TRÁNH NHẦM LẪN TƯ LIỆU LỊCH SỬ VỚI LỊCH SỬ PHONG CÁCH TRONG NGHIÊN CỨU MỸ THUẬT CỔ doc

TRÁNH NHẦM LẪN TƯ LIỆU
LỊCH SỬ VỚI LỊCH SỬ
PHONG CÁCH TRONG
NGHIÊN CỨU MỸ THUẬT CỔ


Để đỡ mất thì giờ bạn đọc, tôi xin nói luôn là
những tư liệu lịch sử mà tác giả Trịnh Quang
Vũ đã sử dụng cho bài viết về hai ngôi chùa cổ
trên là đã quá cũ, dẫm chân tại chỗ đối với các
nhà nghiên cứu từ khá lâu rồi.
Cũ, vì hồ sơ di tích ấy, cơ quan nghiên c
ứu của
Vụ Bảo tồn Bảo tàng - Bộ Văn hóa (nay là B
ộ
Văn hóa Thể thao và Du lịch) đã sưu tầm đư
ợc
khá đầy đủ những nội dung tư li
ệu ấy: Vũ
Trung tùy bút - Tang thương ng
ẫu lục của
Phạm Đình Hổ, văn bia ở chùa, đ
ặc biệt lời tự
của Phan Huy ích trên quả chuông đồng ch
ùa
Tây Phương nói về việc xây dựng ch
ùa vào
thời Lê Vĩnh Hựu (1735- 1740)
Ngoài Vụ Bảo tồn Bảo tàng, còn 3 c
ơ quan
chuyên ngành nữa là Bảo tàng L

ịch sử Việt
Nam, Viện Mỹ thuật, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam cũng lưu trữ hồ s
ơ hai di
tích và còn bổ sung thêm những tư liệu mới nữa. Tiếc rằng nhà nghiên c
ứu
Trịnh Quang Vũ đã chưa có dịp tới tham khảo “cạn” các nguồn tư li
ệu ấy,
nên tác giả đã công bố trùng tư liệu, lại cho rằng đó là nh
ững “phát hiện
mới” về hai ngôi chùa cổ danh tiếng ấy!?
Không ai phủ nhận những nguồn tư liệu lịch sử quý báu mà bia ký và th
ư
tịch đã để lại. Nhưng không phủ nhận, không có nghĩa là không tìm hi
ểu kỹ
càng ngọn nguồn về tư liệu. Cụ thể như việc khởi tạo, hay trùng tu, tu s
ửa bộ

mặt bên chùa Tây Phương
(trên) và mặt bên chùa Kim
Liên (dưới)
phận hay toàn bộ cấu trúc công trình, hay làm mới ho
àn toàn, không theo
nếp cũ,v.v
Chính vì vậy mà các nhà nghiên cứu điền dã thực địa đã lưu ý: “Nhi
ều công
trình vẫn mang tên cũ, nằm tại địa điểm xưa, khớp với lời ghi trong thư t
ịch
cổ, nhưng đã được xây dựng lại hoàn toàn m
ới theo phong cách của thời
muộn hơn”.(1) Chúng ta có thể liên hệ với bài vi

ết của Trịnh Quang Vũ về
hai ngôi chùa cổ. - Đặc biệt với lời tự của Phan Huy ích nói về ngôi ch
ùa
Tây Phương xây dựng vào thời Lê Vĩnh Hựu. Vì quá tin tưởng vào l
ời tự,
tác giả đã bỏ quên nguyên tắc tối ưu quan trọng của nhà nghiên cứu l
à không
đối chiếu phong cách nghệ thuật của hai ngôi chùa với phong cách m
ỹ thuật
Lê Trung Hưng và Lê Mạt, trong khi có số lượng lớn những ngôi đ
ình làng
đã ổn định phong cách Lê Trung Hưng, Lê Mạt là đ
ối chứng tốt nhất để so
sánh. Chùa xây dựng vào thời Lê V
ĩnh Hựu, sao không lấy phong cách kiến
trúc- điêu khắc đình Đình Bảng (Bắc Ninh) làm cùng thời Lê Vĩnh Hựu m
à
so sánh, đối chiếu? Đó mới là chìa khóa vàng m
ở cánh cửa bí mật về phong
cách mỹ thuật của hai ngôi chùa cổ. Nếu không, chỉ là người đứng ngo
ài
cánh cửa khá kín bí mật mà lý giải dài dòng, vô bổ, vừa tốn công s
ức, vừa
không đạt được mục đích mong đợi.
Chính vì tuân thủ những nguyên tác nghiên c
ứu qua so sánh đối chiếu phong
cách mà tác giả Mỹ thuật thời Tây Sơn Nguyễn Đỗ Cung đã thành công, đ
ã
phát hiện được phong cách mỹ thuật Tây Sơn. Đơn giản, ông đã so s
ánh Tây

Phương, Kim Liên với mỹ thuật Lê Trung Hưng, Lê Mạt trư
ớc đó với mỹ
thuật Nguyễn liền kề sau đó. Tất cả đều không có những đặc điểm t
ương
đồng, hay đồng dạng. Nó mặc nhiên đứng giữa phong cách L
ê Trung Hưng,
Lê Mạt và Nguyễn sơ nên ông đã đặt đúng ch
ỗ, đúng vị trí cho Mỹ thuật thời
Tây Sơn là thế.
Để người nghiên cứu và người thưởng thức dễ theo dõi tiến trình phát hi
ện
ra phong cách mới mỹ thuật thời Tây Sơn, Nguyễn Đỗ Cung đã s
ắp xếp lại
các sự việc cho dễ nhớ như sau:
- 1788 (mùa đông năm Mậu Thân): Phan Huy ích đi qua ch
ùa Tây Phương
cũ mà “bồi hồi phỏng cổ”
- 1789 (tháng Giêng năm K
ỷ Dậu): Vua Quang Trung đánh tan quân của
Tôn Sỹ Nghị.
- 1792 (tháng tám năm Nhâm Tý): dân phường Nghi T
àm làm chùa Kim
Liên cho phường mình. “Đồng phường Sùng tu” (lời trên bia).
- 1792 (tháng mười năm Nhâm Tý, Quang Trung năm thứ năm): ch
ùa Kim
Liên làm xong, ghi bài ký mà nay ta thấy ở bia “Hậu Phật”.
- 1794 (tháng chạp năm Giáp Dần-
ghi trên xà nóc): dân thôn Nguyên Xá
làm chùa Tây Phương. “ấp Trung Thiện tín tương dữ mộ hóa, c
ưu công, tu

tập di tự” (Dân ấp chiêu mộ của cải, họp thợ tạo dựng lại ngôi chùa m
ới.
(Bản dịch Viện Mỹ thuật).
- 1796 (niên điểm này rút ra
ở tập Dụ am ngâm Lục của Phan Huy ích): đúc
chiếc chuông đồng hiện treo ở chùa Tây Phương.
- 1798 (tháng tư năm Mậu Ngọ): khắc lời tự và bài minh c
ủa ông Phan Huy
ích vào chiếc chuông đó.
Có nhiều sự việc cần phải được đặt chúng vào trong hoàn c
ảnh lịch sử cụ thể
của nó thì mới hiểu nó được. (2)
Sự thực bắt đầu được khai mở từ chuyến đi khảo sát chùa Kim Liên, tình c
ờ
các nhà nghiên cứu trẻ do ông đào tạo đã phát hiện đư
ợc tấm bia “hậu phật”
của chùa mang niên đại “Quang Trung ngũ niên” bị cột che khuất lâu ng
ày.
Ai cũng biết chùa Kim Liên rất giống chùa Tây Phương đ
ến mức “đồng
dạng”. Và từ niên đại “Quang Trung ngũ niên” ấy mà tra ra, nhà nghiên c
ứu
Nguyễn Đỗ Cung đã giải mã được dòng ch
ữ mang đầy bí mật lâu năm ghi
trên xà nóc của chùa “Giáp Dần niên tạo”, là vào năm Giáp D
ần, Cảnh
Thịnh đời thứ hai nhà Tây Sơn, 1794. Thật l
à đúng, chính xác: “Phong cách
Tây Phương này, tôi đã bắt gặp ở nhiều đồ rải rác tại nhiều nơi và đ
ã suy

nghĩ rất nhiều. Tấm bia đã giúp tôi một căn cứ thật là quý báu đ
ể hiểu ra một
cách rứt khoát tời tự của Phan Huy ích mà từ trước tôi chưa hề dám sử dụn
g
đến nghiên cứu”, tác giả tự bạch. (Tạp chí nghiên cứu mỹ thuật, số đã dẫn).
Cùng với hai ngôi chùa n
ổi tiếng, sau 23 năm khảo sát (từ 1962 đến 1985),
các nhà nghiên cứu đã tìm được 350 di tích kiến trúc cổ, trong đó riêng m
ỹ
thuật thời Tây Sơn đã phát hiện đư
ợc 11 di tích(3) Gần đây, cuối năm 2009,
các nhà khảo cổ còn phát hiện được một quả chuông đồng có niên đ
ại
“Quang Trung tứ niên” (1791), tại ngôi chùa làng La Tr
ữ cách cố đô Huế
c
ủa triều Nguyễn 7km. Chuông do Ngự tiền Thái Bảo ngự giá Quận công
Võ Văn Dũng cùng nhạc phụ là Lê Công Học đứng ra làm h
ội chủ cúng
dường. Chuông cao 0,92m, đư
ờng kính miệng chuông 1,78m.(4) Thập kỷ 70
thế kỷ XX, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam còn trưng bày m
ột trống đồng
mang niên hiệu Cảnh Thịnh, thời Tây Sơn cùng với một số pho tư
ợng tạc
các vị Tổ chùa Tây Phương, phong cách rất hiện thực, sống động nữa.
Một triều đại tồn tại ngắn ngủi, chỉ hơn 10 năm trời (1789- 1802), nhưng l
ại
có võ công hi
ển hách chống xâm lăng, song song với chiến công ấy, lại có

một nền nghệ thuật độc đáo. Đúng như quy luật phát triển của các v
ương
triều thời thịnh Việt Nam sau khi đã chiến thắng xâm lăng, như Lý- Trần-
Lê
sơ, đều có những nền nghệ thuật riêng, rực rỡ, độc đáo.
TRẦN THỨC
(1) Nguyễn Du Chi. TC Nghiên c
ứu mỹ thuật. Số đặc biệt 45 năm Viện Mỹ
thuật (1962- 2007)
(2) Nguyễn Đỗ Cung. Mỹ thật thời Tây Sơn. Bàn v
ề mỹ thuật Việt Nam.
Viện Mỹ thuật (Hà Nội- 1993).
(3) Nguyễn Du Chi. TC Nghiên cứu mỹ thuật. Số đã dẫn/
(4) Thanh niên. Số 2 (5124). Thứ bảy ngày 02/01/2010