CỘT CHÙA DẠM VÀ VŨ ĐIỆU SINH SÔI BẤT TỬ pdf

CỘT CHÙA DẠM VÀ V
Ũ ĐIỆU
SINH SÔI BẤT TỬ


cột chùa Dạm

Trong khuôn viên Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam trước đây trân trọng trưng bày
phiên bản một tuyệt tác của điêu khắc thời Lý – cột trụ chùa Dạm. Chùa Dạm, tên
chữ là Trần Quang Tự, mà theo các thư tịch cổ ghi lại nhân dạo chơi ở Đại Lãm
Sơn năm Quang Hựu thứ I (1085) nguyên phi ỷ Lan có ý định xây dựng một danh
lam ở đây. Năm 1086, triều đình nhà Lý ra lệnh xây dựng chùa, đến năm 1097 thì
hoàn thành. Chùa còn có một tên gọi khác là chùa Trăm Gian vì tương truyền ch
ùa
rất uy nghi bề thế, có 100 gian. Cho đến nay, đôi rồng ấp ở cột trụ đá chùa Dạm
vẫn đạt kỷ lục về vẻ đẹp tinh tế và sự hùng vỹ của nó. Trong phần nhiều di tích
hiện còn thời Lý, rồng thường chỉ ba móng, nhưng ở đây, có thể vì mang tính chất
của một đại danh lam liên quan đến hoàng gia nên con rồng ở đây đủ năm móng.
Có lẽ phần nhiều du khách tới Bảo tàng Mỹ thuật chỉ chú ý đến phía trước, hình
hai đầu rồng Lý miệng đang há ra như đớp lấy viên ngọc báu mani chói sáng, mà
ít chú ý tới hiện tượng phần thân đuôi ngoắc xoắn vào nhau. Đây chính là dạng
thức giao hoan rất đặc trưng của loài rắn và một số loài thủy sinh khác mà trong
thuật ngữ chuyên môn gọi là giao vỹ. Theo cách nói dân gian, đồ án này thường
gọi là rồng ấp hay rồng phủ.
Trong kho tàng ca dao có một lời tỏ tình của một anh thợ mộc xứ Thanh:
Anh làm thợ mộc Thanh Hoa
Làm cầu làm quán, làm nhà khéo tay (khó thay)
Lựa cột anh dựng đòn tay
Bào trơn đóng bén nó ngay một bề
Bốn cửa anh chạm bốn dê
Bốn con dê đực chầu về tổ tông

Bốn cửa anh chạm bốn rồng
Trên thì rồng ấp, dưới thì rồng leo
Bốn cửa anh chạm bốn mèo
Con thì bắt chuộc, con leo xà nhà
Bốn cửa anh chạm bốn gà
Đêm thì nó gáy, ngày ra ăn vườn
Bốn cửa anh chạm bốn lươn
Con thì thắt khúc, con thì trườn ra
Bốn cửa anh chạm bốn hoa
Trên là hoa sói, dưới là hoa sen
Bốn cửa anh chạm bốn đèn
Một đèn dệt cửi, một đèn quay tơ
Một đèn đọc sách ngâm thơ
Một đèn anh để đợi chờ nàng đây
Hình ảnh đôi rồng ấp được anh thợ mộc tài hoa nhắn gửi chút huê tình c
ủa anh thợ
mộc hay là một kiểu thức xa xưa trong nghệ thuật trang trí người Việt?
Trong những dạng thức đồ án từ thời Lý lưu truyền đến nay, rồng ấp chiếm số
lượng ít hơn những dạng thức rồng chầu, rồng cuộn, rồng bay. Tuy vậy, đồ án
rồng ấp còn được thấy trên đôi rồng đá chạm nổi trên một bệ bia Sùng Thiện Diên
Linh ở chùa Long Đọi (núi Đọi Sơn thuộc xã Đọi Sơn, huyện Duy Tiên, Hà Nam)
cũng được làm thời Lý (khoảng năm 1122). Cũng cách đó không xa, được làm
trước đó vài năm (1117) là chùa tháp Chương Sơn, trên một bệ bia cũng có đôi
giao long. Rất tiếc là đầu rồng của hai đồ án nói trên đã không còn, nhưng điểm
chung nhất cho cả ba đôi rồng ấp ở chùa Dạm, chùa Đọi Sơn và chùa Chương Sơn
là đuôi rồng cuốn chặt vào nhau, theo kiểu giao vỹ điển hình. Sự hiện diện của đồ
án rồng ấp trong các đại danh lam thời Lý phản ánh quan niệm, những lý tưởng
tôn giáo gắn bó sâu sắc với những tập tục và tín ngưỡng bản địa. Mỗi độ xuân về,
những lời hát đồng dao ngộ nghĩnh thủa trước đầy ắp những ước mong như vẫn
còn nguyên những giá trị nhân bản:

Xúc sắc xúc sẻ
Nhà nào nhà nấy, còn đèn còn lửa,
Mở cửa cho anh em chúng tôi vào.
Bước lên giường cao, thấy đôi rồng ấp
Bước xuống giường thấp, thấy đôi rồng chầu;
Bước ra đằng sau, thấy nhà ngói lợp.
Voi ông còn buộc, ngựa ông còn cầm,
Ông sống một trăm, thêm năm tuổi lẻ.
Vợ ông sinh đẻ, những con tốt lành,
Những con như tranh, những con như rối.
(Xúc sắc xúc sẻ - Đồng dao)
Rồng ấp theo cổ văn gọi là giao long (chữ giao đây là giao phối, giao hoan), cũng
có giao long với ý nghĩa là một dạng rồng (chữ giao này chỉ một loài vật, chữ giao
này viết khác). Dạng đồ án này có đặc điểm chung là đuôi xoắn bện vào nhau ở
phần đuôi. Cũng được xin nhắc lại là trong cổ văn, chữ giao vỹ có nghĩa là giao
phối. Hiện trong tiếng Việt hiện đại tuy ít thấy nhưng trong các tài li
ệu viết về hiện
tượng sinh sản ở loài tôm người ta vẫn còn dùng từ này.
Trở về với đồ án rồng ấp chùa Dạm, đây là điểm nhấn chính yếu của cây cột đá
nguyên khối cao gần 5m. Đôi rồng ấp đuôi quấn vào nhau trong tư thế giao hợp,
đầu với mào lửa rất đặc trưng đang vươn cao chầu vào viên ngọc tỏa sáng. Từ
những dấu vết của các lỗ mộc ta có thể hình dung đây chính là m
ột cột trụ cho một
đài thờ vẫn thường thấy ở trong nghệ thuật Phật giáo Đông Nam á. Những ban thờ
đặt ngoài trời của người Việt ở miền Trung có thể là một di ảnh của dạng thức kết
cấu này. Đôi rồng ấp căng tròn phập phồng xoắn xuyết ôm trọn lấy trụ đá, thấp
thoáng đan xen những hoa văn cỏ cây xum xuê tươi tốt. Cột trụ đá mọc lên từ một
khối đất hình nấm được kè bằng hàng hoa văn sóng nước, núi non. Kết hợp từ ý
nghĩa đồ án rồng ấp, hoa lá, núi non, sóng nước, chúng ta phỏng đoán những ước
nguyện của hoàng gia triều Lý về mưa thuận gió hòa, thịnh trị no ấm.

Mỹ thuật Lý để lại cho chúng ta không chỉ là những kích thước đồ sộ, mà trên hết
là khát vọng hòa hợp với vũ trụ, những giá trị nhân văn. Như nh
ững nhận định của
các bậc tiền bối về một nền mỹ thuật phi Hoa, phi ấn, phi Đông Nam á của mỹ
thuật Đại Việt, cột đá chùa Dạm khẳng định một giá trị Việt chói sáng trên cơ sở
giao lưu và tiếp biến văn hóa1.
TRẦN HẬU YÊN THẾ
1. Mặc dù đồ án rồng ấp (giao long) được thấy nhiều trong mỹ thuật Tiên Tần, và
thời Hán ở Trung Hoa, nhưng sự thắng thế của Nho giáo nên kể từ thời Tống về
sau, mỹ thuật Trung Quốc hầu như vắng bóng đồ án này. Mặc dù Nho giáo cũng
có ảnh hưởng rất lớn tới mỹ thuật Đại Việt nhưng ta vẫn thấy đôi rồng phủ nhau
Trùng tu tạo tác Thánh tượng tiền triều Lê Đại Hành hoàng đế bi ký tịnh minh l
àm
tới năm thứ Hoằng Định thứ 12 ở đền vua Lê, Hoa Lư - Ninh Bình mà người soạn
tấm văn bia này lại là tiến sỹ Nguyễn Lễ, nguyên Đặc tiến kim tử Vinh lộc đại
phu, đương chức Hình bộ thượng thư kiêm Đông các Học sỹ, Quốc tử giám Tế tử,
Nghĩa khê hầu trụ quốc.