GẶP GỠ NHẬN THỨC MỚI, SÂU SẮC VỀ VĂN HÓA NGHỆ THUẬT doc

GẶP GỠ NHẬN THỨC MỚI, SÂU
SẮC VỀ VĂN HÓA NGHỆ THUẬT
"Chúng ta chưa thực sự làm văn hóa. Có phải thế không" Đó là câu mở đầu
bài viết đầy trăn trở, mang tên Văn hóa để làm gì? của nhà văn - nhà trí
thức quen biết Nguyên Ngọc, vừa đăng trên Tạp chí Tia Sáng (số 15, ngày
5/8/2008) về cuộc trò chuyện tâm tình giữa ông với người bạn tri thức
Philippines, Tajit Nahimit.
“Tajit sinh trưởng trong một gia đình trí thức thượng lưu. Mẹ ông từng là thị
trưởng đầu tiên của Thủ đô Manila. Ông tốt nghiệp tiến sĩ kinh tế tại Mỹ,
từng làm việc cho cơ quan LHQ tại Paris ngót chục năm trời. Cho tới một
ngày ông quyết định từ bỏ tất cả danh vọng, chức quyền, tiền bạc, kinh th
ành
hoa lệ, quay về Philippines quê hương ông, và cặm cụi làm văn hóa - nghệ
thuật. Ông từng là tác giả một số bộ phim do chính mình biên k
ịch, đạo diễn.
Nhân vật trong phim ông sử dụng đều là những người bình thường mà ông
bắt gặp ở ngoài đường, trong nhà máy, trên đồng ruộng Ông không sử
dụng diễn viên chuyên nghiệp.” Đó là ít dòng lý lịch trích ngang c
ủa Tajit do
Nguyên Ngọc kể lại.
“Thỉnh thoảng Tajit có sang Hà Nội, đến và đi đều rất nhẹ nhàng, thầm lặng
đến giản dị. Ông thường ăn vận quần áo dân tộc. Hai cậu con trai có mẹ là
người Thụy Điển, cũng lại thích mặc thật lạ, rất giống người Tây Nguyên ở
ta, thậm chí có khi còn đóng khố, rất đẹp. Tajit rất yêu các nền văn hóa dân
tộc thiểu số quê ông. Ông cũng không quên tặng tôi một cây sáo, thứ nhạc
cụ thông thường thổi bằng mồm nhưng lại hay được thổi bằng mũi. âm
thanh của sáo nghe réo rắt rất lạ - xa xôi và mơ hồ.” vẫn lời Nguyên Ngọc.
Thay lời kể nghe thật vui và lạ, bây giờ mời bạn đọc cùng tôi theo dõi cuộc
đối thoại trực tiếp giữa hai người - thực ra là cuộc thuyết trình của Tajit về
văn hóa với Nguyên Ngọc thì đúng hơn:
- “Anh có lái xe không? Theo anh, ở những đất nước như đất nước chúng ta

bây giờ, văn hóa cần phải làm gì, có thể làm gì, vai trò của văn hóa, nhất là
trong tình hình sôi nổi mà cũng đầy thách thức hiện nay?” Tajit hỏi Nguyên
Ngọc.
- Chính anh phải trả lời cho tôi câu hỏi ấy, Nguyên Ngọc đáp và đề nghị.
- Anh có lái xe ô tô không?, Tajit hỏi: “Anh biết đấy, lái xe rất quan trọng là
hai bàn chân đạp, một chân ga và một chân phanh, còn gọi là chân thắng
nữa. Và quan trọng nhất chính là chân thắng. Khi nào thì người ta cần đến
chân thắng, khi nào thì phải giữ rất chặt, rất chắc chân thắng? Không phải là
khi dừng xe, hay khi chạy chậm, mà chính là khi tăng tốc và l
ại qua cua nữa.
Văn hóa, theo tôi chính là cái chân thắng ấy, của xã hội, của lịch sử, của con
người, của một đất nước, một dân tộc. Chứ không phải chân ga. Kinh tế là
chân ga. Kinh tế lúc nào cũng lao tới phía trước, nhanh hơn, nhanh hơn nữa,
nhanh hơn mãi bao nhiêu cũng không vừa, nhất là đối với những đất nước
như đất nước chúng ta, đang phải cố đuổi kịp năm châu bốn biển cũng đang
lao tới rất dữ dội, phải cố gắng tăng tốc tối đa để đuổi cho kịp. Và lại phải
qua cua, liên tục qua cua. Chính lúc này hơn bao giờ hết cần văn hóa. Nếu
không thì cuộc xông tới có rất nhiều nguy cơ lao xuống vực”.
Ông giải thích tiếp: “Tôi cho rằng ở những đất nước như chúng ta, hình như
người ta đang hiểu rất lầm về văn hóa, người ta cho rằng khi đất nước đang
phải lao tới trong cuộc đuổi bắt lớn này thì văn hóa cũng phải lao theo, văn
hóa phải ra sức cổ vũ, reo hò cho cuộc sống đuổi bắt say mê ấy. Văn hóa
phải ra sức cổ vũ kinh tế và chính trị, chính các nhà chính trị và kinh t
ế cũng
thường xuyên đòi hỏi thúc giục văn hóa như vậy Không phải đâu, hoàn
toàn ngược lại, ông quả quyết. “Chính khi kinh tế lao tới, thì công việc của
văn hóa là phải giữ thắng, chính lúc này mới càng thấy vô cùng c
ần văn hóa,
cần phải có văn hóa để nắm chắc cái thắng (cái phanh) của xã hội. Khi kinh
tế và cả xã hội lao tới, thì văn hóa phải lùi lại một chút, bởi văn hóa là gì,

nếu không phải là sự bình tĩnh, bình tâm, sự vững chắc, vững chãi của xã h
ội
và con người. Kinh tế là cần thiết, là quy
ết định, chính trị cũng vậy, chính trị
rất quyết định nhưng tôi cho là văn hóa mới quyết định hơn, bởi nó là cái
nền, nó lâu dài hơn; kinh tế và cả chính trị, nói cho cùng cũng chỉ là phương
tiện. Văn hóa mới là mãi mãi, trường tồn, nó ở với con người, đi cùng con
người trên đường dài vô tận của con người; nó lo về cái gì đó mà con người
sống, lẽ sống, lẽ hạnh phúc của con người ở đời, cái lẽ vì đó mà con người
làm kinh tế và làm chính trị cùng bao việc khác.”
Và ông cảnh báo: “Kinh tế và chính trị tất yếu lao tới, mà văn hóa c
ũng hăng
hái, bồng bột lao theo, thì là nguy cơ, xe sẽ đổ xuống vực, rồi tất cả có thể
chỉ là vô nghĩa, thậm chí tan nát, hoặc ít ra cũng cằn cỗi cả thôi. Vậy đó, mà
tôi đã bỏ Boston, bỏ New York, bỏ Paris trở về với quê hương mình, tôi lo
cho cái nền trong cuộc đuổi bắt thiết yếu và cuộc qua cua, cũng là thiết yếu.
Cua rất ngặt, rất hiểm của các đất nước chúng ta bây giờ. Tôi nguyện là một
ánh chớp im lặng. Anh biết đấy, dấn ga thì rú lên ồn ào, giữ ga thì âm thầm
im lặng, nhưng mà không có nó, không chắc chân chỗ này thì có thể sẽ
chẳng còn gì hết, sẽ là vô nghĩa hết, sẽ là điều chúng ta không hề mong
muốn Cũng có thể nói thế này chăng: Kinh tế, chính trị thì kêu gào, cổ vũ,
động viên, kêu gọi người ta đua chen; văn hóa - nghệ thuật thì bình tĩnh và
can ngăn
Những ý tưởng lớn của những cái đầu lớn, cả hôm qua và hôm nay, thật dễ
gặp nhau trong mọi thời đại mà họ đã từng sống, từng trải nghiệm. Xin hãy
nghe ít dòng tư tưởng đồng thuận, giao hòa của một số nh
à văn, nhà thơ, nhà
xã hội học, nhà giáo dục, nhà văn hóa, nghệ thuật, triết học bộc bạch:
- Hiện đại - đương đại, không thể dựa vào hoàn toàn hợp lý hóa. Ngay từ
đầu nó đã được xác định tách rời - nhưng cũng là sự bổ sung lẫn nhau - của

lý trí và chủ thể, nói đúng hơn là của sự hợp lý hóa, chủ thể hóa, thì con
đường tự do sẽ mở ra Chúng ta không còn tin vào tiến bộ nữa. Không còn
tin rằng sự giàu lên, sẽ kéo theo dân chủ hóa và hạnh phúc nữa Loài người
phải chăng đang xóa bỏ sự liên kết của nó với tự nhiên, đang trở thành dã
man khi nó tưởng rằng đã đư
ợc giải phóng khỏi những bó buộc truyền thống
và đã làm chủ số phận mình? (Alain Touraine, nhà xã hội học người Pháp.
Phê phán tính hiện đại - Critique de la modernité).
- “Từ pho tượng đá ma quái trên đảo Phục Sinh tới thành phố Maya đổ nát
ẩn sâu trong rừng già, bao tàn tích bí ẩn của những thế giới đã bị hủy diệt và
những nền văn minh đã biến mất vẫn tiếp tục ám ảnh chúng ta. Tại sao các
xã hội hùng mạnh như vậy lại sụp đổ? Và liệu một ngày nào đó những tòa
nhà chọc trời của chúng ta có đứng lạc lõng bị cây rừng bao phủ như những
ngôi đền cổ xưa không ?” Nếu bỏ qua lịch sử, chắc chắn chúng ta sẽ dẫn
đến sai lầm trong quá khứ (People) “Một học vấn uyên bác lạ thường, độc
đáo, khi liên tưởng sự hỗn loạn của thời kỹ thuật số hóa hiện nay với buổi
đầu đất đai bị khai thác kiệt quệ trong quá khứ xa xôi. Một nền văn hóa sẽ
như thế nào nếu mọi tác giả đều hiểu biết như vậy” (The New York Times -
Bình giải về Jared Diamond, giáo sư sinh lý Y Khoa Đại học đường Los
Angeles, Mỹ, tác giả cuốn sách lừng danh mang tên Sụp đổ Collaps).
- “Thế giới đang biến động như vũ bão, văn hóa - giáo dục phải bình t
ĩnh trở
lại những vấn đề cơ bản nhất của con người với tầm mức sâu và xa hơn, để
con người làm chủ được hiện thực ở một tầm mức khống chế vững chãi
hơn Hãy liên kết các tri thức thành một khối thống nhất, hoàn chỉnh, tạo
nên một nền vững chãi, bền chắc cho con người có thể ứng phó một cách
chủ động và sáng tạo, không chỉ với hôm nay mà cả trong tương lai nữa.”
(Edgar Morin và giáo dục trong thế giới biến đổi. Tia sáng số 11 ngày
5/6/2008).
- Minh triết đi đâu rồi, chỉ còn lại trí thức! Trí thức đi đâu rồi, chỉ còn lại

thông tin! “ (Eliot, nhà văn, nhà thơ Anh gốc Mỹ, giải thưởng Nobel).
- “ Giáo dục là dân chủ, là con người, là kết hợp giữa kinh nghiệm và nhận
thức” (Dewey, nhà giáo dục Mỹ hiện đại).
- “Nghệ thuật không phải là cuộc thi đấu. Làm họa sĩ giỏi, là m
ột vấn đề tính
cách, chứ không phải do kỹ xảo. Hãy làm người đã rồi mới làm họa sĩ. Như
thế nghệ thuật mới có ý nghĩa” (Addison Parks, họa sĩ, nhà phê bình mỹ
thuật Hoa Kỳ).
Ngược bến thời gian, thế kỷ thứ 18, J.J.Rousseau, nhà giáo dục, nhà văn,
triết gia Pháp cũng nói: “Việc học tập đích thực của chúng ta là học tập về
thân phận con người”. ở thời cổ đại, Khổng Tử, giáo dục gia kiêm tri
ết gia vĩ
đại Trung Hoa xưa (thế kỷ thứ V, thứ IV Tr.CN) thì bảo: “Phải học cái Đạo
làm người: Nhân - Trí - Dũng. Nhân để duy trì tình cảm, Trí để phát triển trí
tuệ, Dũng để rèn luyện sức mạnh, vượt khó khăn thách thức trong cuộc
sống.” Xấp xỉ thời với Khổng Tử, Scrate thời cổ đại Hy Lạp phương Tây thì
bảo: “Tự ngươi hãy biết lấy ngươi “ . Như người “đỡ đẻ linh hồn”, ông đã
giúp các học trò giải thoát linh hồn mà quy phục cái thiện.
Không thể nào kể hết những quan niệm đã gặp gỡ đầy tính nhân văn sâu sắc
của tiến trình lịch sử về văn hóa, hôm qua và hôm nay. Nó đã để lại cho con
người những bài học thật sáng giá trong đời sống văn hóa - văn minh nhân
loại. Cũng không có lời bình nào sáng sủa, minh triết hơn bằng chính tư
tưởng, nhận thúc của họ tự phát ra cho các thế hệ.
Tôi xin mượn câu nói của nhà văn Pháp André Malreaux (1901-1976) đ
ể kết
thúc bài viết: Văn hóa, cái còn lại sau tất cả những gì đã mất cùng thời gian.
Vì vậy, bổn phận của con người là phải biết bảo vệ, giữ gìn và trân trọng
những giá trị văn hóa do chính mình tạo ra. Để đạt được mục đích ấy, nói
như tiến sỹ Tajit, phải có những cái thắng (cái phanh) tốt, giữ sao cho cỗ xe
văn hóa - đời sống luôn vào cua (khúc quanh nguy hiểm), để xe qua an toàn,

không gặp nạn. Đó chính là tầm quan trọng của văn hóa, chức năng văn hóa
với cuộc sống con người, trong đó có nghệ thuật.
Trần Thức