁt quÁ nghiên cąu mãi căa luËn án s¿ góp phÅn làm phong phú thêm t° liáu vÃ mỹ thuËt dân gian, c biỏt l hỏi hỗa cỏc dõn tỏc thiu sá vùng núi phía BÍc. Chính vì vËy, NCS đã chỗn ti: Ngh thut to hỡnh tranh th ca người

Sán Chay (nhóm Cao Lan) ở tỉnh Tuyên Quang cho ln án căa mình. Qua nghiên

cąu, góp phÅn nhËn dián nghá tht t¿o hình dân gian, bÁo tßn và phát huy các giá trå nghá thuËt tranh thå ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang trong đåi sáng đ°¢ng đ¿i.

2. Māc đích và nhiám vā nghiên cąu

2.1. Mục đích nghiên cứu

Nghiên cąu tiÁn trình l°u truyÃn, cách thąc sÿ dāng, nghá thuËt t¿o hình dân gian đ°ÿc biÅu đ¿t trong tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. Nhận dián đÁc tr°ng, giá trå nghá thuËt và các xu h°ãng biÁn đái nghá thuËt tranh thå căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. T ú cú cÂ sỗ lu gi, bo tòn há tháng tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

2.2. Nhim v nghiờn cứu

ĐÅ đ¿t đ°ÿc māc đích nêu trên, các nhiám vā chính đÁt ra nh° sau:

- Táng hÿp, thu thËp t° liáu, tài liáu có liên quan đÁn tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang.

- NhËn dián nghá tht t¿o hình dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) đ°ÿc dißn đ¿t biÅu hián thơng qua các bá tranh thå. NhËn dián bÁn sÍc mỹ thuËt dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tun Quang trong t°¢ng quan vãi các dịng tranh dân gian khác.

</div>Trang 10<div class="page_container" data-page="10">

- Đánh giá đÁc tr°ng, giá trå nghá thuËt và nhāng xu h°ãng biÁn đái nghá thuËt t¿o hình trong tranh thå dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç tãnh Tuyên Quang.

3. Đái t°ÿng và ph¿m vi nghiên cąu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Đái t°ÿng nghiên cąu căa luËn án là nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç tãnh Tuyên Quang.

3.2. Phạm vi nghiên cứu

- Về không gian

Ph¿m vi khÁo sát, đÃ tài tËp trung khÁo sát chă yÁu trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang. Cā thÅ ph¿m vi nghiên cąu nh° sau: huyán Hàm Yên, huyán Yên S¢n, hun S¢n D°¢ng và thành phá Tun Quang. Có thÅ c mỗ rỏng trong thao tỏc so sỏnh, đái chiÁu vãi tranh thå căa nhāng dân tác khác, khÁo sát tranh thå căa ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ cỏc ồa phÂng lõn cận nh tónh Phỳ Thỗ, tónh Thỏi Nguyờn&

- Về thời gian

Các bá tranh thå cũ căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang có niên đ¿i từ cuái TK XIX, đÅu TK XX. Các bá tranh thå mãi v¿ từ nm

2000 đÁn nay.

4. Câu hßi và giÁ thuyÁt nghiên cąu

4.1. Câu hỏi nghiên cứu

1. Tranh thå ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang đ°ÿc l°u truyÃn, sÿ dāng nh° thÁ nào? 2. Nghá thuËt t¿o hình dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) đ°ÿc biÅu đ¿t ra sao qua các lãp nhân vËt thÅn linh? 3. ĐÁc tr°ng, giá trå nghá thuËt và xu h°ãng biÁn đái nghá thuËt t¿o hỡnh tranh thồ ngồiSỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang hián nay?

4.2. Giả thuyết nghiên cứu

4.2.1. GiÁ thuyết 1

Tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang c lu truyn qua nhiÃu thÁ há trong cáng đßng và sÿ dāng th°ång xuyên trong ho¿t

</div>Trang 11<div class="page_container" data-page="11">

đáng tín ng°ỡng. Há tháng tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) vãi các bá tranh chính, phā có tên gỗi v mc ớch s dng khỏc nhau. Cỏch xp đÁt, tr°ng bày từng bá tranh, bąc tranh thå trong từng nghi lß thå cúng đã t¿o nên nét riêng trong đåi sáng vn hóa, tín ng°ỡng căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

4.2.2. GiÁ thuyết 2

Các yÁu tá t¿o hình đ°ÿc dißn đ¿t biÅu hián trong tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tun Quang (bá cāc, hình mÁng, màu sÍc, đ°ång nét, tá chąc khơng gian) đÅ thiÁt lËp chÁt ch¿ hình Ánh các nhân vËt thÅn linh. Trong tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) dißn tÁ nhiÃu lãp nhân vËt, nhiÃu tÅng hình Ánh, nhiÃu khơng gian. Giāa tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç tãnh Tuyên Quang vãi tranh thå ng°åi ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ cỏc ồa phÂng tip giỏp v vói tranh thồ ca cỏc dõn tỏc khỏc ỗ Tuyờn Quang cú nhng tÂng òng v s khỏc biỏt nhÃt đånh.

4.2.3. GiÁ thuyết 3

ĐÁc tr°ng t¿o nên phong cách nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tãnh Tuyên Quang. Giá trå nghá thuËt chąa đựng nhāng thông điáp nhân vn xuyên suát trong nhāng tác phÇm tranh thå căa ng°åi ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). TrÁi qua tiÁn trình l°u truyÃn, sáng t¿o dân gian đã t¿o nên nhāng xu h°ãng biÁn đái vÃ nghá tht t¿o hình: các cơng đo¿n v¿ tranh và hình thąc biÅu đ¿t trong tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç tãnh Tuyên Quang.

5. Ph°¢ng pháp nghiên cąu

- Phương pháp điền dã

Thực hián điÃn dã trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang, tiÁp cËn đái t°ÿng nghiên cąu nhằm thu thËp thơng tin, tìm kiÁm t° liáu, hián vËt. NCS tËp trung điÃn dã sâu khu vực ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) sinh sáng, trực tiÁp tham dự các sinh ho¿t tín ng°ỡng, tìm hiÅu quá trình sáng t¿o tranh thå căa các hỗa cụng cú c gúc nhỡn chõn thc, ton cÁnh vÃ đái t°ÿng nghiên cąu. Phßng vÃn các cá nhân, nhà s°u tËp, nhà nghiên cąu, hỗa s, nghỏ nhõn ó và đang l°u giā tranh thå căa ng°åi

</div>Trang 12<div class="page_container" data-page="12">

ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang. i sâu quan sát, phßng vÃn vãi ba māc tiêu cā thÅ:

Một là, quan sát thực đåa (đåa bàn nghiờn cu) lm cÂ sỗ tip cận t liỏu cú

liên quan đÁn đái t°ÿng nghiên cąu. Quan sát trực tiÁp và gián tiÁp đái t°ÿng nghiên cąu. Sÿ dāng linh ho¿t hình thąc quan sát cơng khai và bí mËt đÅ có góc nhìn đa chiÃu vÃ nÃn nghá thuËt dân gian, các quan niám thÇm mỹ căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç tãnh Tuyên Quang.

Hai là, phßng vn (cỏ nhõn, nhúm) hiu rừ hÂn nguòn gác, quan niám thÇm mỹ dân gian căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. Đái t°ÿng phßng vÃn tËp trung vào ng°åi ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) c° trú t¿i các huyán: Yên S¢n, S¢n D°¢ng và thành phá Tuyên Quang.

Ba l, phòng vn sõu cỏc thy To, hỗa cụng ang l°u giā tranh thå căa

Sán

Chay (nhóm Cao Lan), khai thác các vÃn đÃ có liên quan đÁn hái hỗa dõn gian. Tỡm kim nhng thụng tin v hot đáng l°u truyÃn, các công đo¿n v¿ tranh và cách thąc sÿ dāng tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

- Phng phỏp nghiờn cứu nghệ thuật học

Ph°¢ng pháp chính đ°ÿc sÿ dāng trong luËn án là ph°¢ng pháp nghiên cąu nghá thuËt hỗc. T cỏc nguòn t liỏu in dó, luận ỏn đi sâu phân tích nghá tht t¿o hình dân gian trong từng bá tranh, bąc tranh căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. T ú tỡm ra các đÁc tr°ng và giá trå t¿o nên phong cách nghá thuËt đ°ÿc biÅu đ¿t qua các yÁu tá t¿o hình trong tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

- Phương pháp so sánh

Thực hián viác so sánh, đái chiÁu giāa kÁt quÁ táng hÿp tài liáu vãi kÁt quÁ thu thËp từ nghiên cąu điÃn dã, quan sát tham dự và phßng vÃn sâu đÅ so sánh s tÂng òng v khỏc biỏt gia tranh thồ dõn gian căa các tác ng°åi. ĐÁt tranh thå căa ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang trong tr¿ng thái đáng, trong mái t°¢ng quan vãi tranh thå căa các dân tác khác nh° Dao, Tày& Bằng góc nhìn so sánh đa chiÃu, ln án s¿ khỏi quỏt c nhng im tÂng òng, khỏc biỏt, mỏi liên há, giao l°u, tiÁp biÁn nghá thuËt và quan nián thÇm mỹ giāa các tác ng°åi.

</div>Trang 13<div class="page_container" data-page="13">

- Phương pháp thống kê

Ph°¢ng pháp tháng kê đ°ÿc sÿ dāng đÅ tiÁn hành đånh l°ÿng, phân lo¿i, xác đånh há tháng tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. PhÂng phỏp này đ°ÿc sÿ dāng vãi từng phÅn nái dung cā thÅ căa ln án. Trong đó tháng kê mơ tÁ đ°ÿc sÿ dāng trong viác khái quát các ngußn t° liáu, sá liáu vÃ há tháng tranh thå căa ng°åi ngồi

Sỏn Chay (nhúm Cao Lan)

ỗ tónh Tuyờn Quang ç ch°¢ng 1; tháng kê suy luËn đ°ÿc sÿ dāng đÅ phân tích, đánh giá các vÃn đÃ nghiên cąu vÃ nghá thuËt to hỡnh tranh thồ ca ngồi ỗ Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ch°¢ng 2 và ch°¢ng 3 căa luËn án.

- Cách tiếp và phương pháp nghiên cứu

LuËn án sÿ dāng cách tiÁp cËn và ph°¢ng pháp nghiờn cu khoa hỗc liờn ngnh nh: vn húa dõn gian, dõn tỏc hỗc nghỏ thuật, s hỗc trong mỏi liờn hỏ vói m thuật hỗc, lm sỏng rõ các vÃn đÃ nghá thuËt t¿o hình trong tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

6. í ngh*a khoa hỗc v thc tißn căa đÃ tài

6.1. Ý nghĩa khoa học

Luận ỏn l cụng trỡnh nghiờn cu khoa hỗc u tiên và có há tháng d°ãi góc nhìn lý luËn và låch sÿ mỹ thuËt vÃ nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. Nghiờn cu s bỏ sung t liỏu v hỏi hỗa dõn gian ca ngồi Sỏn Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang trờn nhiu phÂng diỏn: nguòn gỏc lồch s, nghỏ thuật t¿o hình, quá trình l°u truyÃn và sÿ dāng. LuËn án có nhāng chąng cą, luËn cą xác thực đÅ minh gii nhng vn v hỏi hỗa dõn gian các dân tác thiÅu sá nói chung và tranh thå ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang nói riêng.

6.2. Ý nghĩa thực tiễn

KÁt quÁ nghiên cąu căa luËn án góp phÅn làm phong phú thêm t° liáu vÃ mỹ thuËt dân gian, đÁc biát là mỹ thuËt các dân tác thiÅu sá ç khu vực miÃn núi phía BÍc. Qua đó thÃy đ°ÿc vå trí tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang trong dũng chy m thuËt dân gian Viát Nam. Từ đó thÃy đ°ÿc mái

</div>Trang 14<div class="page_container" data-page="14">

t°¢ng quan căa tranh thå ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan ) vãi tranh dân gian ca cỏc dõn tỏc khỏc ỗ min nỳi. Nghiờn cu có ý nghĩa đånh h°ãng trong viác bÁo tßn và phát huy các giá trå nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang trong đåi sáng đ°¢ng đ¿i.

7. KÁt cu ca lun ỏn

Ngoi phn Mỗ u (7 trang), KÁt luËn (2 trang), Tài liáu tham khÁo (7 trang) và Phā lāc (116trang), nái dung chính căa luËn án đ°ÿc kÁt cÃu thành 3 ch°¢ng:

Ch°¢ng 1: Tỏng quan tỡnh hỡnh nghiờn cu, cÂ sỗ lý luận, khái quát vÃ ng°åi và tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang (36 trang).

Ch°¢ng 2: Nái dung và hình thąc nghá tht tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tãnh Tuyên Quang (47 trang).

Ch°¢ng 3: ĐÁc tr°ng, giá trå nghá thuËt và xu h°ãng biÁn đái nghá thuËt tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tãnh Tuyên Quang hián nay (39 trang).

</div>Trang 15<div class="page_container" data-page="15">

Ch°¢ng 1

TäNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CĄU,

C¡ Sä LÝ LUÀN, KHÁI QUÁT VÂ NG¯âI VÀ TRANH THâ CĂA NG¯âI SÁN CHAY (NHÓM CAO LAN) ä TâNH TUYÊN QUANG

1.1. Tång quan tình hình nghiên cąu

1.1.1. Những nghiên cứu về lịch sử Đạo giáo và người Sán Chay (nhóm Cao Lan)

Đáng chú ý trong nhóm nghiên cąu n°ãc ngồi vÃ Viát Nam l nhng hỗc gi ngồi Phỏp. Trong ú nỏi bật là tác giÁ Bonifacy, ông đã thực hián nhiÃu cuác điÃn dã, khÁo sát thực đåa vÃ ngußn gác låch sÿ, vn hóa, tín ng°ỡng căa đßng bào các dân tỏc thiu sỏ ỗ Viỏt Nam, trong ú cú ngồi Mỏn Cao Lan (Sỏn Chay) ỗ khu vc min nỳi phía BÍc Viát Nam. Tác giÁ đÁc biát quan tâm n vn nguòn gỏc lồch s tỏc ngồi ỗ Viát Nam nói chung và ng°åi ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn vùng núi phía BÍc nói riêng.

Bonifacy đã dành nhiêu thåi gian điÃn dã, tìm hiÅu, thu thËp các ngn t° liáu cÅn thiÁt đÅ nghiên cąu vÃ ngußn gác låch sÿ căa mát sỏ tỏc ngồi ỗ vựng nỳi Viỏt Nam, trong đó có ng°åi ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Trong các cơng trình nghiên cąu căa Bonifacy nái bËt là nhāng tác phÇm nh°: Chuyên khÁo về

người Mán Quần cộc (Monographie des Mans Quan Coc, ò Trỗng Quang dồch

trong Revue Indochinoise 1904, No 10 et 11) [14]; GiÁn chí người Mán Cao Lan,

(Revue Indochinoise. No. 13 - 15/7/1905. Page 899 - 928) [15]; Về quan hệ tộc người giữa các dân tộc ở miền Bắc Việt (Une mission ches les Mans de Octobe 1901 à la for de Janvier) [16]. Bonifacy đã khÁo tÁ chi tiÁt vÃ ngußn gác låch sÿ, s hỡnh thnh cỏc tỏc ngồi ỗ khu vc min núi Viát Nam. Tác giÁ tËp trung đi sâu nghiên cąu tiÁn trình låch sÿ căa tác ng°åi ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) khu vực miÃn núi phía BÍc nói chung và ỗ ồa bn tónh Tuyờn Quang nói riêng. Bonifacy đã có nhāng nghiên cąu mang tính phát hián, từ đó phân tích, luËn bàn các vÃn đÃ liên quan đÁn ngußn gác låch sÿ, vn hóa, tín ng°ỡng, tËp qn canh tác căa

ng°åi ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). ĐÁc biát trong cơng trình GiÁn chí người

</div>Trang 16<div class="page_container" data-page="16">

Mán Cao Lan (Revue Indochinoise. No. 13 - 15/7/1905. Page 899 - 928) [15], tác giÁ đã đÃ cËp đÁn ho¿t đáng thå cúng (tín ng°ỡng) căa ng°åi ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) và viác sÿ dāng nhāng bá tranh thå trong các nghi lò ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ khu vực miÃn núi phía BÍc Viát Nam.

Nhāng nghiên cąu căa Bonifacy đã cung cÃp nhiÃu thông tin khoa hỗc quý giỏ, l tin , cÂ sỗ quan trỗng cho nhāng nghiên cąu tiÁp theo có liên quan đÁn ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam. Cú thÅ thÃy nhāng vÃn đÃ vÃ låch sÿ, vn hóa, tín ng°ỡng, nghá thuËt căa các dân tác thiÅu sá Viát Nam nói chung và ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) núi riờng ỗ khu vc vựng nỳi phớa Bc ó c cỏc nh khoa hỗc nóc ngoi quan tõm, nghiên cąu và cơng bá trên nhiÃu tác phÇm. Nhāng cụng trỡnh ca cỏc nh khoa hỗc nóc ngoi ó mang đÁn nhāng cách tiÁp cËn mãi, góc nhìn mãi vÃ đåi sáng vn hóa, tín ng°ỡng căa ng°åi dân tỏc thiu sỏ ỗ Viỏt Nam. Cú th thy nhng cơng trình nghiên cąu căa các tác giÁ n°ãc ngồi l nguòn t liỏu quan trỗng, cn thit, l tin quan trỗng mỗ ra hóng tip cận mói trong viác nghiên cąu nghá thuËt t¿o hình dân gian các dân tác thiÅu sá nói chung, đÁc biát là nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang nói riêng.

Cỏc nh khoa hỗc Viỏt Nam cng dnh s quan tâm đÁc biát tãi nhāng vÃn đÃ có liên quan đÁn ngußn gác låch sÿ, đåi sáng sinh kÁ, vn hóa, tín ng°ỡng& căa các dân tác thiÅu sỏ ỗ khu vc min nỳi phớa Bc Viỏt Nam. Trong đó có nhiÃu cơng trình nghiên cąu, đÃ cËp, giãi thiáu, khái quát vÃ låch sÿ tác ng°åi, đåi sáng sinh kÁ, vn hóa, tín ng°ỡng và các phong tāc, tËp quán cũng nh° lß hái truyÃn tháng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

Nm 1978, cụng trình Các dân tộc ít người ở Việt Nam - Các tỉnh phía Bắc [80], đi sâu nghiên cąu ngn gỏc lồch s ca dõn tỏc ớt ngồi ỗ cỏc tãnh phía BÍc,

trong đó có ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Các tác giÁ thu thËp đ°ÿc nhiÃu chąng cą, t° liáu, hián vËt cá đã và đang đ°ÿc l°u truyÃn trong dân gian đÅ chąng minh cho nhāng nhËn đånh, luËn

bàn các v

Ãn đÃ nghiên cąu. VÃn đÃ các dân tác ít ngồi ỗ Viỏt Nam c trỡnh by c th, khoa hỗc, tồng minh vói nhng luận c

</div>Trang 17<div class="page_container" data-page="17">

xác đáng. Trong đó, tác giÁ Ngun Nam TiÁn có nhËn đånh: <Ng°åi Cao Lan - Sán Chã quÅn c° đơng đÁo t¿i vùng ThËp V¿n Đ¿i S¢n - B¿ch Vân S¢n, nằm sát biên giãi Viát - Trung hián nay. NhiÃu tài liáu cho thÃy, đÿt di c° lãn vào miÃn trung du BÍc Bá Viát Nam đã cách đây khng bán trm nm= [67, tr.119]. Cơng trình bóc u cho ngồi ỗc nhận diỏn c nhng dõn tỏc ớt ngồi ó v ang sinh sỏng ỗ khu vực miÃn núi phía BÍc Viát Nam.

Nm 2004, Lâm Q cơng bá cơng trình Văn hóa Cao Lan. Nghiên cąu này

đã làm rõ nhāng vÃn đÃ vÃ vn hóa, tín ng°ỡng và ngn gác låch sÿ căa Sán Chay (nhóm Cao Lan). Tác giÁ viÁt vÃ låch sÿ hỡnh thnh ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viát Nam nh° sau: <Đ¿i Minh quác, QuÁng Tây tãnh, tÁ Giang đ¿o, Nam Ninh phă, Th°ÿng T° châu, Tây Lâu h°¢ng thơn= (Dåch là: thåi đ¿i nhà Minh, tãnh QuÁng Tây, đ°ång phía bên phÁi dịng sơng Tây Giang, phă Nam Ninh, châu Th°ÿng T°, thôn Tây Lâu)= [77, tr.12]. Cùng vãi đó, cơng trình khÁo tÁ chi tiÁt vÃ låch sÿ, vn hóa, tín ng°ỡng ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ khu vc miÃn núi phía BÍc nói chung và đåa bàn tãnh Tuyờn Quang núi riờng. Cụng trỡnh ó cho ngồi ỗc nhËn dián đ°ÿc nhāng nét vn hóa, tín ng°ỡng đác đáo căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) vãi cuác sáng lao đáng, sÁn xt gÍn bó mËt thiÁt vãi yÁu tá tự nhiên. Nh° vËy, Lâm Quý đã công bá nhiÃu thông tin, t° liáu, đ°a ra các gi thuyt, kt luận quan trỗng cho thy ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam núi chung v trên đåa bàn tãnh Tun Quang nói riêng có ngn gác từ Trung Hoa, chąa đựng nhiÃu nét vn hóa, tín ng°ỡng đác đáo.

Có thÅ thÃy, theo nhËn đånh ca cỏc nh khoa hỗc, cn c vo nhiu nguòn t° liáu chính tháng và khơng chính tháng (các cơng trỡnh khoa hỗc ó c cụng bỏ v nguòn t liáu cá cịn đ°ÿc l°u giā trong cáng đßng), có th nhận ồnh ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viát Nam nói chung và trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang nói riêng có ngn gác låch sÿ từ Trung Hoa. Hỗ ó di c sang Viỏt Nam theo nhiu dũng hỗ, qua nhiu con đ°ång, từ nhiÃu thåi điÅm, thành nhiÃu đÿt khác nhau. ĐiÅm dừng chân cuái cùng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) là trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang vào khoÁng thåi gian cuái đåi nhà Minh, đÅu nhà Thanh cách đây khoÁng h¢n 300 nm (cùng thåi vãi nhà Nguyßn nhāng nm 1640 - 1660). Nh°

</div>Trang 18<div class="page_container" data-page="18">

vËy, ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) cú ỗ Viỏt Nam t khỏ lõu, hỗ ồnh canh, ồnh c ỗ khu vc miÃn núi phía BÍc và đã t¿o nên nhāng nét vn hóa riêng.

Nm 2011, cuán sách Đ¿o giáo nhập mơn [73], tác giÁ Tr°¢ng Đ¿o Q đi

sâu nghiên cąu, phân tích trên nhiÃu góc đá, khía c¿nh căa Đ¿o giáo. Cơng trình đ°ÿc chia nhiÃu chun đÃ khác nhau, nái dung cát lõi xoay quanh chín vÃn đÃ căa låch sÿ Đ¿o giáo: ngußn gác låch sÿ, giáo nghĩa, các tông phái, kinh điÅn, thÅn tiên, tiên cÁnh, đ¿o thuËt, nghi thąc và vn hóa Đ¿o giáo... Đó là nhāng vn quan trỗng trong viỏc tip cận, nghiờn cu v nguòn gỏc lồch s tụn giỏo, tớn ngng ỗ Viỏt Nam. T ú, ngồi ỗc cú c gúc nhỡn chõn thc hÂn v nguòn gỏc, xut s, chc vồ, tờn gỗi ca cỏc vồ thn ca o giỏo.

Nm 2012, cuán sách 100 câu chuyện về Đ¿o giáo [75], tác giÁ Tr°¢ng Tùng

Quân tËp hÿp, giãi thiáu nhāng câu chuyán có liên quan đÁn Đ¿o giáo đ°ÿc l°u truyÃn trong dân gian Viát Nam. Cơng trình có nhiÃu chi tiÁt thú vå, vãi các yÁu tá tín ng°ỡng, tâm linh mang tính siêu nhiên, thÅn bí trong Đ¿o giáo. Cuán sách đi vào phõn tớch, luận bn v nguòn gỏc v tờn gỗi các vå thÅn xuÃt hián trong quan nián dân gian ca cỏng òng cỏc dõn tỏc. Qua ú, ngồi ỗc hiu rừ hÂn v nguòn gỏc o giỏo, cỏc tập tāc, quan niám vÃ thÅn linh căa các tác ng°åi miÃn núi phía BÍc.

Nm 2019, tác gi Trn Trỗng Kim xut bÁn cuán Đ¿o giáo [56]. õy l

nhng bi bỏo khoa hỗc v o giáo đ°ÿc táng hÿp thành sách. Cơng trình gßm 180 trang, đã khái l°ÿc toàn dián vÃ Đ¿o giáo và lồch s o giỏo. Trong ú cập n hỗc thuyt ca Lóo T, túm thuật nhng t tỗng cỏt lõi căa phái Đ¿o gia: Liát Tÿ, Trang Tÿ. Nghiên cąu đi sâu khai thác nhāng biÁn thÅ căa Đ¿o giáo d°ãi hình thąc thÅn tiên, tu tiên, tr°ång sinh bÃt lão căa giãi đ¿o sĩ thåi TÅn Hán. Công trình cũng đÃ cËp đÁn vai trị căa tam giáo òng nguyờn (Nho, Phật, o) ỗ Viỏt Nam v luận bàn nhāng vÃn đÃ tiÁp biÁn trong viác hình thành nên dián m¿o căa nÃn vn hóa Viát Nam. Đây l ti liỏu quan trỗng tỡm hiu v o giỏo v lồch s o giỏo ỗ Trung Hoa. Cuỏn o giỏo ó cung cp cho ngồi ỗc mỏt bn l°ÿc đß chi

tiÁt, cā thÅ vÃ ngußn gác, låch sÿ căa Đ¿o giáo trong trình hình thành phát triÅn ç Viát Nam. Qua đó ng°åi đçc có góc nhìn chân thực, sâu ráng vÃ tín ng°ỡng trong

đåi sáng tõm linh ca cỏng òng cỏc dõn tỏc ỗ Viỏt Nam.

</div>Trang 19<div class="page_container" data-page="19">

Tóm l¿i, nhāng cơng trình nêu trên các tác giÁ đã đi sâu khai thác nhiÃu vÃn đÃ có liên quan đÁn låch sÿ Đ¿o giáo và låch sÿ tác ng°åi, trong đó có ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan). Qua ú, ngồi ỗc có mát góc nhìn chân thực, sâu ráng, chi tiÁt, cā thÅ và nhËn dián rõ nét vÃ ngußn gác låch sÿ Đ¿o giáo, vn hóa, tín ng°ỡng căa ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam núi chung và trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang nói riêng. Trong quá trình sáng, lao đáng, sÁn xuÃt ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang đ°ÿc bÁn đåa hóa và đã t¿o nên mát bąc tranh vn hóa, tín ng°ỡng, nghá tht vơ cùng đÁc sÍc, đËm chÃt dân gian, nái bËt là há tháng tranh thå đ°ÿc l°u truyÃn qua nhiÃu thÁ há trong cáng òng v s dng thồng xuyờn ỗ cỏc nghi lò thå cúng.

1.1.2. Những nghiên cứu về văn hóa của người Sán Chay (nhóm Cao Lan)

TiÁp cËn từ góc đá vn hóa căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan),đÁn nay đã có khá nhiÃu cơng trình nghiên cąu đ°ÿc công bá vÃ lĩnh vực này. Các tác giÁ dù tiÁp cËn, nhìn nhËn, nghiên cąu, khai thác các vn ỗ nhiu chiu hóng, nhiu gúc ỏ v trên nhiÃu ph°¢ng dián, khía c¿nh khác nhau, song tựu trung l¿i, các cơng trình vÉn chă u xoay quanh vào nhāng vÃn đÃ liên quan đÁn vn hóa dân gian căa các tác ng°åi, trong đó có vn hóa căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam núi chung v ỗ tónh Tuyờn Quang nói riêng.

Nm 2002, có cơng trình Lễ hội các dân tộc Hoa, Sán Dìu ở Việt Nam căa

tác giÁ Diáp Trung Bình [12], nghiên cąu đã đem đÁn mát góc nhìn mãi vÃ vn hóa, tín ng°ỡng căa đßng bào các dân tác thiÅu sá. Cơng trình đi vào khÁo tÁ chi tiÁt mát sá phong tāc, tËp qn, tín ng°ỡng trong lß hái trun tháng tiêu biu ca ngồi Hoa, Sỏn Dỡu ỗ Viỏt Nam nh°: lß Tháo Khốn, lß Kỳ n, lß Đ¿i Phàn, lß CÃp SÍc. ĐÁc biát, trong cơng trình đã đÃ cËp đÁn mát sá bąc tranh thå đ°ÿc sÿ dāng trong lß hái căa ng°åi Sán Dìu. Cn sách đÃ cËp khá tồn dián lß hái căa ng°åi Sán Dìu v ngồi Hoa ỗ Viỏt Nam, mang n cho ngồi ỗc mỏt gúc nhỡn ton cnh, chõn thc v lò hái truyÃn tháng các dân tác thiÅu sá.

Cùng vãi đó, nm 2002, trong cn Văn hóa Việt Nam nhìn từ Mỹ thuật (tËp

2) [95]. Trong phÅn VII <Tranh dân gian=, tác giÁ Chu Quang Trą đã đÃ cËp và phân tích mÁng tranh thå cúng dân gian, đ°a ra nhiÃu nhËn đånh vÃ tranh thå trong

</div>Trang 20<div class="page_container" data-page="20">

ho¿t đáng tín ng°ỡng căa ng°åi Viát. Cơng trình đi sâu nghiên cu c th tờn gỗi mỏt sỏ bc tranh, tờn gỗi cỏc vồ thn v vồ trớ sp xp tranh (treo tranh) ỗ cỏc khụng gian khỏc nhau. Cuỏn sỏch cũng đÃ cËp đÁn tín ng°ỡng PhËt giáo, Nho giáo, o giỏo, cỏc nghi lò hu òng ỗ Bc Bỏ. Qua đó có nhāng luËn bàn vÃ ý nghĩa căa mát sá bąc tranh đ°ÿc sÿ dāng trong các nghi lò thồ cỳng. Cụng trỡnh ó cho ngồi ỗc mỏt gúc nhỡn mói v nn vn húa, tớn ngng ỗ Viát Nam qua lng kính mỹ tht.

Nm 2003,Kháng Dißn (chă biên) đã xuÃt bÁn cuán sách Dân tộc Sán Chay

ở Việt Nam [23]. Cơng trình này đã tËp trung khai thác nhāng vÃn đÃ liên quan đÁn

vn hóa căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan - Sán Chã). Trong đó cơng trình giãi thiáu khái qt vÃđiÃu kián tự nhiên, đåa vực c° trú, dân c°, đåi sáng kinh tÁ, các tá chąc xã hái trong cáng òng ca ngồi Sỏn Chay ỗ Viỏt Nam. Nghiờn cu đi sâu phân tích nhāng vÃn đÃ cā thÅ vÃ vn hóa vËt chÃt, vn hóa tinh thÅn căa ng°åi Sỏn Chay cỏc vựng, min khỏc nhau ỗ Viỏt Nam, trong đó có nhóm ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) khu vực miÃn núi phía BÍc.

Nm 2006, trong cơng trình Văn hóa, văn hóa tộc người và văn hóa Việt

Nam [84] căa tác giÁ Ngô Đąc Thånh đã đi sâu nghiên cu v tỏc ngồi v vn húa tỏc ngồi ỗ khu vực miÃn núi trong dịng chÁy vn hóa Viát Nam. Cơng trình này tác giÁ tiÁp cËn vÃn đÃ qua các nhóm ngơn ngā, từ đó đi sâu khÁo cąu nhāng th° tåch cá đang đ°ÿc l°u truyÃn trong cáng đßng đÅ tìm ra nét đÁc tr°ng căa vn húa cỏc tỏc ngồi trong tng khu vc ỗ Viỏt Nam. Nghiên cąu đã đÃ cËp đÁn tín ng°ỡng vn hóa căa cáng đßng các dân tác thiÅu sá khu vực miÃn núi phía BÍc nh°: Tày, Nùng, Thái, Cao Lan, Sán Dìu... Từ đó tác giÁ đ°a ra nhāng nhËn đånh, kÁt luËn vÃ vn hóa tác ng°åi và vn hóa Viát Nam.

Nm 2014, trong cơng trình Lễ hội truyền thống của người Cao Lan ở Tuyên

Quang [86] ĐÁng Chí Thơng đã tiÁp cËn, khai thác, nghiên cąu vÃ vn hóa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trờn phÂng diỏn lò hỏi truyn thỏng. Tỏc gi ó đi sâu bóc tách các vÃn đÃ vn hóa dân gian đÅ tìm ra nhāng nét đÁc tr°ng căa lß hái truyÃn tháng ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang trong đåi sáng đ°¢ng đ¿i. ĐÁc biát tác giÁ tËp trung nghiên cąu, khÁo tÁ chi tiÁt và phân tích vÃ lß

</div>Trang 21<div class="page_container" data-page="21">

hái dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tun Quang. ĐÁng Chí Thơng đã cho ngồi ỗc mỏt gúc nhỡn chõn thc, khỏch quan, chi tiÁt vÃ nhāng vÃn đÃ liên quan đÁn biÁn đái trong lß hái truyÃn tháng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang.

Nm 2018, luận ỏn Tin s Vn húa hỗc ca Nguyòn Vn Ba đ°ÿc bÁo vá thành cơng vãi cơng trình Văn học dân gian Cao Lan nhìn từ văn hóa tộc người [5].

Cơng trình này tác giÁ đã tiÁp cËn nghiên cąu vn hóa dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) qua các truyán cá, dân ca, tāc ngā, truyán th¢ đã và đang đ°ÿc l°u truyÃn. Từ đó đ°a ra luËnbàn, nhËn đånh vÃ vÃn đÃ vn hỗc dõn gian ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) nhìn từ khơng gian vn hóa tác ng°åi.

Cú th thy cỏc hỗc gi trong nóc khi tip cận ỏi tng nghiờn cu ỗ khu min nỳi ó đÁc biát quan tâm đÁn vn hóa dân gian căa các tác ng°åi, trong đó có vn hóa căa ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ nhiu khớa cnh, trờn nhiÃu ph°¢ng dián khác nhau. Trong các cơng trình nghiên cąu đó, có cơng trình đi vào khÁo tÁ vÃ lß hái dân gian, có nhāng cơng trình đi sâu khc hỗa chi tit v vn húa tỏc ngồi, cú nhng nghiờn cu khai thỏc cỏc vn vn hỗc, nghá thuËt dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Có thÅ thÃy các cơng trình nghiên cąu căa cỏc hỗc gi trong nóc ó tập trung khai thỏc vÃn đÃ vn hóa truyÃn tháng căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam.

Túm li, nhng cơng trình nghiên cąu vÃ vn hóa căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ó phỏc hỗa mỏt bc tranh táng thÅ, rõ nét, nhiÃu màu sÍc vÃ vn hóa, tín ng°ỡng truyÃn tháng căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam. Qua ú ngồi ỗc cú mỏt gúc nhỡn chi tit, c th v låch sÿ vn hóa, tín ng°ỡng căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam núi chung v khu vực miÃn núi phía BÍc nói riêng. Từ đó các hỗc gi, nh nghiờn cu cú cÂ sỗ mỗ ra nhāng h°ãng nghiên cąu mãi, vÃn đÃ tiÁp theo liên quan đÁn đåi sáng vn hóa căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç Viát Nam, cũng nh° nhāng vÃn đÃ vÃ nghá thuËt tranh thå đ°ÿc sÿ dāng hằng xuyên trong các nghi lß thå cúng căa ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

</div>Trang 22<div class="page_container" data-page="22">

1.1.3. Những nghiên cứu về tranh thờ dân gian và tranh thờ của người Sán Chay (nhóm Cao Lan)

Nghiên cąu mỹ vÃ thuËt dân gian ca ngồi Viỏt, cú khỏ nhiu nh khoa hỗc quan tõm, vói nhiu cụng trỡnh khoa hỗc c cụng bá. Các nghiên cąu vÃ mỹ thuËt dân gian b°ãc đÅu đã khái quát, giãi thiáu, phân tích nhiÃu vÃn đÃ có liên quan đÁn nghá tht t¿o hình trun tháng cũng nh° quá trình hình thành và phát triÅn ca tranh dõn gian Viỏt Nam. Cỏc nh khoa hỗc tËp trung khai thác nhāng vÃn đÃ liên quan đÁn tranh thồ dõn gian ca ngồi Viỏt (ỗ vựng òng bng) v mỏt sỏ dõn tỏc ớt ngồi (ỗ vựng núi). Trong đó nhiÃu cơng trình đã đi vào nghiên cąu chi tiÁt, cā thÅ quá trình hình thành và phát triÅn căa mỹ thuËt truyÃn tháng Viát Nam, đÁc biát là mÁng tranh thå dân gian. Có thÅ thÃy các tác giÁ đÁc biát chú ý đÁn các dòng tranh

dân gian Đơng Hß, Hàng Tráng, Kim Hồng và tranh o giỏo ỗ Viỏt Nam.

Nm 1960, tỏc gi Maurice Durand có tác phÇm Tranh dân gian Việt Nam

Sưu tầm và nghiên cứu (Nguyßn Thå Hiáp, Olivier Tessier dåch) [64]. Tác giÁ đã thu

thËp đ°ÿc ngußn t° liáu phong phú, đa d¿ng, có há tháng vÃ tranh dân gian Viát Nam. Cơng trình đã đÃ cËp và giãi thiáu đÁn mÁng tranh thå miÃn núi căa đßng bào các dân tác thiÅu sá. Nhāng quan sát, ghi chép, nghiên cąu, nhËn đånh và bình giÁi căa tác giÁ đã góp phÅn nhËn dián, đånh hình dián m¿o căa tranh dân gian Viỏt Nam. Qua ú ngồi ỗc thy c vồ trớ căa tranh dân gian Viát Nam trong dòng chÁy Đ¿o giỏo ỗ khu vc ụng Nam .

Nm 1984, Ngun Bá Vân, Chu Quang Trą có cơng trình Tranh dân gian

Việt Nam [99]. Cơng trình b°ãc đÅu giãi thiáu vÃ mÁng tranh thå căa dịng tranh

Đơng Hß, Hàng Tráng, Kim Hoàn. Trong nghiên cąu này, hai tác giÁ đã đÃ cËp và phân tích nhāng bąc tranh thồ tiờu biu ca ngồi Viỏt ỗ vựng òng bng. Qua đó điÅm tên, luËn bàn vÃ nái dung mát sá bąc tranh thå căa các dòng tranh dân gian nh°: Táo Quân, Thá Công, Vũ Đãnh - Thiên Ât, tranh Tÿ Vi TrÃn Tr¿ch, HuyÃn Đàn TrÃn Môn... Các tác giÁ cũng đÃ cËp đÁn há tháng tranh thå trong tín ng°ỡng PhËt giáo, Nho giáo, Đ¿o giáo, tín ngng hu òng ỗ Viỏt Nam vói cỏc bc tranh nh: Ngỗc Hong Thng , T Ph, Tam Ph, Thỏnh MÉu Th°ÿng Ngàn, Đąc

</div>Trang 23<div class="page_container" data-page="23">

MÉu ThoÁi, Ngũ Há& Nghiên cąu cũng khÁo tÁ chi tiÁt cách treo tranh trong khụng gian sinh hot ỗ gia ỡnh và ngồi đÃn, đình, chùa& Từ đó tác giÁ cơng trình có nhāng phân tích, nhËn đånh, đánh giá đÁc tr°ng và giá trå nghá thuËt căa mát sá bąc tranh thå Đơng Hß, Hàng Tráng, Kim Hoàn. Nghiên cąu b°ãc đÅu so sánh, đái chiÁu mÁng tranh thå miÃn xuôi vãi các bá tranh thå căa òng bo dõn tỏc thiu sỏ ỗ min nỳi. Cú thÅ thÃy cơng trình này đã đi sâu nghiên cąu, khai thác nhāng vÃn đÃ vÃ mỹ thuËt dân gian Viát Nam, đÁc biát là tranh thå đ°ÿc sÿ dāng trong tớn ngng ca ngồi Viỏt ỗ vựng òng bng BÍc Bá. Cơng trình đã khai thác, phân tích, ln bàn và làm rõ đÁc tr°ng căa mỹ thuËt dân gian Viát Nam từ ph°¢ng dián, góc đá nghá tht t¿o hình.

Nm 1999, cơng trình Văn hóa truyền thống Cao Lan [69] căa tác giÁ Phù

Ninh, Nguyßn Thånh đi sâu nghiên cąu nhāng vÃn đÃ vÃ vn hóa, nghá thuËt dân gian, b°ãc đÅu đã đÃ cËp đÁn mÁng tranh thå căa đßng bào Sán Chay (nhóm Cao Lan) miÃn núi. Cơng trình gßm 170 trang, chia làm 3 ch°¢ng: Ch°¢ng 1 là nhāng vÃn đÃ vÃ låch sÿ tác ng°åi, ch°¢ng 2 đi sâu nghiên cąu vn hóa vËt chÃt và ch°¢ng 3 khai thác vn hóa tinh thÅn căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Nghiên cu ó cho ngồi ỗc nhận dián đ°ÿc bąc tranh táng thÅ vÃ vn hóa truyÃn thỏng ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam.

Trong chÂng 1, tỏc gi Phự Ninh, Nguyòn Thånh đã làm sáng tß nhāng vÃn đÃ vÃ låch sÿ và c¢ cÃu xã hái căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Trong đó tác giÁ đi sâu vào nghiên cąu låch sÿ hình thành tác ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan), các thiÁt chÁ và tËp quán xã hái, kinh tÁ, đåi sáng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) xa ỗ Viỏt Nam núi chung v khu vực miÃn núi phía BÍc nói riêng.

Ch°¢ng 2, đi sâu nghiên cąu nhāng vÃn đÃ vÃ vn hóa vËt chÃt căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Tác giÁ i vo khai thỏc cỏc chi tit nh ỗ cỏ trun, cơng cā lao đáng, sÁn xt, đß dùng sinh ho¿t, trang phāc truyÃn tháng và mát sá phong tāc n uáng, tri thąc chāa bánh dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan)... Nghiên cąu tËp trung khÁo tÁ, phân tích và đ°a ra nhāng nhËn đånh, kÁt luËn vÃ vn hóa vËt chÃt căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Viỏt Nam.

</div>Trang 24<div class="page_container" data-page="24">

Trong chÂng 3, Phự Ninh, Nguyòn Thồnh khai thỏc nhāng vÃn đÃ vn hóa tinh thÅn, phÅn <Tín ng°ỡng - tôn giáo và tāc ma chay căa ng°åi Cao Lan= [69, tr.79], các tác giÁ đã giãi thiáu s¢ bá hai bá tranh thå đ°ÿc dùng phá biÁn trong các nghi lß thå cúng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) và đ°a ra kÁt luËn:

Hián nay nhiÃu bá tranh đã có niên đ¿i hàng trm nm. Ng°åi Cao Lan có nhiÃu lo¿i tranh, nh°ng tranh đ°ÿc òng bo coi trỗng nht v gỡn gi cần thận h¢n cÁ đó là 2 bá tranh chính: 1. Bá tranh gßm 11 chiÁc dùng trong tang lß gßm có:

+ Bąc tranh PhËt + Bąc tranh Pháp + Bąc tranh Tng + Bąc tranh Phá ngāc + Bąc tranh T°ãng + Bąc tranh ông ĐÁng + Bąc tranh ông Triáu + Bąc tranh ông Mã + Bąc tranh Quan...

2. Bá tranh tam thanh dung trong lß cÅu chay: + Tranh Th°ÿng Thanh

+ Tranh Thái Thanh + Tranh Ngỗc Thanh + Tranh Nhõn ồnh + Tranh ồa tr¿ch

+ Tranh Nam T°ång [69, tr.105,106].

Cơng trình này tác giÁ Phù Ninh, Nguyßn Thånh đã đ°a ra nhiu thụng tin mói, khỏ quan trỗng trong viỏc tiÁp cËn vn hóa, tín ng°ỡng, đÁc biát là các bỏ tranh thồ chớnh s dng ỗ cỏc nghi lò thå cúng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Từ đó tác giÁ cuán sách đ°a ra nhËn đånh vÃ nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan): <Có thÅ nói rằng tranh thå căa ng°åi Cao Lan cā thÅ là hai bá tranh thå làm chay và cúng mÁn là mát bá phËn nghá thuËt dân gian đ°ÿc nâng cao

</div>Trang 25<div class="page_container" data-page="25">

h¢n cÁ cỏc hỡnh thc nghỏ thuật dõn gian khỏc, bỗi trong đó chąa cÁ tinh thÅn tâm linh lÉn tín ng°ỡng= [69, tr.107].

Nm 2001, nái bËt vãi nghiên cąu vÃ tranh thå dân gian khu vực miÃn núi phía Bc ca tỏc gi Phan Ngỗc Khuờ vói cụng trình Tranh đ¿o giáo ở Bắc Việt

Nam [54]. Tác phÇm này làkÁt q q trình điÃn dã, nghiên cu nhiu nm ỗ cỏc tónh trung du miÃn núi phía BÍc nh°: Cao Bằng, Thái Nguyên, Phú Thỗ, Tuyờn Quang... ca tỏc gi Phan Ngỗc Kh. Cơng trình đi sâu nghiên cąu ngn gác låch sÿ Đ¿o giáo Trung Hoa, quá trình giao l°u, tiÁp biÁn vÃ vn hóa, nghá tht và tín ng°ỡng giāa cỏc tỏc ngồi ỗ khu vc min nỳi phớa Bc. Cùng vãi đó tác giÁ đã khÁo tÁ, giãi thiáu, luËn giÁi mát sá bá tranh, bąc tranh Đ¿o giáo đ°ÿc dùng trong các nghi lß thå cúng căa đßng bào các dân tác thiÅu sá vùng núi nh°: Cao Lan, Dao, Tày, Nùng...

Cā thÅ, cơng trình đ°ÿc chia làm hai phÅn chính. PhÅn mát, tác giÁ tËp trung làm rõ nhāng vÃn đÃ liên quan đÁn ngußn gác, låch sÿ Đ¿o giáo và tín ng°ỡng căa đßng bào các dân tác thiÅu sá. Đây là nghiên cąu sâu vÃ ngn gác, låch sÿ Đ¿o giáo, tóm thuật nhng t tỗng phỏi o gia ca nhiu cụng trình nghiên cąu. Cơng trình tËp trung đi sâu khai thỏc nhng t tỗng ca o giỏo dói hỡnh thc đ¿o thÅn tiên, tu tiên, căa giãi đ¿o sĩ. PhÅn này cũng đÃ cËp đÁn nhāng sự kián và nhân vËt có liên quan đÁn Đ¿o giáo, đ¿o sĩ (thÅy To) ỗ Viỏt Nam v Trung Hoa. Cựng vói ú cơng trình đÃ cËp, ln giÁi nhāng vÃn đÃ vÃ tranh thồ cỏc thỏnh mẫu ỗ Hng Trỏng. Nghiờn cu ny Phan Ngỗc Khuờ ó lm rừ vn v vn hóa, tín ng°ỡng (Tang ma) căa đßng bào các dân tác thiÅu sá: Cao Lan, Tày, Nùng, Dao... Đây l ti liỏu quan trỗng tỡm hiu v tranh o giỏo ỗ Viỏt Nam, qua ú cú gúc nhỡn chân thực, sâu ráng vÃ tín ng°ỡng trong đåi sáng tâm linh căa cáng đßng các dân tác thiÅu sá ç vùng núi phía BÍc Viát Nam. PhÅn hai (phā lc) Phan Ngỗc Khuờ ó giói thiỏu, chỳ thớch tng bá tranh, bąc tranh căa các dân tác: Dao, Sán Chay (nhóm Cao Lan), Tày, Nùng và giãi thiáu mát sỏ bc tranh thồ ụng Hò, Hng Trỏng ỗ min xuụi. T ú i sõu nghiờn cu tờn gỗi cỏc vồ thn xut hiỏn ỗ cỏc bỏ tranh thồ, trong đó có tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) tãnh Tuyên Quang. Trong phÅn này, tác giÁ tËp trung chú giÁi phÅn chā (l¿c khoÁn) đ°ÿc v¿ bên c¿nh các vå

</div>Trang 26<div class="page_container" data-page="26">

thÅn trên tranh và giÁi thích ý nghĩa mát sá nhân vËt xuÃt hián trong tranh thå Đ¿o giáo. T ú Phan Ngỗc Khuờ a ra nhận ồnh v tranh thồ o giỏo ỗ min nỳi phớa Bc: <Cỏc tãnh trung du miÃn núi BÍc bá Viát Nam có nhiÃu dân tác cùng c° trú, trên mát đåa bàn ráng lãn: Khơng thÅ biÁt hÁt nhāng tranh gì cịn ần tng trong dõn gian= [54, tr.4].

Phan Ngỗc Khuờ ó cho ngồi ỗc mỏt gúc nhỡn chõn thc, sâu ráng vÃ há tháng thÅn linh trong tranh thå o giỏo ỗ khu vc min nỳi phớa Bc. Cụng trỡnh cung cp nhiu thụng tin quan trỗng v hỏ thÅn Đ¿o giáo, tín ng°ỡng dân gian các dân tác thiÅu sá, các nhân vËt thÅn linh trong tranh thồ. õy l cÂ sỗ mỗ ra nhng hóng nghiờn cu tip theo trong viác tiÁp cËn, khai thác nghá thuËt t¿o hình dân gian các dân tác thiÅu sá nói chung, trong đó có nghá tht t¿o hình tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tun Quang nói riêng.

Nm 2007, tác giÁ Ngơ Đąc Thånh xuÃt bÁn cuán sách Về tín ngưỡng lễ hội

cổ truyền Việt Nam [85]. Tác phÇm là tËp hÿp các bài nghiên cąu vÃ tín ng°ỡng căa

nhiÃu tác giÁ vãi cách tiÁp cận vn húa hỗc. Trong đó nhāng nghiên cąu vÃ tớn ngng lò hỏi truyn thỏng l trỗng tõm. Cụng trình có táng sá 429 trang, đ°ÿc chia làm 3 phÅn. PhÅn thą nhÃt, bao gßm 10 bài nghiên cąu, khÁo tÁ khái quát vÃ tín ng°ỡng dân gian các dân tác Viát Nam, đi sâu nghiên cąu biÅu hián tâm linh căa mát sá dân tác. PhÅn thą hai, gßm 8 bài, đÃ cËp tãi các vÃn đÃ liên quan đÁn tín ng°ỡng Thå MÉu và nghi lß Shaman (Lờn òng) ca ngồi Viỏt (ỗ òng bng Bc Bỏ), Chm (các tãnh Nam Trung Bá, Nam Bá) và Tày, Nùng (vùng núi phía BÍc). PhÅn thą ba, gßm 10 bài nghiên cąu, đÃ cËp chă yÁu tãi vÃn đÃ lß hái và vn hóa tín ng°ỡng. ĐÁc biát, có bài viÁt <Tranh thå= đã giãi thiáu vÃ tranh thå căa mát sá dân tác vùng núi phía BÍc, trong đó có tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Ngồi ra, cịn có mát sá bài táng tht vÃ nghiên cąu tín ng°ỡng và lß hái trun tháng ç Viát Nam.

Nm 2011, trong cuán Tổng tập nghề và làng nghề truyền thống Việt nam

(tËp 5) [40], trong phÅn thą t°: NghÃ làm tranh dân gian, tác giÁ Cung KhÍc L°ÿc có bài viÁt vÃ <Tranh dân gian Viát BÍc=. ỉ bài viÁt này tác giÁ đã giãi thiáu, phân tích đơi nét vÃ thÅ lo¿i tranh thồ cỳng ca mỏt sỏ tỏc ngồi ỗ cỏc ồa ph°¢ng nh°:

</div>Trang 27<div class="page_container" data-page="27">

Tuyên Quang, Cao Bằng, BÍc C¿n, L¿ng S¢n... Nghiên cąu đã giãi thiáu khái quát nhāng vÃn đÃ liên quan đÁn tranh dân gian Viát BÍc. Tác giÁ giãi thiáu khái quát các đåa danh có nghÃ v¿ tranh thå, kỹ thuËt v¿ tranh, cách sÿ dāng bút, kỹ thuËt t¿o hình, chÃt liáu, kích th°ãc mát sá bąc tranh tiêu biÅu căa đßng bào Tày, Nùng, Dao, Cao Lan - Sán Chã, Sán Dìu, Phù Lá... Từ nhāng thơng tin, chi tiÁt đó tác giÁ Cung KhÍc L°ÿc có nhāng nhËn đånh s¢ bá vÃ công đo¿n và kỹ thuËt v¿ tranh thå dân gian Viát BÍc nói chung và tranh thå căa ngồi Ty ỗ Cao Bng núi riờng. Cng trong cụng trình này cịn có bài viÁt <Tranh dân gian Hàng Tráng= căa tác giÁ TrÅn Mai Thanh. Bài viÁt này tác giÁ cũng đã đÃ cËp đÁn mÁng tranh thå dõn gian Hng Trỏng. Qua hai nghiờn cu, ngồi ỗc có thêm nhāng thơng tin cÅn thiÁt vÃ nhāng đåa danh, các dân tác có nghÃ v¿ tranh thå dân gian miÃn núi và tranh thå Hàng Tráng. Đó là cÂ sỗ NCS tip cận, nghiờn cu nghỏ thuật to hỡnh dõn gian ỗ ồa bn tónh Tuyờn Quang. Từ đó, đi sâu nghiên cąu tiÁn trình låch sÿ, các cơng đo¿n v¿ tranh, q trình l°u trun và cách thąc sÿ dāng tranh thå trong đåi sáng tín ngng ca òng bo dõn tỏc thiu sỏ ỗ vựng núi phía BÍc nói chung, trong đó có ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang núi riờng.

Nm 2014, có luËn vn Th¿c sĩ ngành Vn hóa hỗc ca tỏc gi H Thu HuyÃn vãi cơng trình Tranh thờ của người Cao Lan xã Kim Phú, huyện Yên Sơn,

tỉnh tuyên Quang [49]. Cơng trình này tác giÁ tiÁp cËn trên góc ỏ vn húa hỗc, t

ú bóc u ó nghiờn cąu, giãi thiáu vÃ låch sÿ tác ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ xó Kim Phỳ, huyỏn Yờn SÂn, tónh tuyờn Quang. Trờn cÂ sỗ ú, tỏc gi kho cąu mát sá bá tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) đ°ÿc sÿ dāng trong các nghi lß thå cúng. Qua đó tác giÁ đ°a ra nhāng nhËn đånh vÃ giá trå căa tranh thå trong đåi sáng vn hóa, tín ng°ỡng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) xã Kim Phú, huyán Yên S¢n, tãnh Tuyên Quang. Cơng trình có nhiÃu thơng tin cā thÅ vÃ các phong tāc, tËp quán cũng nh° đåi sáng vn hóa, tín ng°ỡng dân gian, các quan niám thÇm mỹ căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ xó Kim Phỳ, hun n S¢n, tãnh Tun Quang.

Nm 2017, cơng trình Tập tục đời người [88], tác giÁ Phan CÇm Th°ÿng đã

tiÁp cËn, nghiên cąu các vÃn đÃ liên quan đÁn tËp tāc căa ng°åi Viát Nam trong hai

</div>Trang 28<div class="page_container" data-page="28">

thÁ kỷ XIX và XX. Công trỡnh bao gòm 6 chÂng, trong ú cú chÂng 4, tác giÁ đi sâu khai thác tín ng°ỡng há thÅn PhËt giáo, Đ¿o giáo, thÅn tiên, ma quỷ, điÃm báo và bói tốn căa ng°åi Viát x°a. Nghiên cąu cũng chã ra sự hián dián căa thÅn tiên Đ¿o giáo trong các nghi lß thå cúng căa mát sá tác ng°åi vùng núi phía BÍc nh°: Tày, Nùng, Dao, Sán Chay (nhóm Cao Lan)& Tác giÁ b°ãc đÅu đÃ cËp đÁn các bá tranh thå đ°ÿc sÿ dāng trong nghi lß Tang ma căa đßng bào các dân tác thiÅu sỏ. ú l nhng phỏt hiỏn quan trỗng v nhng tËp tāc căa ng°åi Viát, đÁc biát là há thÅn Đ¿o giáo trong tín ng°ỡng, qua đó giúp NCS có cái nhìn sâu, ráng, đa chiÃu, chi tiÁt sự hình thành tín ng°ỡng thÅn tiên, từ đó soi chiÁu vào tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tãnh Tuyên Quang đÅ nghiên cąu.

Nm 2022, tác giÁ Ngun Sinh Phúc đã bÁo vá thành cơng ln án TiÁn sĩ Nghá thuËt t¿i Vián Vn hóa Nghá tht qc gia Viát Nam vãi cơng trình Nghệ

thuật tranh thờ của người Dao ở tỉnh Yên Bái [72]. õy l mỏt cụng trỡnh khoa hỗc,

cụng phu, tâm huyÁt căa tác giÁ. Nghiên cąu này tác giÁ đã phác dựng mát bąc tranh táng thÅ, chi tiÁt, có há tháng vÃ tranh thå ng°åi Dao trên đåa bàn tãnh Yên Bái từ nhiÃu khía c¿nh: ngn gác låch sÿ, q trình l°u trun và ph°¢ng thąc sÿ dāng trong đåi sáng tín ng°ỡng căa cáng đßng. LuËn án đi sâu nghiên cąu, phân tích từng bá tranh, bąc tranh, nhāng đÁc tr°ng trong nghỏ thuật tranh thồ ca ngồi Dao ỗ Yờn Bái. Qua đó

ch

ã ra các mái liên há, sự t°¢ng tác giāa u tá tâm linh và ngơn ngā t¿o hình dân gian trong tranh thå căa ng°åi Dao ç tãnh Yên Bái. Cùng vãi đó tác giÁ luËn bàn nhāng giá trå vÃ mÁt nghá thuËt trong các bỏ tranh thồ ca ngồi Dao ỗ Yờn Bỏi. c biát, cơng trình đã làm sáng rõ nhāng vÃn đÃ vÃ giao l°u và tiÁp biÁn vn hóa, chã ra s tÂng òng v khỏc biỏt gia cỏc bỏ tranh thồ ca ngồi Dao ỗ Yờn Bỏi vói tranh thồ ca nhng dũng tranh dõn gian khỏc ỗ min xuụi cng nh min nỳi. Nghiờn cu ó cho ngồi ỗc thÃy đ°ÿc vå trí căa tranh thå ng°åi Dao tãnh n Bái trong t°¢ng quan vãi các dịng tranh dân gian khỏc v trong dũng chy tranh o giỏo ỗ Viát Nam.

Cùng vãi đó có nhiÃu bài viÁt đÃ cËp đÁn mỹ thuËt dân gian nói chung và tranh thå miÃn núi nói riêng trên các t¿p chí: Dân tộc học, Dân tộc & Thời đ¿i,Văn hóa Nghệ thuật nh°: Phù Vân (2002), <Lß thā phong thÅy cúng căa ng°åi Cao Lan=

</div>Trang 29<div class="page_container" data-page="29">

(T¿p chí Dân tộc và thời đ¿i, sá 43, tr.15-17) [97], Phù Vân (2002), <Nhāng nghi lß

chính trong vịng đåi căa ng°åi Cao Lan= (T¿p chí Dân tộc học, sá 4, tr.9-14) [98], ĐÁng Nghiêm V¿n (2004), <VÃn đÃ Cao Lan, Sán Chã=, (T¿p chí Dân tộc & Thời

đ¿i, sá 66, tr.2-19)

[96], Kh

ỏng Diòn (2004)<Trỗ li vn thnh phn dân tác căa hai nhóm Cao Lan và Sán Chí= (T¿p chí Dân tộc học, sá 3, tr.5-11) [24],

Lê Ng

ỗc Thng, Trn Vn i (2004) <Mỏt vi ý kin vÃ thành phÅn dân tác Sán Chay (Cao Lan - Sán Chã)= (T¿p chí Dân tộc học, sá 4, tr.48-55) [82], Đß Đąc (2007), <Tranh

thå cúng trong dân gian=, (T¿p chí Dân tộc & Thời đ¿i, sá 98, tr.7-8)

[37], Nguy

ßn Sinh Phúc (2019) <GiÁi mã giá trå vn húa trong tranh thồ cho ngồi Dao ỗ Yờn

Bái= (T¿p chí Văn hóa Nghệ thuật, sá 415, tr.54-55) [71]... Nhāng bài viÁt nêu trên

b°ãc đÅu giãi thiáu khái quát vÃ mỹ thuËt truyÃn tháng căa ng°åi Viát và nghá thuËt t¿o hình dân gian các dân tác thiÅu sá vùng núi.

Có thÅ thÃy các cơng trình nghiên cąu vÃ tranh thå dân gian và tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ó phỏc hỗa mỏt bc tranh tỏng thÅ, rõ nét, nhiÃu màu sÍc vÃ tranh thå căa cỏng òng cỏc dõn tỏc ỗ Viỏt Nam núi chung và tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç tãnh Tuyên Quang nói riêng.

Qua táng quan tình hình nghiên cąu vÃ låch sÿ Đ¿o giáo và ng°åi Sán Chay (nhón Cao Lan), vÃ vn hóa căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan), tranh dân gian và tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan), nhiÃu vÃn đÃ lý luËn và thực tißn đã đ°ÿc sáng tß. ĐÁn thåi điÅm hián t¿i, sá l°ÿng các cơng trình nghiên cąu có liên quan đÁn đÃ tài (cÁ trong n°ãc và ngồi n°ãc) là t°¢ng đái phong phú và đa d¿ng, vãi nhiÃu h°ãng nghiên cąu, nhiÃu cách tip cận ỗ cỏc chuyờn ngnh khỏc nhau. Cú th thÃy NCS đã may mÍn đ°ÿc tiÁp cËn, kÁ thừa khỏ nhiu cụng trỡnh khoa hỗc, sỏch, ti liỏu ca nhng hỗc gi, son gi, nh nghiờn cu i tróc đã dày cơng thu thËp các ngn t° liáu vÃ mỹ thuËt dân gian Viát Nam nói chung và tranh thồ ỗ khu vc min nỳi núi riờng. Tuy nhiờn, vÃn đÃ nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang vẫn ch°a là đái t°ÿng nghiên cąu căa chuyên luËn cā thÅ nào. ĐiÃu đó cho thÃy cÅn có mát cơng trình nghiên cąu chi tiÁt, cā thÅ, có há tháng vÃ nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang d°ãi góc nhìn lý ln và låch sÿ mỹ tht.

</div>Trang 30<div class="page_container" data-page="30">

Qua đó tìm ra há tháng tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang; luËn bàn nhāng đÁc tr°ng và giá trå nghá thuËt tranh thå ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang; mái t°¢ng quan căa tranh thå ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) tãnh Tuyên Quang trong dòng chÁy mỹ thuËt dân gian Viát Nam và các xu h°ãng biÁn đái nghá thuËt tranh thå dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang hiỏn nay.

Túm li, ó cú mỏt sỏ nh khoa hỗc bóc u tiÁp cËn, đÃ cËp, nghiên cąu vÃ ng°åi và tranh thå dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) t nhiu gúc ỏ: lồch s, dõn tỏc hỗc, vn húa hỗc, m thuật hỗc... Tuy nhiờn, vn nghỏ thuËt t¿o hình tranh thå dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) mãi chã đ°ÿc đÃ cËp, giãi thiáu khái qt trong mát sá cơng trình, bài viÁt căa các tác giÁ. NhiÃu vÃn đÃ vÃ nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ khu vc min nỳi Tuyờn Quang vẫn cha cú nhng kt luận khoa hỗc, lồi gii thòa ỏng. T ú mỗ ra hóng nghiờn cu mói, cỏch tip cËn mãi từ góc nhìn lý ln và låch sÿ mỹ thuËt trong viác nghiên cąu nghá thuËt t¿o hình tranh thå dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. Tỏng quan tỡnh hỡnh nghiờn cąu có liên quan đÁn đÃ tài cho thÃy nhāng đÁc điÅm nái bËt sau:

Thứ nhất, đa sá các cụng trỡnh nghiờn cu ca cỏc hỗc gi, nh nghiờn cąu đi

tr°ãc (trong và ngoài n°ãc) tËp trung nghiên cąu, phân tích, luËn giÁi nhāng vÃn đÃ liên quan đÁn ngn gác låch sÿ, vn hóa, tín ng°ỡng và m thuật dõn gian ỗ Viỏt Nam núi chung v căa mát sá tác ng°åi nói riêng. Nhāng cơng trình ny ó cung cp nhng cÂ sỗ lý luận, phÂng pháp luËn, tiÁp cËn vÃn đÃ trên nhiÃu góc đá, từ đó khÁo tÁ, giãi thiáu, khái qt, phân tích, luËn bàn các vÃn đÃ có liên quan đÁn nghá tht dân gian, t¿o nên mát nÃn móng vāng chÍc trong nghiờn cu m thuật dõn gian ỗ Viỏt Nam.

Thứ hai, mỹ thuËt dân gian Viát Nam, đÁc biát là mỹ thuËt dân gian căa các

dân tác thiÅu sỏ ỗ khu vc vựng nỳi trong nhng nm gn õy ó c cỏc nh khoa hỗc quan tõm vói nhiÃu h°ãng nghiên cąu, nhiÃu cách tiÁp cËn, trên nhiÃu ph°¢ng dián khác nhau. NhiÃu vÃn đÃ lý luËn và thực tißn căa nghá tht t¿o hình dân gian đã đ°ÿc nghiên cąu, luËn bàn.

</div>Trang 31<div class="page_container" data-page="31">

Thứ ba, nhāng khÁo sát thực tißn, các ngußn t° liáu, hián vËt, dā liáu và kÁt

quÁ nghiên cąu có liên quan đÁn ngn gác låch sÿ và tranh thå dân gian, đÁc biát là tranh thå căa đßng bào các dân tác thiÅu sá là nhāng t° liáu quan trỗng trong nghiờn cu nghỏ thuật to hỡnh dõn gian ỗ Viát Nam. Đó là c¢ sỗ, tin cn thit đÅ nghiên cąu sâu h¢n vÃ nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang.

Thứ tư, nhìn t gúc ỏ khoa hỗc, cỏc luận im, nhận ồnh, luËn bàn, đánh giá và kÁt luËn đ°ÿc công bá căa các tác giÁ có liên quan đÁn vÃn đÃ tranh dân gian Viát Nam, đÁc biát là tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) đÃu dựa trên các ngn t° liáu đ°ÿc thu thËp cơng phu, khách quan, chính xác, đáng tín cËy. Đó là cn cą đÅ NCS đi sâu nghiên cąu, khai thác các vÃn đÃ liên quan đÁn nghá thuËt t¿o hình tranh thå ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang trong đåi sáng đ°¢ng đ¿i.

Thứ năm, nghiên cąu vÃ tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) d°ãi

góc đá lý luËn và låch sÿ mỹ thuËt đÁn thåi điÅm hián nay vÉn ch°a có. H°ãng tiÁp cËn nghiên cąu nghá thuËt t¿o hình tranh thå căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang l cú cÂ sỗ, t ú tỡm ra c trng v các giá trå nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (Cao Lan) trong dòng chÁy mỹ thuËt dân gian Viát Nam.

1.2. C¢ så lý luÁn

1.2.1. Các khái niệm

- Nghệ thuật t¿o hình: Khái niám đÅu tiên đ°ÿc sÿ dāng đÅ nói vÃ nghá thuËt

t¿o hình(NTTH) là nghĩa sát vãi thuËt ngā tiÁng La - tinh cũ, có thÅ t¿m dåch là "kỹ nng", "sự khéo léo". Nghĩa thą nhÃt, nghá thuËt trong tiÁng Anh bÍt ngn từ art: artifact (t¿o tác), artificial (nhân t¿o), artifice (tài khéo léo)... Nghĩa thą hai, là art (nghá thuËt), chā viÁt tÍt căa creative art (nghá thuËt sáng t¿o) hay fine art (m thuật) c cỏc hỗc gi trờn th giói sÿ dāng nhiÃu từ thÁ kỷ XVII.

Có thÅ thÃy, NTTH có nái hàm là <kỹ nng=, <sự khéo léo=, mát khÁ nng sáng t¿o, kỹ nng t¿o hình đÅ t¿o ra nhāng tác phÇm nghá thuËt mang nhiÃu giá trå cho cuác sáng con ng°åi. ThuËt ngā <t¿o hình= là mát đáng từ, chã ho¿t đáng đÅ t¿o ra các hình thÅ, vËt thÅ, hình Ánh trong khơng gian. Nghá tht t¿o hình là nghá

</div>Trang 32<div class="page_container" data-page="32">

thuËt sÿ dāng các yÁu tá t¿o hình đÁc tr°ng đÅ sáng t¿o ra hình t°ÿng nhân vËt, cÁnh vËt cā thÅ, sinh đáng mang tính thÇm mỹ.

Trong cuán Từ điển tiếng Việt căa Vián Ngụn ng hỗc ồnh ngha: <Dựng

hỡnh tng sinh ỏng, cā thÅ và gÿi cÁm đÅ phÁn ánh hián thực v truyn t t tỗng, tỡnh cm= [100, tr.865].

Theo Từ điển bách khoa Việt Nam 4 T - Z đånh nghĩa:

Theo nghĩa ráng t¿o hình bao gßm ho¿t đáng hỏi hỗa, iờu khc, m thuËt ąng dāng, kiÁn trúc, nhiÁp Ánh. Theo nghĩa hẹp, to hỡnh l hot ỏng thuỏc hỏi hỗa giỏ v v iờu khc. Hỏi hỗa l nghỏ thuật to hỡnh trên mÁt phẳng bằng các yÁu tá đ°ång nét, màu sÍc, hình dián [94, tr.60].

Từ điển Mỹ thuật phổ thông căa tác giÁ ĐÁng Thå Bích Ngân đånh nghĩa:

<Nghá thuËt là các ph°¢ng pháp tiÁn hành đÅ làm ra các sÁn phÇn đÅ chąng tß tài khéo léo, sự suy ngh, trớ tỗng tng, cm xúc và sự sáng t¿o căa con ng°åi... Nghá thuËt phÁn ánh các tiêu chuÇn đẹp và sáng t¿o=[66, tr.101].

Từ nhāng đånh nghĩa nêu trên, có thÅ hiÅu nghá thuËt t¿o hình nh° sau:

Nghá thuËt t¿o hình là khÁ nng sỏng to hỡnh nh trờn cÂ sỗ nhng k nng, s khộo lộo, trớ tỗng tỗng, cm xỳc ca con ng°åi đÅ t¿o ra các hình t°ÿng nghá thuËt trong tác phÇm. Qua đó phÁn ánh hián thực và truyn t t tỗng, tỡnh cm n cỏng òng.

- Các yếu tố t¿o hình: Bàn đÁn các yÁu tá t¿o hình là nói tãi cơng cā căa t°

duy, ph°¢ng tián giao tiÁp, trao đái thơng tin qua hình Ánh, qua các nguyên lý t¿o hình (bá cāc, hình khái, đ°ång nét, màu sÍc, hình d¿ng, chÃt liáu và tá chąc không gian). Theo Từ điển bách khoa Việt Nam đånh nghĩa các yÁu tá t¿o hình là: <Nghá

tht bằng ngơn ngā hình khái, màu sÍc, khơng gian, bá cāc= [94, tr.375]. Từ điển

Mỹ thuật phổ thông tác giÁ ĐÁng Thå Bích Ngân nhËn đånh các yÁu tá t¿o hình là

<sự đái lËp các yÁu tá đÅ sáng t¿o= [66, tr.101]. Cũng theo Từ điển Mỹ thuật phổ

thông không gian là <khoÁng cách giāa cỏc vật th trong tranh theo chiu ngang, dỗc v sâu= [66, tr.96]; màu sÍc là <màu sÍc phái hÿp vãi nhau trên tranh t¿o thành hịa sÍc=[66, tr.104]; hình <đ°ÿc xác đånh hoÁc có liên quan đÁn mát đ°ång biên=

</div>Trang 33<div class="page_container" data-page="33">

[74, tr.115]. Trong Đ¿i từ điển Tiếng Việt đånh nghĩa vÃ nét: <Đ°ång nét là con

đ°ång căa mát điÅm chuyÅn đáng đ°ÿc t¿o ra bỗi cụng c, khi nó chuyÅn đáng ngang qua mát vùng. Mát đ°ång nét th°ång có vẻ rõ ràng vì nó t°¢ng phÁn vãi nhāng sÍc đá quanh nó=[101, tr.96].

Nh° vËy, cỏc yu tỏ to hỡnh hay cũn gỗi nguyờn lý t¿o hình bao gßm: Bá cāc, hình khái, đ°ång nét, màu sÍc, hình d¿ng, chÃt liáu và tá chąc khơng gian c diòn t biu hiỏn trong tỏc phầm nghỏ tht. Trong đó bá cāc là sự xÍp xÁp các ngơn ngā t¿o hình; hình khái là mát dián tích, chu vi đ°ÿc xác đånh bằng nhāng đ°ång viÃn phân tỏch; ồng nột c to bỗi mỏt im cú s chuyn ỏng theo chiu ngang, dỗc, ậm, nht, ỏng, tĩnh, cąng, mÃm; màu sÍc dißn tÁ các sÍc đá đËm, nh¿t, nóng, l¿nh mang tãi nhāng biÅu cÁm; hình d¿ng là chiÃu ráng, chiÃu cao; khơng gian l khong cỏch theo chiu ngang, dỗc, tróc sau căa các hình Ánh trên mÁt phẳng trong tranh, t¿o nên chiÃu sâu, dÉn dÍt thå giác đÁn cÁm xúc trực tiÁp. Các u tá t¿o hình trong tác phÇm nghá thuËt tác đáng trực tiÁp đÁn thå giác ng°åi xem thơng qua nghá tht dißn đ¿t biÅu hián (bá cāc, hình khái, đ°ång nét, màu sÍc, tá chąc không gian).

- Tranh dân gian: Là thÅ lo¿i tranh đ°ÿc l°u truyÃn trong dân gian từ xa xa ỗ Viỏt Nam. Tỏc gi ca nhng bc tranh dõn gian thồng l khuyt danh, hỗ l nhng nghỏ nhõn, ngồi lm ngh nụng hay hỗa cụng, thy To, thÅy cúng (thÅy phù thăy), am hiÅu vn hóa dân gian, tớn ngng, thu hiu tõm t, nguyỏn vỗng ca đông đÁo quÅn chúng. Các bąc tranh dân gian th°ång đ°ÿc l°u truyÃn qua nhiÃu thÁ hỏ trong cỏc gia ỡnh, dũng hỗ hay trong ỡnh, đÃn, miÁu... Xét trên góc đá nghá tht t¿o hình, cỏc bc tranh dõn gian ỗ Viỏt Nam phn nhiu l nhng bc tranh ò hỗa, tuy nhiờn cú mỏt sá dòng tranh là đ°ÿc thÅ hián theo lái v¿ hỏi hỗa dõn gian, Ân gin v k thuật, cụ ỗng v nỏi dung, ngụn ng to hỡnh ậm cht dân gian.

Từ nhāng vÃn đÃ nêu trên có thÅ hiÅu tranh dân gian nh° sau: Tranh dân gian là nhāng bąc tranh đ°ÿc l°u truyÃn qua nhiÃu th hỏ trong cỏng òng cỏc dõn tỏc ỗ Viỏt Nam. Tranh dõn gian c sỏng to trờn cÂ sỗ t duy thầm m ca cỏng òng

</div>Trang 34<div class="page_container" data-page="34">

Mßi bąc tranh dân gian là mát câu chuyán đåi sáng hián thực, đåi sáng tâm linh căa mát dân tác.

- Tranh thờ: Là mát khái niám ráng, bao trùm đÅ nói vÃ tranh thå tơn giáo

(Cơng giáo, PhËt giáo, Đ¿o giáo), trong đó tranh Đ¿o giáo là mát trong sá các lo¿i tranh thå. Tranh thå Đ¿o giáo có ngn gác từ tranh Đ¿o giáo Trung Hoa, mang đËm tín ng°ỡng dân gian Viát Nam. Tranh thå ra đåi, phát triÅn và tßn t¿i cho tãi ngày nay gÍn liÃn vãi phong tāc thå cúng tá tiên căa ng°åi Viát và viác nhân thÅn hóa các hián t°ÿng thiên nhiên, vãi quan niám trừ ma, diát quỷ và cÅu tài, cÅu lác căa đßng bào các dân tác thiÅu sá. Tranh thå ra đåi phāc vā nhu cÅu tÃt yÁu vÃ mÁt tâm linh căa cáng đßng ng°åi Viát, đ°ÿc sÿ dāng nhiÃu trong đÃn, đián, phă, đÁc biát là trong các nghi lß thå cúng căa đßng bào các dân tác miÃn núi. Tranh thå mang hÂi hóng t tỗng o giỏo, Phật giỏo v tín ng°ỡng dân gian bÁn đåa. Nh° vËy, tranh thå gÍn liÃn vãi đåi sáng tín ng°ỡng dân gian và đ°ÿc l°u truyÃn, thực hành th°ång xuyên trong đåi sáng tâm linh căa cáng đßng các dân tác Viát Nam.

Tóm l¿i, viác nghiên cąu sâu nái hàm các khái niám, thuËt ngā có liên quan đÁn đÃ tài: nghá thuËt t¿o hình, các yÁu tá t¿o hình, tranh dân gian, tranh thå trong nghiên cąu nghá thuËt tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang là mát h°ãng tiÁp cËn khÁ thi.

1.2.2. Lý thuyết nghiên cứu

Qua táng quan tình hình nghiên cąu, khÁo sát đái t°ÿng nghiên cąu, NCS nhËn thÃy rằng: Tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang l tranh Đ¿o giáo, mang đËm tín ng°ỡng dân gian bÁn đåa, đ°ÿc dißn đ¿t biÅu hián các quan niám thÇm mỹ căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Viác nghiên cąu chi tiÁt nghá thuËt t¿o hình, bóc tách các lãp nhân vËt trong tranh thå ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang cn da trờn cÂ sỗ lý luận v hỡnh tng hỗc, nh tng hỗc. T ú cú th i sõu khai thác nhāng tín hiáu, dÃu hiáu, vÃn đÃ <Çn= trong các yÁu tá t¿o hình dân gian (bá cāc, hình khái, đ°ång nét, màu sÍc và tá chąc khơng gian) đ°ÿc dißn đ¿t biÅu hián trên tranh thå căa ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang. Qua đó làm sáng rõ nhāng vÃn đÃ

</div>Trang 35<div class="page_container" data-page="35">

vÃ ngn gác låch sÿ, q trình l°u truyÃn, tiÁp biÁn, nghá thuËt t¿o hình, các biÅu t°ÿng

và d

āng ý nghá thuËt dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

T nhāng nhËn đånh nêu trên, trong luËn án này, NCS s dng hỗc thuyt ca Erwin Panofsky - nh lồch sÿ nghá thuËt ng°åi Đąc gác Do Thái, vãi lý thuyt

Iconography - nh tng hc lm cÂ sỗ lý ln chung cho tồn bá cơng trình

nghiên cąu, tiÁp cËn nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

Iconography (nh tng hỗc) c ra i ở châu Âu từ giữa thế kỷ XX,

được kiểm chứng bởi Erwin Panofsky. Iconography đã được áp dụng để nghiên cứu nhiều nền nghệ thuật cổ trên thế giới. Lý thuyết của Erwin Panofsky được khái niệm hóa bằng cách nhìn nh tng hỗc (Iconography) qua ba cp liờn quan đến các tác phẩm nghệ thuật, về cơ bÁn được hiểu như sau:

CÃp đá 1: phân tích s¢ cÃp (nái dung); cÃp đá 2: phân tích thơng th°ång (bái cÁnh låch sÿ); cÃp đá 3: phân tích nái t¿i (biÅu t°ÿng). Từ đó đi sâu nghiên cąu, khai thác và làm rõ đÁc điÅm, đÁc tr°ng, giá trå c diòn t biu hiỏn trong tỏc phầm.

Vậy Iconography là gì, có vai trị và ý nghĩa nh° thÁ nào trong nghiên cąu nghá thuËt t¿o hình cá từ x°a đÁn nay? Iconography là mát danh từ trong ngơn ngā

Bß Đào Nha, là tht ngā đ°ÿc đånh nghĩa đÅ nghiên cąu các chă đÃ thÅ hián bằng

tác phÇm nghá thuËt. ThuËt ngā Iconography có ngn gác từ Hy L¿p: <eikon= trong tiÁng Anh là <image= và <graphia= là <writing=, có nghĩa là "cách viÁt căa hình Ánh". Eikon cịn đ°ÿc hiÅu là mơ tÁ, Ánh t°ÿng và graphia có nghĩa là viÁt, khÍc, v¿ vÃ mát vÃn đÃ thơng qua hình t°ÿng có tính chÃt nghá tht. NhÍc tãi

Iconography nhà nghiên cąu hình dung tãi mát há tháng ngơn ngā đ°ÿc thiÁt lËp, biÅu đ¿t, sÍp xÁp chÁt ch¿ các yÁu tá t¿o hình đÅ t¿o nờn cỏc hỡnh nh (hỡnh tng

hỗc, tranh tng hỗc)... Nái hàm căa Iconography còn đ°ÿc hiÅu theo chiÃu chąc nng, hình thąc và ý nghĩa: theo chąc nng, <icon= dùng đÅ giÁi nghĩa; theo hình thąc, <icon= dùng ngơn ngā t¿o hình (nét, hình, mÁng, màu sÍc) đÅ thÅ hián; theo nghĩa, <icon= là nhāng vÃn đÃ vÃ Çn d (gn gi), hoỏn d (tÂng òng) tip cận

</div>Trang 36<div class="page_container" data-page="36">

các giá trå biÅu t°ÿng (symbolism) trong nghiên cąu sâu vÃ ý nghĩa, ngußn gác căa hình Ánh trong tác phÇm nghá tht cá. Ln điÅm ny c gỗi l phộp mụ t hỡnh

tng bng hình Ánh. Tác giÁ Arnold Dẫn luận về lịch sử nghệ thuật (Art History -

a very short introduction) nhËn đånh:

Từ <icon= xuÃt phát từ <eikon= căa tiÁng Hy L¿p có nghĩa là hình Ánh. Trong bÁng từ căa låch sÿ nghá thuËt ph°¢ng Tây, từ icon th°ång đ°ÿc dùng đÅ quy chiÁu mát hình Ánh đ¢n đác nh° mát tiêu điÅm căa tôn giáo. Icon (thánh t°ÿng) là mát hình thąc nghá thuËt riêng biát xuÃt phát t truyn thỏng tranh khm v bớch hỗa ca giai đo¿n Bizantine s¢ kỳ, và hình thąc nghá tht này vÉn th°ång xuyên xuÃt hián trong suát chiÃu dài låch sÿ... Icon tho¿t tiên đ°ÿc nhāng tác giÁ Đąc sÿ dāng đÅ nói đÁn <Ánh t°ÿng= và từ này đ°ÿc nhËp vào <iconography= (<Ánh t°ÿng kí=) - theo nghĩa đen là hành vi viÁt vÃ các Ánh t°ÿng - v <iconology= (<nh tng hỗc=) [21, tr.181-191].

Túm li, nghiên cąu nghá thuËt tranh thå căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang, NCS áp dāng lý thuyÁt Iconography cho toàn bá quá

trình nghiên cąu. LuËn án áp dāng lý thuyÁt căa Erwin Panofsky vãi cách tiÁp cËn

từ Iconography - Ành tng hc lm cÂ sỗ luận gii nhng vn đÃ cịn Çn sâu

trong các u tá t¿o hình dân gian căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan). Đó là chìa khóa đÅ phân tích đÁc tr°ng và giá trå nghá thuËt t¿o hình đ°ÿc biÅu đ¿t trong tranh thồ ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang.

1.3. Khái quát vÃ đãi sáng vÁt ch¿t, tinh thÁn căa ng°ãi Sán Chay (nhóm Cao Lan) å tãnh Tuyên Quang

1.3.1. Khái quát về đời sống vật chất của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ở tỉnh Tuyên Quang

Tuyên Quang là mát tónh ỗ vựng trung du min nỳi phớa Bc Viỏt Nam. Vå trí đåa lý căa Tun Quang có phía Đơng giáp tãnh BÍc K¿n, Thái Ngun; phía BÍc giáp tãnh Hà Giang, Cao Bằng; phía Tây giáp tãnh Yên Bỏi v phớa Nam giỏp tónh Phỳ Thỗ,Vnh Phỳc. Tuyờn Quang có 6 huyán và 1 thành phá: Hàm Yên, n S¢n,

</div>Trang 37<div class="page_container" data-page="37">

S¢n D°¢ng, Chiêm Hóa, Na Hang, Lâm Bình và TP Tuyên Quang. Tuyên Quang có 22 dân tác anh em cùng sinh sáng từ xa x°a nh°: Tày, Nùng, Dao, H’mông, Sán Chay (Cao Lan, Sán Chã), Sán Dìu, Kinh& Ng°åi Sán Chay gßm hai nhóm Cao Lan và Sán Chã ồnh c ch yu ỗ khu vc min nỳi phớa Tây và phía Nam căa tãnh Tun Quang. Trong đó, nhóm Cao Lan nói ngơn ngā Tày - Thái, nhóm Sán Chã nói ngơn ngā Hán (Qng Đơng - Trung Qc)... Ng°åi Sán Chay có ngn gác từ Trung Hoa, hỗ di c sang Viỏt Nam cỏch õy khong hÂn 300 nm. Tuyên Quang là đåa bàn tËp trung đông ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) nhÃt so vãi cÁ n°ãc (khoÁng 61.343/169.410). Ngoài ra, ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) cũn sinh sỏng ỗ các đåa bàn tiÁp giáp tãnh Tuyên Quang nh°: huyán Đ¿i Từ, huyán Phú L°¢ng căa tãnh Thái Nguyên; huyán oan Hựng ca tónh Phỳ Thỗ v c trỳ ri rỏc ỗ nhng huyỏn vựng cao ca cỏc tónh nh: n Bái, Qng Ninh, Cao Bằng, L¿ng S¢n, BÍc Giang& Ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang ồnh c ch yu ỗ cỏc xó thuỏc ồa bn: huyán Hàm Yên, huyán Yên S¢n, huyán S¢n D°¢ng và thành phá Tuyên Quang. TrÁi qua quá trình hình thành và phát triÅn låch sÿ lâu đåi, cáng đßng ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang ó t¿o dựng nên đåi sáng vËt chÃt phong phú, đa d¿ng, nhiÃu màu sÍc.

Ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang cú cuỏc sỏng lao ỏng gn bó mËt thiÁt vãi các yÁu tá tự nhiờn. Ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang có nhiÃu nét vn hóa, phong tāc, tËp quán đác đáo riêng nh°: sÁn xuÃt nông nghiáp, làm nghÃ th cụng, ỗ nh sn... Hiỏn nay ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang vẫn lu gi nhiÃu tËp quán, nhiÃu nét vn hóa truyÃn tháng.

Ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang có tËp quán đånh canh, đånh c°, sinh sáng tËp trung thành các làng, bÁn nhß t¿i các xã vùng sâu, vùng xa. Cā thÅ ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) thồng sinh sỏng ỗ nhng nÂi cú ồa thÁ cao, giáp nhāng dãy đßi, núi gÅn rừng và ngußn n°ãc (suái, ao, hß).

Đåa bàn huyán Hàm Yên có 17 xã và 1 thå trÃn. Trong đó ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) chă yÁu đånh c° ç khu vực đßi núi, tiÁp giáp đåa bàn tãnh Yên Bái nh° xã: Thành Long, Hùng Đąc và Bằng Các. Đåa bàn xã Thành Long ng°åi Sán

</div>Trang 38<div class="page_container" data-page="38">

Chay (nhóm Cao Lan) sỏng tập trung thnh cỏc nhúm gia ỡnh, dũng hỗ t¿i thôn Thành Công 1. T¿i xã Hùng Đąc ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) sinh sỏng ỗ thụn ốo Qn (thơn ci cùng tiÁp giáp vãi hun n Bình căa tãnh Yên Bái). T¿i đåa bàn xã Bằng Các ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) cą trú t¿i: thơn 2, thụn 8 Hũa Hp, thụn Cỗ S... Trong quỏ trình c° trú, lao đáng, ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ huyỏn Hm Yờn luụn chỗn nhng ồa vc có đÃt màu mỡ, gÅn các khe núi, ao, hß, ruáng đÅ thuËn tián cho viác canh tác nông nghiáp.

Hun n S¢n có 29 đ¢n vå hành chính cÃp xã, thå trÃn. Ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ch yu sỏng tập trung ỗ cỏc xó nh: ỏi Bình (thơn Minh CÅm), ThÍng Qn (thơn ThÍng Qn)& Trong q trình đånh c° ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) trên đåa bàn huyán Yên S¢n đã khai phá đÃt hoang, òi nỳi trỗc v ó to dng thnh cỏc làng, bÁn qn c° đơng đúc.

Hun S¢n D°¢ng là đåa bàn tËp trung đông ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) nhÃt t¿i tãnh Tuyên Quang. Trong đó ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) tập trung ỗ ồa bn cỏc xó nh: i Phú (thơn Mãn Hóa, Đßng GiÁng, Đßng Đ¿i, Cây Thơng&), Đơng Lÿi (thơn Phúc Bình, Xóm Nąa, Phúc KiÁn&), Đơng Thỗ (thụn Phỳc Nụ, Vũm King, ỏ ChÂn, Hu Lỏc&) v mỏt sỏ thụn ỗ xó Hòng Lc, Hp Hũa, Ninh Lai, Phú L°¢ng, Qut ThÍng, Tam Đa, Tân Trào& Có thÅ thÃy ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) sinh sáng trên mát đåa bàn ráng lãn căa huyán S¢n D°¢ng, tãnh Tuyên Quang.

Thành phá Tuyên Quang là n¢i c° tā căa 19 dân tác, trong đó có 3 dân tác có sá dân đơng là: Kinh, Tày và Sán Chay (nhóm Cao Lan). Ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) đånh c° tËp trung ç các xã: Kim Phú (thôn 12,13,14 và15), L°ỡng V°ÿng (thơn Sơng Lĩnh, Gị Gianh) và sáng rÁi rác trên đåa bàn thành phá Tuyên Quang.

Từ xa x°a ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang ó có cuác sáng lao đáng, sÁn xuÃt phā thác nhiÃu vào yÁu tá tự nhiên. Theo đó đåi sáng sinh k ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang chă yÁu là ho¿t đáng sÁn xuÃt nông nghiáp (tròng lỳa nóc, lỳa nÂng, tra ngụ, tròng khoai, sn, l¿c, đËu đß, cây lâm sÁn: keo, mỡ, bß đÃ, soan&), chn nuôi các lo¿i gia súc, gia cÅm (trâu, bò,

</div>Trang 39<div class="page_container" data-page="39">

dê, lÿn, gà, våt, ngan, ngòng...)

v nuụi th

y sn ỗ cỏc ao, hò. ổ mát sá đåa ph°¢ng trên đåa bàn tãnh Tuyên Quang, ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) có nghÃ thă cơng đan lát mây, tre: rá, rá, nong, nia, dÅn, sàng, làm chái (tre, chít), đ¢m cá và các dāng cā lao đáng khác& đÅ phāc vā cho các ho¿t đáng sÁn xuÃt nông nghiáp và trong đåi sáng sinh ho¿t hàng ngày. Ngồi ra ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ç Tun Quang cịn tranh thă nhāng lúc nơng nhàn lên rừng hái l°ÿm các thực phÇm, sÁn vËt, lâm sÁn phā nh°: lÃy mËt ong, đào că mài, đào mng, hái rau rừng, lÃy lá rong, kiÁm căi và các lo¿i cây thuác dân gian...

Ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang cú ồi sỏng vËt chÃt đËm chÃt dân gian, khá phong phú và ỏc ỏo. Nh ỗ truyn thỏng ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ Tuyờn Quang l nhà sàn lãn bằng gß (ba gian hai trái). Trong đó, liÃn kÃ vãi nhà sàn chính ln đ°ÿc ghép nỏi bỗi mỏt nh sn ph (bp) tiỏn cho sinh ho¿t hàng ngày (nÃu n, tÍm, giÁt, đựng các loi lÂng thc, thc phầm nh: thúc, ngụ, khoai v dng c lao ỏng&).

V ầm thc. ặm thc căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) th°ång đ°ÿc chÁ biÁn và phân làm hai lo¿i: Çm thực ngày th°ång v ầm thc ngy lò, TÁt. Ngày th°ång trong bāa n căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) th°ång có 4 món c¢ bÁn: c¢m trÍng, rau xanh, canh và mát món mÁn (thåt, cá&). Ngày lß, TÁt món n căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) khá phong phú và đa d¿ng nh°: bún, các lo¿i xơi, thåt (lÿn, gà, trâu, bị&) các lo¿i bánh (bánh chim gâu, bánh vÍt vai, bánh ch°ng, bánh trôi, bánh chay, bánh gai, bánh mËt, bánh dày&) và đß uáng (r°ÿu, lá cây).

VÃ trang phāc. Trang phāc truyÃn tháng căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang gßm có bán nhóm trang phāc đ°ÿc sÿ dāng th°ång xuyên. Cā thÅ nh°: trang phāc ngày th°ång, trang phāc ngày lß, trang phāc đám c°ãi, đám tang. Trong đó trang phāc ngày th°ång căa nam giãi có màu chàm, đen đ°ÿc khâu khá đ¢n giÁn. Trang phāc nā giãi đ°ÿc thiÁt kÁ cÅu kỳ, chi tiÁt h¢n: áo dài, xẻ ngang ngực là mÁng vÁi màu đß, phÅn thân d°ãi màu xanh, thÍt l°ng bằng vÁi đ°ÿc thÍt nút ngang hơng, bng dài xuôi theo chiÃu dài áo. ĐÅu đái khn vuông hoÁc di, c cuỏn lật v phớa sau. Hỗa tit trờn trang phāc nā căa ng°åi

</div>Trang 40<div class="page_container" data-page="40">

Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang cú hỡnh hoa trám, lāc lng, chā thËp khá đác đáo&

Nh° vËy, có thÅ thÃy vãi lái sáng đånh canh, ồnh c, ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tãnh Tuyên Quang có đåi sáng vËt chÃt khá phong phú và đa d¿ng. Ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang ch yÁu là sÁn xuÃt nông nghiáp và làm nghÃ thă công. Nhà sàn, Çm thực và trang phāc truyÃn tháng là nhāng nét nái bËt trong đåi sáng vËt chÃt căa ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

1.3.2. Khỏi quát về đời sống tinh thần của người Sán Chay (nhóm Cao Lan) ở tỉnh Tuyên Quang

VÃ ngôn ngā và vn nghá dân gian. Ng°åi Sán Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang dựng ngụn ngā Tày - Thái. Ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) có đåi sáng vn nghá dân gian khá đÁc sÍc vãi nhiÃu thÅ lo¿i trun cá, th¢ ca, sình ca& đ°ÿc sÿ dāng hằng xuyên trong sinh ho¿t hàng ngày, nghi lß thå cúng và các ho¿t đáng giÁi trí. Nh¿c cā và các điáu múa đ°ÿc dißn x°ãng trong lß hái và ho¿t đáng tín ng°ỡng. Ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) có đåi sáng vn hóa, nghá thuËt khá phong phú và đÁc sÍc vãi các điáu múa (phát đ°ång, múa giå chia li, múa chim gâu, múa xúc tép, múa đâm cá, múa thÍp đèn, múa tráng, múa Tam Thanh&).

VÃ tín ng°ỡng dân gian. Ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) khi tãi Tuyên Quang c t, ồnh c ó mang theo t tỗng thÅn tiên căa Đ¿o giáo Trung Hoa, kÁt hÿp vãi sự sùng bái các hián t°ÿng tự nhiên bÁn đåa, từ đó đã hình thành tín ng°ỡng dân gian. Ng°åi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang thồ cỳng tỏ tiờn theo gia ỡnh, dũng hỗ. Tớn ngng ca ngồi Sỏn Chay (nhúm Cao Lan) ỗ tónh Tuyên Quang đ°ÿc phÁn ánh rõ nét trong các bá tranh thå. Tranh thå đ°ÿc sÿ dāng th°ång xuyên trong nghi lß thå cúng. Có thÅ thÃy tranh thå phÁn ánh đÅy đă các quan niám vÃ vũ trā quan và nhân sinh quan căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan) ỗ tónh Tuyờn Quang.

Thồ tranh l mỏt hỡnh thąc sinh ho¿t nghá thuËt dân gian khá đác đáo, đËm tính tâm linh và có ý nghĩa nhân vn cao đẹp căa ng°åi Sán Chay (nhóm Cao Lan)

</div>